Oorlog in den Pacific
Olie lokte Japanners naar Indië
de Jovabude
50 jaar Indonesië
Nederlandsch-I ndi'è
in oorlog met Japan
Japan valt Hawaii
en Manila aan!
ZATERDAG 12 AUGUSTUS 1995
Op 14 februari 1942 ging een van de olieraffinaderijen bij de Sumatraanse stad Palembang in vlammen op. Al betrekkelijk snel daarna hadden de
Japanners de schade echter hersteld. foto archief
Harbor. Japan, dacht men in
Tokyo, had daarmee zijn flank
afgeschermd en kon aan de op
mars naar de Indische olieput-
ten beginnen. Dr. L. de Jong
wijst er echter op dat de opera-
'tie in zoverre mislukte, dat het
Amerikaanse volk niet gedemo
raliseerd raakte, maar juist om
wraak riep. De Britse premier,
Churchill, zou het later eenvou
dig samenvatten. Toen na de
Sovjet-Unie ook de VS zich in
de oorlog mengden, was „Hit-
Iers lot bezegeld, evenals dat
van Mussolini. De Japanners
zouden worden vermorzeld. En
de rest was slechts een kwestie
van juiste toepassing van een
overweldigende overmacht".
Volgens de Britse historicus
Paul Kennedy had Churchill ge
lijk, omdat „in een grote en
langdurige oorlog de landen
met de grootste beurs altijd aan
het langste eind trekken".
Dat moge waar zijn, het perso
neel van de raffinaderij en olie
velden van Balikpapan (Borneo)
had op 7 december 1941 heel
concrete zorgen. De Shell-man-
nen troffen voorbereidingen
voor het ergste. Vanaf half janu
ari 1942 maakten ze olieputten
onklaar en toen de Japanse ma
rine op 20 januari gevaarlijk
dicht was genaderd, staken ze
installaties in brand of bliezen
die op. Elders in Indië, zoals bij
de twee raffinaderijen in Palem
bang (Sumatra), gebeurde het
zelfde.
Hoe belangrijk de olie uit Ne-
derlands-Indië was, blijkt zon
neklaar uit Japanse cijfers.
Tokyo schatte dat het in geval
van oorlog met Amerikanen en
Britten jaarlijks 7,9 miljoen ton
olie nodig zou hebben. Indië
produceerde in 1939 precies die
hoeveelheid. Na de verovering
van Insulinde stuurde Japan
dan ook bijna al zijn olietechni-
ci naar het zuiden. Ze maakten
de vernielingen aan bronnen en
installaties vrij snel ongedaan,
hoewel ze het produktieniveau
van 1939 nooit meer haalden.
Japan kwam dus steeds meer
olie te kort en dat zou de sleutel
blijken tot zijn nederlaag.
Die zou echter veel te laat ko
men voor velen in Nederlands-
Indië. Heel wat 'inlanders' leg
den als dwangarbeiders het
loodje. De Nederlandse en ge
meenschap moesten de gruwe
len ondergaan van de Japanse
kampen. Voor het oorlogsleed
staan daarnaast twee begrippen
symbool: de Pekanbaru-spoor-
weg op Sumatra en de Burma-
spoorweg in het Thais-Burmese
grensgebied. Bekend van die
laatste verbinding is de brug
over de rivier Kwai Yai bij Kan-
chanaburi. Iets verderop ligt
ereveld Chungkai. Temidden
van het keurig gemaaide gras
ligt daar het graf van onder an
deren V.H.W.M. van der Sijp
(1910-1945), matroos der Ko
ninklijke Marine.
Hij dolf het onderspit in het uur
der volwassenen, waarover de
Japanse admiraal Jamamoto in
april 1942 repte in een brief aan
zijn favoriete geisha: „Het eerste
bedrijf van de operaties is een
soort kinderuurtje geweest; nu
komt het uur voor de volwasse
nen". Twee maanden later
kreeg Jamamoto zijn gelijk toen
hij de Amerikaanse Pacific-vloot
de nekslag wilde toebrengen bij
het eiland Midway. Verovering
van dat Amerikaanse steunpunt
vond Jamamoto noodzakelijk
om de Japanse toegang tot de
grondstoffen in de Nanjo defini
tief te beveiligen. Was Midway
eenmaal veroverd, dan kon Ja
pan de VS een vredesaanbod
doen.
Het liep anders. De Amerikanen
hadden zich snel hersteld van
de klap van Pearl Harbor. Hun
inlichtingendienst kende bo
vendien de Japanse plannen.
Dus lag de Amerikaanse vloot
klaar toen Jamamoto naderde.
Drie dagen (3-6 juni 1942)
duurde de Battle of Midway, die
voor de Japanners op een ver
nietigende nederlaag uitliep.
Het was het keerpunt in de Pa-
cific-oorlog. Dr. L. de Jong: „Ja
pan was in het defensief ge
drongen en de Japanse vloot
voogd, die Amerika goed kende,
was zich bewust dat zijn land,
tenzij er een wonder gebeurde,
geen schijn van kans meer had
om de oorlog te winnen".
Voor de Amerikaanse admiraal
Nimitz was de strategie duide
lijk: de aanvoerroutes bescher
men en westwaarts trekken om
bases te veroveren van waaruit
de Japanse olie-aanvoer uit In
dië kon worden geblokkeerd.
Hij deelde dus de conclusie die
de opperbevelhebber van de
Amerikaanse vloot, admiraal
King, al in de jaren '30 had ge
trokken uit een studie naar een
eventuele oorlog met Japan: on
der dekking van de Pacific-vloot
moeten de Amerikanen van ei
landengroep naar eilanden
groep 'springen' tot de Filipij-
nen zijn bereikt en de verbin
ding Indië-Japan is verbroken.
Zo werd het ook uitgevoerd
ten koste van veel bloed, leed en
levens. Markante krachtmetin
gen vonden plaats op Guadal
canal (1942/'4B), Kwajalein
(1944), Eniwetok (1944), Guam
(1944), bij Leyte (1944), op Iwo
Jima (1945) en Okinawa (1945),
om er enkele te noemen. Tel
kens werden de Japanners te
ruggeslagen. En „voor iedere
ton scheepsruimte die de Ja
panners in staat waren te bou-
RVONDBLAD
President Roosevelt maakte Zon Wij aanvaarden
dagmiddag bekend, dat
vliegtuigen een aanval li
gevoerd op P e a r 1 H a r b o r en
Hawaii, alsmede op alle maritieme
en leger-..activiteit" zooals hij dit
noemde 0|
aaivie z.un- yv l] uuiwuuiuca
Japansche Jg uitdaging
ebben uit
liet voornaamste eiland
Nederlands-lndië raakte als
bondgenoot van de Verenig
de Staten met Japan in oor
log, nadat de Japanners de
Amerikaanse vlootbasis
Pearl Harbor hadden over
rompeld. „Wij aanvaarden
de uitdaging!", aldus het
dagblad de Java-Bode.
foto G pd
Tweede Wereldoorlog in Verre Oosten halve eeuw geleden beëindigd
Veel Nederlanders in Indië huilden bij de radio, toen
zondagochtend 8 maart 1942 het Wilhelmus weerklonk
in de uitzending van de Nederlands-Indische Radio Om-
roepmaatschappij. „Het KNIL als eenheid heeft opge
houden te bestaan", had bevelhebber Ter Poorten van
het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger laten weten.
Waarna omroeper Bert Garthoff met gevoel voor drama
tiek afsloot: „Vaarwel, tot betere tijden. Leve de konin
gin". Nederlands-lndië was in handen van Japan, al capi
tuleerde het KNIL op Noord-Sumatra pas drie weken la
ter.
Na Nederland was ook Indië
vergruizeld in de maalstroom
van de geschiedenis. Na een
militaire parade schreef het Ba-
taviaasch Nieuwsblad op 2 sep
tember 1941: „Er zijn hier in
een bijna onmogenlijk korten
tijd een formidabel leger opge
bouwd en een formidabele
luchtmacht". Maarzo formida
bel kon het niet zijn, zo dapper
kon schout-bij-nacht Karei
Doorman op de Javazee niet
strijden, of de Japanners maak
ten er korte metten mee.
De Japanse opgang begon rond
1895, toen Japan China had ver
slagen, tien jaar later gevolgd
door een overwinning op de
Russen. In 1923 schreef de late
re Amerikaanse president
Roosevelt een artikel over de
vraag: Kunnen we Japan ver
trouwen? Ja, vond hij. In de ja
ren daarna zou dat drastisch
veranderen.
De depressie maakte eind jaren
'20, begin jaren '30 duidelijk
hoe kwestbaar het aan grond
stoffen arme Japan economisch
was. Bovendien won in Tokyo
de overtuiging veld dat de
grootmachten het keizerrijk
slechts een plekje op de tweede
rang gunden. Samen met een
snel opkomend extreem natio
nalisme was dat een explosief
mengsel.
Met de moord op premier Ha-
maguchi in 1931 was het hek
van de dam. Met Hamaguchi
verdween de laatste bereidheid
om te proberen met de Ameri
kanen tot een vergelijk te ko
men. Tokyo liet weten dat het
een missie had en speciale ver
antwoordelijkheden in Oost-
Azië.
Dat Nederlands-lndië niet bui
ten schot kon blijven, stond wel
vast. Al in 1924 had KNIL-com-
mandant F.J. Kroesen daarvoor
gewaarschuwd. Hij wees in het
bijzonder op het belang van de
oliebronnen op Borneo. Ook
Sumatra, bakermat van de Ko
ninklijke/Shell Groep,had in
dat opzicht veel te bieden.
Olie was voor de Japanse oor
logsmachine van levensbelang.
In mei 1940 stelden stafofficie
ren vast: „1. Indien de VS de
aanvoer van olie volledig sta
ken, zal het onmogelijk zijn de
oorlog voort te zetten, tenzij wij
binnen vier maanden de hand
kunnen leggen op de aardolie in
Nederlands-lndië. 2. Ook in dat
geval zal Japan de oorlog hoog
stens een jaar kunnen voortzet
ten. Zal de oorlog langer dan
een jaar duren, dan zijn onze
kansen om hem te winnen ni
hil".
Kille cijfers lagen aan die con
clusies ten grondslag. Eind jaren
'30 produceerde Japan zelf
slechts 7 procent van de olie die
het verbruikte. Tachtig procent
kwam uit de VS, tien procent uit
Nederlands-lndië. Ziedaar het
Japanse dilemma. Expansie in
Azië (sinds 1937 was Japan in
oorlog met China) zou uitdraai
en op een botsing met de VS en
dus op het opdrogen van de
Amerikaanse olietoevoer. Som
migen in de Japanse bovenlaag
probeerden de Amerikanen bui
ten de oorlog te houden en ook
Washington wilde liever praten
dan vechten. Maar uiteindelijk
was het slechts een kwestie van
tijd wanneer de twee groot
machten van de Stille Oceaan
met elkaar op de vuist zouden
gaan.
Voor het Japanse opperbevel
stond in elk geval vast dat de
Nanjo (de Zuidelijke Oceaan)
moest worden veroverd. Daar
lagen de grondstoffen in het
olierijke Indië in de eerste
plaats. Daartoe moesten echter
de Amerikanen op afstand wor
den gehouden. Op 29 november
1941 werd daarom besloten dat
er oorlog zou worden gevoerd
in de Pacific.
Op 7 december om 7.55 uur vie
len de eerste bommen op de
Amerikaanse vlootbasis Pearl
Niet alleen de Nederlandse gemeenschap had het tijdens de Japanse
bezetting van Nederlands-lndië zwaar te verduren. Deze foto, gemaakt
aan het einde van de oorlog, toont romoesha's, Indonesiërs die voor de
Japanners hadden moeten werken. foto anp
Trotse Amerikaai
schepen gingen 1
panse verrassing
Pearl Harbor ten
wen, werden er drie tot zinken
gebracht", aldus een Ameri
kaanse historicus.
Het gebrek aan olie werd nij
pender en Japanse marinesche
pen moesten daarom de kortste
routes nemen, die vaak tevens
de gevaarlijkste waren. Steeds
vaker kwamen Japanse marine
schepen door gebrek aan
brandstof te laat of helemaal
niet waar ze moesten zijn. Voor
de slag om de Marianen (1944)
voeren de Japanse slagschepen
niet eens uit.
Het nulpunt voor Japan diende
zich aan in de eerste maanden
van 1945. De Amerikaanse aan
vallen waren zo effectief, dat de
Japanners geen druppel olie
meer van Indië naar hun thuis
havens konden verschepen.
„Tegen het eind", aldus een Ja
panse kapitein, „waren we er
vrij zeker van dat een tanker
kort na het verlaten van de ha
ven tot zinken zou worden ge
bracht." Kon de hele Japanse
luchtmacht op zeker moment
beschikken over 21.000 vaten
(van 159 liter) olie per dag, al
leen al op hun basis Guam
voerden de Amerikanen dage
lijks 120.000 vaten aan.
Behalve aan olie kreeg het kei
zerrijk ook gebrek aan ijzererts,
bauxiet en andere grondstoffen.
Zo kon Japan vanaf 1941 nog
70.000 vliegtuigen uit de fabriek
laten rollen, tegen de Amerika
nen 262.000. Dat cijfer is wat
vertekend, want de Amerikanen
produceerden ook voor de oor-
iog in Europa. Anderzijds waren
de Amerikaanse toestellen beter
dan de Japanse. Dat Tokyo ka-
mikaze-piloten inzette (die zich
met vliegtuig en al op Ameri
kaanse schepen stortten) had
meer dan één reden: de piloten
volgden niet alleen de Japanse
ideologie (trouw aan de keizer
en vechten tot de dood), hun
missies hadden ook het voor
deel dat ze slechts voor een en
kele reis brandstof nodig had
den.
In november 1944 luidden
Amerikaanse B-29's met bom
bardementen op Japan de
laatste fase in van de Pacific -
oorlog. Voor de Amerikanen
was er nog wel een domper
toen op 12 april 1945 president
Roosevelt overleed. Maar hij
werd opgevolgd door Truman
en die keurde op 18 juni het
plan goed om de Japanse
hoofdeilanden aan te vallen.
Generaal MacArthur had eerst
Nederland-Indië willen bevrij
den, maar het Amerikaanse op
perbevel overwoog: als we Ja
pan in het hart kunnen treffen,
waarom zouden we ons dan
met iets anders bezig houden?
MacArthur kreeg slechts toe
stemming om Borneo's oliecen
tra Tarakan en Balikpapan te
bevrijden, wat in mei en juli
1945 gebeurde.
In Washington werd intussen
getwijfeld of Japan zelf wel op
De Japanse opmars naar Batavia (nu Jakarta) via een geïm|
brug. ff
de 'gewone' manier i
den veroverd. De kei
binnenskamers welis
op beëindiging van d
maar op 30 april 194!
Opperste Oorlogsraa I
dat het Japanse volk,
laatste man verenigd
teneinde de overwim
waarborgen, het vadf
beschermen en de ot
te zetten". In het
intussen het Amerik.
hattan-project grote
gen gemaakt. Als eer
reld beschikten de Ai
over de atoombom,
Alles afwegend oo
conventionele aanvj
waarschijnlijk honde
den Amerikaanse lei
kosten; tevens dat de
Unie een signaal me
wie in de wereld de 1
hakte Truman de knij
tegen Japan zou de
den gebruikt. Op 6 aj
1945 wierp piloot P;
met zijn B-29 Enola\
ste kernbom op de
hima: 64.000 doden,I
wonden. Drie dagen
plofte de tweede A-l
gasaki: 39.000 dodei
wonden. Sindsdien
de wereld over de vi
dat nodig?
Feit is dat Japan ziel
gen zag tot overgavf
gustus liet keizer Hii
opname maken wa<
overgave bekend m<
riep het Japanse vol
onaanvaardbare te
den". De volgende
halve eeuw geleden,)
opname via de radii
den. Veel Japanners]
voor het eerst de bri
stem van hun keizer]
oorlog was voorbij,
Twee dagen later rii
no en Hatta de Rep
nesia uit.
Bronnen:
Daniel Yergin: The
epic quest for oil, m
power. London 199
Dr. L. de Jong: Het A
der Nederlanden in
Wereldoorlog. Nede
dië I en II, 's Gravel
1985.
Petra Groen, Elly Tt
Bouwsma (red.): Ne
Indië 1942. Illusie e
cheling. 's Gravenh
Paul Kennedy: De i
van de machtUtret
pen 1989.
Rudy Kousbroek: H
disch Kampsyndrot
dam 1992.
Dit is het laatste de
serie naar aanleidii
vijftigste verjaarda]
onafhankelijke Indi
Voorgaande
nen op 5,8, 9, 10
tus.
