Komende sterrenregen 'mals buitje'
Wetenschap Techniek
DONDERDAG 10 AUGUSTUS 1995
REDACTIE; SASKIA STOELINCA 023-150265
Snuifciutomaat
ruikt drugs
Duitse onderzoekers hebben op
verzoek van het bondsministe-
rie voor onderwijs, wetenschap
pen, onderzoek en techniek,
een apparaat ontwikkeld dat op
afstand drugs kan waarnemen.
De Duitse overheid ziet de de
tector als waardevolle aanvul
ling op de drugsspeurhond. Het
apparaat kan de aanwezigheid
van slechts enkele drugsmole
culen in de omgevingslucht al
waarnemen.
Bovendien is een apparaat ont
wikkeld dat bij mensen op een
voudige wijze kan vaststellen of
zij drugs hebben gebruikt of er
mee in aanraking zijn geweest.
Deze detector, die zo groot is als
een vulpen, kan al een miljard
ste gram heroïne, yocaïne of ca-
nabis ontdekken. Dé detector
wordt onder andere in Duits
land en in de Verenigde Staten
in de praktijk getest.
Gemanipuleerde
aardappel kleurt
niet meer bruin
Aardappelverwerkers hoeven
over enkele jaren geen last meer
te hebben van het bruin worden
van hun chips en frites. Onder
zoekers van Keygene in Wage-
ningen zijn er samen met hun
collega's van de Cornell Univer
sity in Ithaca, New York in ge
slaagd om de aardappel geen
melanine meer te laten produ
ceren. Dat lukte ^loor specifieke
genetische informatie te wissen.
Nu staan de zogenoemde trans
formanten nog in de proefkas-
sen van aardappelcoöperatie
ZPC in Leeuwarden, een van de
opdrachtgevers. Volgend jaar
plant ZPC de rassen op proef
velden. Na vergunning van de
overheid kunnen over zo'n vijf
jaar de nieuwe rassen op de
markt geïntroduceerd worden.
Stootblauw is het verschijnsel
van bruin-blauwe verkleuring
van aardappelknollen door be
schadiging tijdens het mecha
nisch rooien en verwerken. De
verkleuring is aan de buitenkant
vaak niet te zien. Na het schillen
moeten huishoudens en indus
triële verwerkers de onsmakelijk
ogende plekken verwijderen.
De verkleuring wordt veroor
zaakt door de vorming van het
pigment melanine als reactie op
verwonding. Melanine is een
verzamelnaam voor polyfenoli-
sche verbindingen die reageren
met zuurstof. Die reactie wordt
in gang gezet door het enzym
polyfenoloxidase (PPO). Via een
bepaalde technologie zijn de
wetenschappers erin geslaagd
het PPO-gen uit te schakelen.
Hierdoor blijft melaninevor-
ming uit.
De proef is uitgevoerd met de
aardappelrassen Diamant en
Van Gogh. Veldproeven in
Friesland laten zien dat de ge
manipuleerde aardappelplan
ten zich normaal ontwikkelen.
Een team geologen en planeetwe
tenschappers van het 'California
Institute of Technology' (CalTech)
in Pasadena is er in geslaagd vrij
nauwkeurig na te gaan hoeveel
kosmisch stof er gedurende de
laatste 72 miljoen jaar op aarde is
neprgekomen.
DEN HAAG BEN APELDOORN
Dat stof is afkomstig zowel van de ontel
bare stofdeeltjes die in het zonnestelsel
tussen de planeten rondzwermen als
van de (veel grotere) planetoïden en ko
meten. Van laatstgenoemden weten we
dat ze in het verre verleden op aarde zijn
ingeslagen en daarbij tot soms wereld
omvattende rampen aanleiding gaven.
De eersten, de stofdeeltjes, kennen we
ook. Vroeger zag men ze aan voor 'ster
ren-die-vallen', tegenwoordig heten ze
'meteoren'. Iedere geïnteresseerde die
de sterrenhemel zo nu en dan (met het
blote oog) eens bekijkt heeft er wel eens
een gezien.
De kans daarop is binnenkort heel groot:
tussen 11 en 13 augustus trekt de aarde
elk jaar door het dichtste deel van een
stofzwerm heen: de Perseïdenzwerm.
Wie gedurende de nachten 11 12 en
12/13 augustus de hemel een paar mi
nuten bekijkt zal beslist meteoren ('val
lende sterren' dus) zien. Dit jaar zal het
schouwspel overigens behoorlijk tegen
vallen, want het is volle maan op 10 au
gustus, waardoor de veelvuldig aanwezi
ge, zwakkere Perseïden in het maanlicht
zullen 'verdrinken'. Soms zijn er echter
zulke heldere exemplaren bij, 'vuurbol
len' genoemd, dat ze ook in een zee van
maanlicht nog opvallen.
De tijdschaal waar de CalTech-weten-
schappers mee te maken kregen, is niet
zo nauwkeurig dat ze daar de neergeko
men stofhoeveelheden van jaar tot jaar
mee na konden gaan. Nee, een nauw-
Een oude houtsnede (1850) waaruit de ontsteltenis van
de mensen blijkt tijdens een immense sterrenregen in
november 1833. In één nacht 'vielen' toen naar schatting
meer dan een miljoen 'sterren'.
FOTO CPD
keurigheid van maximaal 5.000 tot
10.000 jaar was het best haalbare en op
zich is dat op een tijdschaal van ruim 70
miljoen jaar 'redelijk nauwkeurig' te
noemen.
De meetgegevens werden verkregen na
een serie ingewikkelde, chemische han
delingen van een meer dan twintig me
ter lang boormonster uit de bodem van
de Stille Oceaan. De plaats waar de lan
ge sedimentscilinder werd verkregen ligt
ongeveer 1.500 kilometer ten Noorden
van Honolulu (Hawaii-eilanden) op een
diepte van ruim vijf kilometer. Je vraagt
je af waarom men nu juist daar gaat zoe
ken naar 'stof-uit-de-ruimte'.
,,De sedimentstructuur daar wijst op
zeer gelijkmatig tot stand gekomen af
zettingen gedurende vele tientallen mil
joenen jaren," zegt Karl Farley, leider
van het CalTech-team. „Die gelaagdheid
loopt keurig in de pas met het verloop
van het klimaat in die tijd, zoals we dat
hebben opgemaakt uit andere boor-
monsters. Dat maakt dat je een be
trouwbare indruk kunt krijgen van ande
re veranderingen dan die veroorzaakt
door het klimaat."
Het boormateriaal vertegenwoordigt een
tijdperk tussen 190.000 en 69,27 miljoen
jaar geleden. Goed, als je dat dus voor
zichtig uit elkaar peutert, vind je, als het
meezit, kleine flintertjes meteorenstof.
Was het maar zo eenvoudig.
Farley en zijn collega's hebben niet zit
ten peuteren, maar ruim 50 doorsnede-
fragmenten van de boorcilinder simpel
weg verbrand. En wat er bij die verbran
ding vrijkwam werd natuurlijk vreselijk
precies gemeten. Het CalTech-team was
speciaal op zoek naar een bepaald heli-
um-isotoop (He-3). We weten dat die
zich, via snelle, geladen deeltjes afkom
stig van onze zon, als het ware 'nestelt'
in interplanetair stof- en gruismateriaal.
Als 'vallende sterren' verbrandt dat ma
teriaal weliswaar in onze dampkring,
maar de microscopisch kleine deeltjes
die daarvan overblijven
dwarrelen gedurende da
gen of weken naar bene
den. Het He-3 blijft daar
bij intact en de tegen
woordige meetapparatuur
kan het, ook na vele mil
joenen jaren, aantonen.
Tektieten
Farley en de zijnen kon
den, toen alle metingen
op een rijtje waren gezet,
enkèle interessante con
clusies trekken.
Om te beginnen bleek dat
er 37 en 50 miljoen jaar
geleden duidelijk meer
stof naar beneden kwam
dan gemiddeld over de
periode tussen tien en
twintig miljoen jaar gele
den. Het duidelijkst ge
beurde dit 37 miljoen jaar
geleden, wat samenviel
met het eind van het Eo-
ceen. Farley wijst er op dat
'uit die periode ook de zo
geheten 'tektieten' stam
men. Dit zijn min of meer
glasachtige lichaampjes,
soms groenig en door
schijnend, waarvan veron
dersteld wordt dat het ge
smolten, hoog opgewor-
Tijdens een kort durende, maar hevige sterrenregen op 17 november 1966 maakte de
Amerikaanse astronoom Dave McClean vanaf de Kitt Peak-sterrenwacht in Arizona deze
fraaie foto. Elke streep is het verbrandingsspoor van een supersnel deeltje in onze damp
kring. FOTO GPD
pen en daarna weer omlaag 'geregend',
gestold materiaal is, geproduceerd tij
dens één of meer gigantische inslagen.
Ook gedurende de laatste twee miljoen
jaar, bekend als het 'Quaternarium' en
onder te verdelen in het Pleistoceen en
het (tegenwoordige) Holoceen, is sprake
van verhoogde He-3 concentraties.
De Nederlandse astronoom Piet Hut,
verbonden aan de universiteit van Prin
ceton, had acht jaar geleden in het blad
'Nature' al gewezen op het bestaan van
een aantal aardse inslagkraters die niet
ouder zijn dan twee miljoen jaar. En dan
natuurlijk: 66 miljoen jaar geleden! Hét
grote gebeuren, de ramp, in de vorm van
een verschrikkellijke inslag in wat nu het
Mexicaanse schiereiland Yucatan is, en
die het leven kostte van 50 procent van
alle aardse levensvormen, inclusief de
dinosauriërs. Wat moet er in die aard
laag, die de grens tussen het Krijt en het
Tertiair markeert en die daarom bekend
staat als de K/T-laag, wel niet aan He-3
zijn gevonden. Mis!
„Ondanks dat er in de K/T-laag gemid
deld 40 maal zoveel iridium gevonden is
als boven of onder die laag" legt Farley
uit, „is de He-3 concentratie nauwelijks
verhoogd. Bovendien is ook niet met ze
kerheid te zeggen of er tijdens zo'n cata
strofe en de daarbij optredende, massale
verdamping voldoende He-3 overblijft."
In ieder geval kan uit deze boormonsters
eens temeer opgemaakt worden dat de
aarde in veel 'recenter' tijden nogal
stormachtige ontmoetingen met buiten
aards materiaal moet hebben gehad en
dat interplanetair stof, opgespoord via
het isotoop He-3, daarbij een belangrijke
rol speelde.
Dus, kijk de komende nachten tussen 11
en 13 augustus eens een tijdje omhoog,
doe desnoods een wens, maar bedenk
ook dat er buiten onze aarde stof genoeg
is om over na te denken.
1
K
E
H
L
A
I
M
A
2
R
K
A
L
D
I
E
R
3
A
E
V
F
E
R
D
ij
4
L
E
I
N
O
K
S
P
5
H
G
E
L
T
A
E
S
6
G
E
N
O
R
O
M
S
7
T
H
U
E
M
G
U
S
8
N
E
A
Z
A
L
I
D
9
C
G
H
R
T
ij
W
S
10
B
A
E
S
Z
E
O
M
11
P
D
T
E
C
I
O
R
12
B
S
E
Z
c
I
T
H
13
A
B
Z
u
E
U
D
R
14
R
B
E
O
E'
G
L
D
OPGAVE
OPLOSSING
CITAAT
Streep op elke regel de letters
weg, die samen het woord vor
men dat overeenkomt met de
omschrijving. De resterende let
ters vormen van boven naar be
neden en van links naar rechts
een citaat.
Horizontaal:
1. tapijtstof; 2. omlijsting; 3.
scheepsschade; 4. golfbaan; 5.
drinkgerei; 6. aardgeest; 7.
teelaarde; 8. naaigerei; 9. kleur;
10. schoonmaakgerei; 11. ach
tergrond; 12. eigendom; 13. he
melsblauw; 14. kunstvoorwerp.
KRUISWOORDRAADSEL
-onnozel-
0-ieder-s
rust-tast
en-ene-ma
-aal-lea-
onserg
-ier-eta-
we-een-go
omen-gade
1-steel-r
-stellig-
MBM
HEINZ
li.'iüil'^liillK^iil^/iilllüi'l/Hili
AdOK5EN/S EET DE 0>VE VAN
PEÓKOTE VOET&ALF/NAJ-E
KililHlliliHjdlUn/'llüHlil'ililTi'i
ALS IK MEM LAAT KOMEN,
UEEEN EK OP L/nKS KANSEN
V/A DE SNELLE TEEENStVOT,
TOMPOES
Tom Poes en de Bommel-legende
Heer Bommel en Tom Poes deinsden
verbaasd achteruit, terwijl ze met
grote ogen naar de tafel keken. Maar
Joost behield zijn kalmte.
„Kijk", sprak hij, „dit is het be
treurenswaardige verschijnsel, waar
ik over sprak, als ik zo vrij mag zijn."
Hij wees naar het dienblad waarover
vage vormen rondflitsten die te snel
voor het oog waren. Het gebeuren
maakte de indruk van een algemeen,
onregelmatig gezoef, dat zich om de
levensmiddelen bewoog. Voor de
ogen van de onthutste toeschouwers
smolten de kaas, worst en de boter
hammen weg als sneeuwvlokken op
een warrhe hand. Binnen enkele se
conden was alle broodbeleg ver
dwenen en toen hield ook het geflits
op.
„W-wat w-was d-dat?" vroeg heer 01-
lie moeilijk, terwijl hij naar de jampot
staarde, die alleen was achtergeble
ven.
Tom Poes liep op de tafel toe en keek
aandachtig naar het tafelkleed.
„Hm", zei hij, „ik zie het al!"
„Wat zie jij?", hernam heer Bommel,
rood wordend. „Hoe kan jij iets zien,
wat ik niet zie? Je denkt zeker, dat ik
langzaam ben. Maar ik weet zeker
dat ik gezien heb, dat er niets te zien
was, als je begrijpt wat ik bedoel."
„Het waren muizen", zei Tom Poes
en hij wees naar de afdrukken van
muizepootjes op het tafelkleed.
„Onzin!" riep heer Ollie uit. „Muizen
zoeven niet."
„Het waren erg vlugge muizen", ver
volgde Tom Poes. „Vreemd vlug, net
als die slak, u weet wel.
H
T
W
E
Weersvooruitzii
VRIJDAG 11 AUGUST
Neerslagkans
DOOR HANS VAN ES
De zomer van 1995 bouwt onver
stoorbaar voort aan zijn reputa
tie. Er wordt al vaak een vergelij
king getrokken met het mooie
seizoen van 1994, maar er zijn
wat verschillen in de karakters
van beide zomers. Vorig jaar was
er echt sprake van een warmte-
explosie in de maand juli. Feite
lijk duurde deze zomer maar zes
weken. Dit jaar is de warmte in
het algemeen wat minder ex
treem, maar het mooie weer
heeft duidelijk een langere
adem.
Tot dusverre zijn records achter
wege gebleven, maar daar kan
nog verandering in komen als de
huidige trend, waarin hogedruk-
gebieden heer en meester zijn,
wordt voortgezet. Er zijn verschil
lende manieren om de kwaliteit
van een zomer in cijfers uit te
drukken. Zomerse dagen bijvoor
beeld, waarbij het kwik de limiet
van 25 graden overschrijdt. Dergelijke dagen kunnen in ons lai
voorkomen van april tot oktober, zodat pas op het eind van het;
zoen de balans kan worden opgemaakt
Het zg. warmtegetal leent zich beter om alvast een tussenstan<Lai
maken. Het warmtegetal treedt in werking bij een gemiddelde"
maaltemperatuur van meer dan 18 graden. Bedraagt het dagge
delde op een warme zomerdag bijvoorbeeld 23.2 graden, dan
er 5.2 graden aan het totaal toegevoegd. Het warmtegetal van
zomer is inmiddels opgelopen tot 119, waarmee dit seizoen ni
zesde plaats van de eeuw inneemt. En daar zal het hoogstwaai
lijk niet bij blijven.
De nummers vier en vijf op de ranglijst, de jaren 1911 en 198!
een warmtesom van resp. 135 en 133 kunnen vrij gemakkelijk
den ingehaald met het oog op de warme dagen, die nog komen
Het is zelfs goed mogelijk dat deze zomer de achtervolging inzn"
de derde zomer van deze eeuw, jawel, die van vorig jaar (warmt e to
148) De recordhouder; 1947 (221) lijkt vooralsnog onaantastl
Actueel: Het hogedrukgebied boven de Noordzee schuift nu lai
verder naar het oosten op en laat de wind nog iets verder ruime
oost tot zuidoost. Morgén wordt bij aanhoudend zonnig weer al
aan de 30 graden getipt, het eerst in de zuidelijke provincies
dag kan het in een groter deel van het land tropisch warm word
later op de dag een geringe kans op warmte-onweer.
Zondag en maandag wordt de wind tijdelijk westelijk. Daarbij
het vrijwel overal droog met aangename temperatuur tussen 2(
graden. Op wat langere termijn ligt een nieuw Atlantisch hogei
bied klaar om de volgende warmte-periode in te luiden
KNMI
Weersvooruitzicht
Geldig tot en met
vrijdag.
Noorwegen:
In het zuiden droog en
flinke zonnige perioden.
Elders meer wolken en
vooral langs de kust nu en
dan regen. Aan de west
kust maxima meest tussen
12 graden in het noorden
en 20 in het zuiden. In het
zuidoosten maxima oplo
pend naar 28 graden.
Zweden:
Flinke perioden met zon
en vrijwel overal droog.
Vandaag in het noorden
maxima tussen 11 en 16
graden, in het midden en
zuiden rond 22. Morgen
overal iets warmer.
Denemarken:
Vrij zonfiig en droog. Maxi
mumtemperatuur oplo
pend tot ongeveer 27 gra
den op morgen.
Engeland, Schotland,
Wales en Ierland:
Eerst vrij zonnig. Morgen in Ierland,
rond de Ierse Zee en in het westen van
Schotland meer bewolking. Droog. Met
name morgen sterk uiteenlopende tem
peraturen met maxima van 19 graden in
noordwest-lerland tot rond 27 in Enge-
België en Luxemburg:
Zonnig. Middagtemperatuur tussen 25
en 30 graden.
Noord- en Midden-Frankrijk:
Flink wat zon, met name 's middags ook
stapelwolken. Morgen in midden-Frank
rijk mogelijk een onweersbui. Stijging
van temperatuur met op morgen maxi
ma rond 29 graden, langs het Kanaal
enkele graden lager.
Portugal:
Flinke zonnige perioden, vooral langs de
westkust. Op de meeste plaatsen droog.
Middagtemperatuur rond 30 graden.
Madeira:
Flinke zonnige perioden, soms ook wol
kenvelden. Droog. Middagtemperatuur
ongeveer 26 graden.
Spanje:
Naast zon ook wolkenvelden en vooral in
de oostelijke helft kans op enkele regen-
of onweersbuien. Middagtemperatuur
aan de costa's tussen 27 en 32 graden,
landinwaarts op veel plaatsen 32 tot 36
graden; langs de Golf van Biskaje wordt
het ongeveer 26 graden.
Canarische Eilanden:
Vrij zonnig en droog. Maxima ongeveer
28 graden.
Marokko:
Westkust: overwegend zonnig, soms ook
mist of wolkenvelden. Droog. Middag
temperatuur vlak aan zee tussen de 25
en 30 graden.
Tunesië:
Zonnig én erg warm met maxima vlak
aan zee van ongeveer 34 graden.
Zuid-Frankrijk:
Naast zon met name morgen ook bewol
king en hier en daar een regen- of on
weersbui. Middagtemperaturen rond 30
graden.
Mallorca en Ibiza:
Veranderlijk bewolkt en op beide dagen
kans op een onweersbui. Middagtempe
ratuur ongeveer 33 graden.
Italië:
In het noorden van tijd tot tijd nog een
regen- of onweersbui. Verder droog en
veel zon. Middagtemperatuur van 28
graden in het noorden tot plaatselijk 35
in het zuiden.
Corsica en Sardinië:
Naast zon soms ook wolkenvelden en
een lokale onweersbui. Maxima van 30
tot 35 graden.
Malta:
Vrij zonnig en erg warm. Middagtempe
ratuur oplopend naar 35 graden.
Griekenland en Kreta:
Vrij zonnig en in het noorden van Grie
kenland kans op een onweersbui Mid
dagtemperatuur aan de stranden rond
30 graden.
Turkije en Cyprus:
Zonnig. Kond de Dardanellen soms ook
bewolking. Droog. Middagtemperatuur
aan de meeste kusten en op Cyprus 30
graden of hoger.
Duitsland:
Flink zonnig. Droog. Stijging van tempe
ratuur, met op morgen maxima rond 28
graden, in Sleeswijk-Holstein enkele
graden lager.
Zwitserland:
Geleidelijk meer zon maar toch aanhou
dend kans op een lokale onweersbui.
Middagtemperatuur ongeveer 27 gra-
VRIJDAG 11 AUGUSTUS 1995
Zon- en maanstanden
Zon op 06.17 ZononddnL.f
Maan op 21.07 Maano-
Waterstand
IJmuiden Katwij
Hoog 04.28 16.59 04.01
Laag 00.06 14.43 23,
Weerrapporten 09 augustus 201 ei
Amsterdam
De Bilt
Deelen
Eelde
Eindhoven
Den Helder
Rotterdam
Vlissingen
Maastricht
Aberdeen
Barcelona
Berlijn
licht bew
licht bew.
half bew.
licht bew
Dublin
Frankfurt
Helsinki
Innsbruck regen
Istanbul onbew.
Klagenfurt half bew
Kopenhagen licht bew.
Las Palmas onbew
Luxemburg
Madrid
Malaga
Mallorca
Malta
Stockholm
licht bew
licht bew.
half bew.
licht bew.
Wenen
Bangkok half bew.
Buenos Aires onbew
Casablanca half bew.
Johannesburg onbew.
Los Angeles zwaar be'
New Orleans
New York
licht bew,
half bew.
I9.3i
22
)f pr;
)l
Oostenrijk:
Vandaag in het oosten nog enk eel u
of onweersbuien. Verder gereg
op veel plaatsen droog. St
temperatuur met op morgei ,ni
rond 27 graden.
Hongarije:
ook stapelwolken
vandaag nog kans op enkele
onweersbuien. Middagtempel
daag rond 26 graden; morge
warmer.
i cht
li e'e
2. 22.
2 let t
JIT.
