Moslims eisen rechtvaardigheid
Fjm
[1
F
r
50 jaar Indonesië
-jjNDERDAG 10 AUGUSTUS 1995
r z>)(
erplj
n
n vd
or i
g zaf
ar in
n 2d
.eind
•r zijj
^Mijn moeder is moslim,
oijn vader katholiek. En ik
cwaifes per gelegenheid wat
r ver|ie het beste uitkomt",
"Mijnst de jonge Suma-
,n Jaan. De islam in Indone-
eid jë beleeft een krachtige
zÜnjoeistuip, maar zoals
in%or zoveel in dit land
sterspdt ook hier: soepel en
Dersliet mate. Wie tien Indo-
un fesiërs naar de islami-
Sticjsche opleving vraagt,
)erdtijgt rïen ^eer verzeke-
/er Jng: dit is geen Iran of Al-
i varerije. Dat radio en televi-
be&|e vijf keer per dag oproe-
i her11 tot §e^e(^ ze8t n^et zo~
eel. Wel de trotse mede-
eling van een jongeman
&t in een naburige pesan-
'en, een islamitisch inter-
iaat, rockmuziek en corn-
liters hun intrede hebben
io 2§daan.
15
31 lyARTA-YOGYAKARTA
een zo complex land als
lonesië zijn maatschappelij-
verschijnselen moeilijk in
';ele woorden te vangen,
h zegt het getal 197.000 wel
Dat is het aantal Indone-
;rs dat dit jaar naar Mekka
lisde. Omdat Saudi-Arabië
en perk stelt aan de
[oom pelgrims moesten
.000 belangstellenden genoe-
nemen met een plekje bo-
aan de lijst voor 1996. Het
intingent Indonesische Mek-
[/\|J-gangers groeide van 104.000
1992 via 125.000 (1993) en
an vofc.OOO (1994) naar 197.000 dit
ar. President Soeharto maak-
lin 1991 de haj, hoewel hij al-
9.84$ g°ld als abangatt wel mos-
.9,8511, maar niet zo ijverig. Hij be-
ijpt de tijdgeest,
et 165 miljoen islamieten (86
ocent van de bevolking) wo-
n er in Indonesië meer mos-
ns dan in het Midden-Oos-
n. De archipel wordt boven-
en steeds islamitischer, door-
t veel moslims bewuster om-
ian met hun geloof en zich in
inwjjbog tempo emanciperen.
1,5islam is 'het geloof van de
I ?ine man', de grote volksmas-
j zegt de christelijke theoloog
27.1- Sumartana. Maar de macht
109 is altijd in handen van ande-
35 i: Portugezen, Britten, Japan-
30 rs, Nederlanders. De islam
o :rd daardoor geregeld het
^2 ertuig van verzet tegen de
o ichthebbers. De Java-oorlog
8 ider leiding van prins Di-
negoro en de Sumatraanse
23 deri-oorlogen zijn bekende
15 orbeelden uit de 19de eeuw.
li nationalisme dat Insulinde
o.ot n Nederland ontworstelde,
0 ird gedomineerd door men-
20 n als Soekarno, zelf moslim,
aar niet van zins de islam een
ilitieke hoofdrol toe te ken-
!n. De jonge Republiklndone-
i raakte slaags met bewegin-
n als Darul Islam, die een is-
,i nitische staat nastreefden.
10 >k economisch legden de
oslims het af. De koloniale
'j lat had de Chinezen de tus-
ic nhandel toebedeeld. Vanuit
1positie en door goede
ilitieke contacten gingen
de afgelopen dertig jaar de
onomie beheersen met in ve-
ogen kwalijke conglomera-
klonters van soms tiental-
II bedrijven. Rijkdom is zo ge-
ncentreerd bij de christelijke
2'; inderheid, armoede valt mos-
3 ts ten deel.
1 et een steeds schrijnender
)of tussen arm en rijk werd
5 donesië ontvankelijk voor
30 rontdekking van islamitische
larden. Internationale ge-
urtenissen hebben daartoe
5 ede bijgedragen, legt dr. J.H.
euleman (41) uit. Hij is isla-
et geworden en staat op de
inlijst van INIS, een project
n de Leidse universiteit en de
1 donesische overheid. Sinds
11 89 doceert hij aan de islami-
the staatshogeschool Institut
dma Islam Negeri in Jakarta.
i homeini heeft een grote rol
speeld, wat overigens niet
tekent dat Indonesische
islims automatisch instem-
?n met wat in Iran is ge-
urd", aldus Meuleman. Zo
n het doodvonnis tegen
brijver Rushdie hier aller-
:em
Kleine man is schaamte ruimschoots voorbij
minst op algemene instem
ming rekenen. „Verder vinden
mensen in tal van landen dat
de islam een beter antwoord
geeft op dringende vragen dan
oude (westerse) ontwikkelings
modellen. De islam durft zich
elders meer uit te spreken en
dat moedigt moslims in Indo
nesië aan dat ook te doen".
Vaak leidt dat tot succes. Zo
werd eind 1993 de krasloterij
SDSB verboden. Islamitische
studenten hadden zich gekeerd
tegen het gokelement en de ge
vreesde sociale gevolgen. Een
lot kostte 5.000 rupiah, meer
dan zelfs nu het minimum
dagloon bedraagt. In'1993 zou
een moeder in Karawang
(West-Java) haar 17-jarige
dochter als prostituée hebben
verkocht om loten te kunnen
aanschaffen.
Eind 1989 aanvaardde het par
lement de wet op de religieuze
rechtspraak. Sindsdien kunnen
moslims bij islamitische recht
banken terecht voor erfenis
kwesties, huwelijkszaken en
dergelijke. Doordat de toeloop
bij die rechtbanken sindsdien
explosief is gegroeid, is het te
kort aan rechters opgelopen tot
zo'n 2.000.
Dat de regering in 1991 het de
creet op de schooluniformen
herzag, was eveneens een isla
mitisch succes. Nu mogen
meisjes op middelbare scholen
'speciale uniformen' dragen:
lange rok en jilbab, een doek
die hoofd en schouders bedekt.
Soms leidt dat tot problemen.
Zo stuurde de leiding van een
medische opleiding in Kediri
(Oost-Java) in april zes meisjes
van school vanwege hun jilbab.
Vijf zwichtten en mochten weer
naar school, maar de 18-jarige
Lihan deed een beroep de ge
meenteraad. Zonder jilbab
vreesde ze Gods toorn.
Nu is dat lang niet altijd de re
den waarom meisjes voor de
jilbab kiezen. Sommigen pes
ten er hun ouders een beetje
mee clie wel moslim zijn, maar
er in het openbaar nooit echt
voor uitkwamen. Voor anderen
is de jilbab nieuw zelfbewust
zijn, een identiteit. Zelfs de mo
de-industrie speelt erop in. Er
worden islamitische mode
shows georganiseerd en bladen
besteden er aandacht aan.
Mensen die zichzelf een nieu
we identiteit aanmeten, over
drijven vaak een beetje en
Indonesische moslims doen
dat enthousiast. In radiopro
gramma's bijvoorbeeld waarin
luisteraars kunnen opbellen.
Meuleman: „In het Midden-
O.osten groet men kort met As-
salamu alaykum, vrede zij met
u. Maar in de complete formule
komt daar nog achteraan ua-
rahmatullah ua-barakatuh, en
Gods erbarmen en zijn zegen.
Indonesiërs neigen sterk tot de
-
Theoloog Th. Sumartana: „De Indonesische christenen ma
ken iets nieuws mee: paniek en nervositeit".
foto ronald frisart
Komaruddin Hidayat: „Het risico is heel klein dat islamitisch fundamentalisme hier
voet aan de grond krijgt". foto ronald frisart
hele formule om hun moslim
zijn te ondersüepen".
Officiële functionarissen vin
den Bismillahiiin naam van
God) als begin van een toe
spraak ook wat kaal en laten er
graag op volgen: ar-rahman ar-
raliim (de barmhartige erbar-
mer).
Indonesische moslims zijn de
schaamte dus ruimschoots
voorbij. Zeeisen als veruit
grootste bevolkingsgroep hun
rechtmatige plaats op. Presi
dent Soeharto reageert door
behoedzaam afstand te nemen
van zijn steenrijke Chinees-
christelijke vrienden en steun
punten te zoeken in de islam.
Ook de politieke partijen, tuk
op stemmen, maken de um-
mah (moslimse geloofsge
meenschap) het hof. Niet al
leen regeringspartij Golkar en
de islamitische PPP, zelfs de
PDI (een bundeling van chris
tenen en nationalisten) begon
bijeenkomsten de laatste ver
kiezingscampagne met islami-
tischeleuzen.
Tot en met de jaren zeventig,
observeert politiek weten
schapper Dewi Anwar, „beza
gen de Indonesische leiders
met wantrouwen iedere in
vloed van buitenaf die de loya
liteit van de bevolking aan de
regering zou kunnen uithollen.
Onder die verdachte invloeden
was het islamitisch extremis
me, dat de regering probeerde
tegen te gaan door zich niet al
te zeer in te laten met islami
tische aangelegenheden. De
Indonesische regering gaf bij
voorbeeld geen toestemming
voor de stichting van een isla
mitische bank".
Het kan verkeren. Soeharto zelf
maakte op 1 november 1991
rijke moslims warm voor een
islamitische bank. Een halfjaar
later opende Bank Muamalat
Indonesia (BMI) in Jakarta zijn
deuren. Volgens topman Zai-
nulbahar Noor is BMI een na
tionaal project dat tracht de
moslims meer bij de economie
te betrekken. Op districtsni
veau werken 46 kleine krediet
banken, terwijl er ruim 40
wachten op een licentie. Bank
Indonesia, de centrale bank,
ontwerpt speciale geldmarktin
strumenten voor islamitische
banken, die niet op de gewone
manier aan de geldmarkt kun
nen deelnemen.
Dat Soeharto Bank Muamalat
steunt, is slechts één aspect van
de grotere aandacht van de
overheid voor de islam. Dr.
Komaruddin Hidayat, leider
van het islamitisch studiecen
trum Paramadina, ziet zelfs
'een soort verloving tussen de
politieke leiders en de ulama,
de islamitische geestelijke lei
ders'. Hij acht dat 'een gouden
kans om de egalitaire islam te
actualiseren'.
Tal van moslim-intellectuelen
benadrukken dat gelijkheidsbe
ginsel. Zo ook dr. Amien Rais,
bestuurder van moslimorgani
satie Muhammadiyah en pro
minent lid van ICMI, het door
minister Habibie (technologie)
aangevoerde verbond van mos
lim-intellectuelen. Rais: „Ik ge
loof ten diepste in sociale
rechtvaardigheid. Dat is ook
nummer één in de Koran. De
islam is een religie van recht
vaardigheid".
Rechtvaardigheid betekent be
strijding van armoede en een
grotere plaats voor moslims in
de economie. Vandaar ook dat
de grootste Indonesische mos
lim-organisaties, Nahdatul
Ulama (NU, ruim 20 miljoen
leden) en Muhammadiyah (15
miljoen leden) fondsen mobili
seren om kleine en middelgrote
moslim-ondernemers op de
huppel te helpen.
Muhammadiyah begon als be
weging die de islam wilde af
stemmen op de moderne tijd.
Daartoe stichtte ze meer dan
twintig universiteiten en hon
derden scholen en ziekenhui
zen. Volgens sommigen is deze
beweging, die haar basis heeft
in de steden, een beetje blijven
steken. Meer aansluiting bij het
echte leven heeft NU gevon
den. Dat is opvallend omdat
NU van oorsprong traditioneel
is en haar aanhang grotendeels
heeft op het (Javaanse) platte
land en in de islamitische inter
naten pesantren
NU houdt zich bijvoorbeeld be
zig met landbouwcoöperaties
en met kwesties als interreli
gieuze huwelijken, erfrecht van
vrouwen, geboorteregelingen
genetische manipulatie. Wie
het NU-hoofdkwartier belt en
even moet wachten, krijgt
deuntjes te horen als O when
the saints en O my darling Cle
mentineniet bepaald teke
nen van moslimconservatisme.
Spraakmakend is NU's ruim
denkende voorman Abdurrah
man Wahid, vaak gemoedelijk
Gus Dur genoemd. Hij kan het
goed vinden met voorzitter Me
gawati (de oudste dochter van
's lands eerste president, Soe
karno) van oppositiepartij PDI.
Een pleidooi voor diplomatieke
banden tussen Indonesië en Is
raël een heikele kwestie voor
een islamitisch boegbeeld
gaat Gus Dur evenmin uit de
weg.
Door zulke vrijpostigheden is
hij ook binnen NU niet onom
streden. Maar hij blijft intrige
rende uitspraken doen. Zo zei
hij dit jaar dat NU zich zal ver
zetten tegen elke poging om
Soeharto ongrondwettig ten val
te brengen. „Twijfel nooit aan
de loyaliteit van deze organisa
tie jegens deze natie". Sommi
gen zagen dat als antwoord op
kritiek dat Wahid te veel af
stand zou nemen van het be
wind. Anderen viel op dat hij
sprak over ongrondwettige po
gingen om de Soeharto kwijt te
raken.
Forse kritiek spuide Wahid ook
op een troetelkind van Soehar-
to's beschermeling Habibie: het
eind 1990 opgerichte verbond
van moslim-intellectuelen IC
MI. De meningen over die club
lopen nogal uiteen. Komarud
din Hidayat noemt het 'een
mozaïek van allerlei mensen',
maar heeft twijfels. „De vraag is
of ICMI de rol aanneemt van
een macht die kritiseert of dat
het een macht wordt die de
machthebbers legitimeert".
Meuleman zegt: „Een deel van
ICMI probeert de bevolking in
de hand te houden, een ander
deel wil sociale hervormingen".
Hidayat is er niet gerust op wie
zal zegevieren. „Ik maak me
zorgen dat de islam zich kan la
ten gebruiken".
Kritisch is ook socioloog Arief
Budiman. „Habibie", analy
seert hij, „biedt de moslims een
directe toegang tot Soeharto.
Maar in het in 1993 gevormde
kabinet zijn geen leden van de
ICMI -kerngroep opgenomen,
alleen Habibie-bureaucraten.
Moslims vonden dat ze waren
misbruikt". Zelfs het promi
nente ICMI-lid Amien Rais
geeft toe: „We moeten niet de
ogen sluiten voor de politieke
aspecten". Habibie„die ziet
volgens mij in dat de dingen in
balans moeten blijven"
schuift hij dat niet in de schoe
nen. Wel anderen: „ICMI wordt
ook gebruikt door mensen in
Golkar en in het kabinet. Denk
aan Harmoko". Die is behalve
matte.
Toch moet je ICMI nog niet af
schrijven, meent Adnan
Buyung Nasution, directeur
van het instituut voor rechts
hulp I.BH. „Ik ben niet voor or
ganisatie op grond van ras of
geloof. Maar ICMI zou kunnen
veranderen. Er zit van alles in,
van liberalen tot fundamenta
listen".
Het toverwoord: fundamenta
listen. Sinds het eind van de
Koude Oorlog is het Westen er
door geobsedeerd. Direct na de
aanslag in Oklahoma City zocht
de Amerikaanse recherche
dienst FBI de daders in kringen
van moslim-fundamentalisten.
Dat bleek voorbarig: uiterst
réchtse Amerikanen hadden de
terreurdaad gepleegd. T och is,
met Iran en Algerije in het ach
terhoofd, de vraag gerechtvaar
digd of de Indonesische mos
lim-revival kan leiden tot fun
damentalistische narigheid.
Nee, zegt iedereen die ik ernaar
vraag. „De moslim-gemeen
schap in Indonesië is zeer ver
draagzaam en er zijn maar klei
ne groepjes fundamentalisten",
aldus Amien Rpis. De brede
hoofdstroom probeert de islam
juist aan te passen aan de snel
le modernisering van het land.
Die modernisering zet met na
me in de steden oude zekerhe
den onder druk. De meeste
mensen proberen daaraan het
hoofd te bieden met aan de is
lam ontleende inspiratie.
Kleine groepjes, meent Hi
dayat, „hebben zich echter geï
soleerd en zijn naar binnen ge
keerd. Die voelen wel voor een
islamitische staat. Maar het ri
sico is heel klein dat funda
mentalisme voet aan de grond
krijgt". Bovendien, zegt Hi
dayat, „zijn de islamitische
ideeën hier niet zo radicaal. Er
is een soenni-traditie, geen sji-
'itische. En verder zijn er onder
de Indonesische moslims veel
moderne denkers, vaak met
westerse scholing. Die zorgen
dat de zaak niet uit de hand
loopt".
Toch beschouwen velen de
kloof tussen arm en rijk als een
gevaar. Adnan Buyung Nasu
tion refereert aan Algerije:
„Daar heeft de ellende inder
daad jongeren in de armen van
het fundamentalisme gedre
ven. Maar de Algerijnse over
heid hield de islam altijd erg
onder de duim. Een jaar of 15
geleden zei Natsir (een in 1993
overleden moslimpoliticus, RF)
tegen me: 'Als de regering in
Indonesië te repressief wordt,
slaat dat de grond weg onder
de voeten van mij en andere
gematigde moslims: dan krijgt
fundamentalisme kans'. Het is
dus goed dat de Indonesische
machthebbers zich nu anders
opstellen tegenover de islam".
Of dat uiteindelijk leidt tot een
verbond van machthebbers en
islam of dat de islam opnieuw
uitlaatklep wordt van voor on
vrede, is ongewis. Voor beide
opties zijn argumenten. Rais
ziet nog een derde mogelijk
heid: „Als het de moslimleiders
niet lukt de kloof tussen arm en
rijk kleiner te maken, dan kan
de islam hier irrelevant wor
den". Als maatschappelijke
kracht belandt de islam dan
weer in de marge.
Voorlopig is daarvan echter
geen sprake. De moslim-eman
cipatie heeft wel bij de christe
lijke minderheid vrees voor
marginalisering gewekt. „Zij
voelen zich ongetwijfeld be
dreigd", knikt Hidayat, „maar
vooral in hun politieke en eco
nomische macht. Het is ook
niet makkelijk te aanvaarden
dat je daarvan een deel moet
inleveren. Maar voor de mos
lims is het een natuurlijk recht
een flink deel van die macht op
te eisen. Dat die altijd^>ij een
minderheid heeft berust, is
voor moslims een psychologi
sche wond".
Th. Sumartana, gereformeerd
theoloog aan de christelijke
universiteit Satya Wacana in
Salatiga (Midden-Java), onder
kent het probleem van de
christenen. „Vroeger hadden ze
te maken met twee soorten
groen: legergroen en het groen
van de islam. Door het met het
legergroen op een akoordje te
gooien, konden ze zich veryve-
ren tegen het moslim-groen.
Probleem voor de christenen is
nu, dat beide soorten groen
naar elkaar toe groeien. En
hoewel de islam Soeharto niet
ten volle lijkt te vertrouwen, wil
een meerderheid wel met de
regering samenwerken. Voor de
christenen is dat een bedrei
ging".
Volgens Sumartana maken
christenen iets nieuws mee:
„Paniek en nervositeit. Terwijl
ze altijd privileges hadden, voe
len ze zich nu verweesd". Re
den voor paniek ziet Sumarta
na echter niet. Via zijn stichting
Interfideiin Yogyakarta treedt
hij veelvuldig in dialoog met
moslims. „Er is bij christenen
veel te veel paranoia. Ik pro
beer hen de ogen te openen
voor de positieve dingen van de
islam".
Hij verwijt de christenen gees
telijke luiheid. „De katholieken
reageren nog wel op de nieuwe
ontwikkelingen; maar bij de
protestanten zie je stilstand. Ze
moeten leren wat afstand te
nemen van Soeharto en het le
ger. Ik denk dat de geest van
zendeling Hendrik Kraemer
nog sterk leeft bij Indonesische
protestanten. Kraemer was een
briljant theoloog, maar erg an
ti-islam en pro-gouvernement.
Hij trainde protestantse intel
lectuelen in een anti-islami
tische houding. Om dat te ver
anderen, zouden we een soort
exorcisme moeten toepassen,
hahaha".
Soepelheid dus. Bij uitstek een
kenmerk van Indonesië, waar
tegenstrijdige zaken moeiteloos
samenvloeien. Volgens het mi
nisterie van godsdienstzaken
telt het land 259 mystieke orga
nisaties waarin moslims, chris
tenen en animisten hun geloof
belijden in goden, godinnen en
geesten. En als ik op een zater
dagavond in Jakarta mijn hotel
bed opzoek, moet ik op de
gang tussen uitbundige hoer
tjes door slalommen alvorens ik
op mijn nachtkastje een wind
roos aantref die ten behoeve
van het moslimse gebed aan
geeft waar Mekka ligt. Hoeren
en heiligheid als een spons
zuigt Indonesië het op en blijft
onverstoorbaar zichzelf.
Morgen:
Indonesië zou Nederlands
gebaar waarderen.
Jakarta wilde tuan Pronk
ontwapenen.
Nederlands biedt jonge
Indonesiërs toekomst.
Islamitische gebedsdienst op Java.
foto gpd
L
