Het laatste boek van Elias Canetti
Antwerpen in de literatuur
m
Boeken
De Wijven: Hein de Kort zonder plaatjes
ZATERDAG 29 JULI 1995
Jan Lampo duikt vooral in de geschiedenis
HANS WARREN
Jan Lampo. Verzonnen stad Antwerpen
in de literatuur. Literatuur in Antwerpen.
Uitgeverij Manteau. Prijs 34,90.
Jan Lampo (geb. 1957) schreef
Verzonnen stad, een boek over
Antwerpen in de literatuur en
over de literatuur in Antwerpen.
Tegelijk laten de zestien hoofd
stukken zich lezen als een ge
schiedenis van de stad van de
oudste tijden tot heden. Je krijgt
trouwens de indruk dat de au
teur liever bij vroeger dan bij nu
verwijlt. 'Ieder van ons heeft in
zijn hoofd zijn eigen aardrijks
kunde', verklaart hij in een
woord vooraf. Dat klopt, maar
de aardsrijkskunde in het hoofd
van Lampo lijkt een stuk ouder
wetser dan zijn geboortejaar
doet vermoeden.
Nooit is er zoveel in èn over
de grootste stad van Vlaanderen
geschreven als tegenwoordig. In
dit boek vindt men daar wel iets
van terug, zo wordt gretig geci
teerd uit Alles moet u>eg van
Tom Lanoye. Maar terwijl hij
probeert de Antwerpse letter
kunde uit het verleden min of
meer compleet in kaart te bren
gen, neemt Lampo die moeite
niet voor de hedendaagse litera
tuur. Aan de keuze van de poë
tische fragmenten waarmee de
essays worden afgewisseld, valt
het ook te bespeuren. Wel wat
van Vondel, Van Boendale en
Van Nijlen, maar niets van de
dichters die zich vandaag door
Antwerpen laten inspireren.
Er komt kortom een gids die
zoveel over de historie van de
stad weet dat hij door alle
mooie verhalen uit het verleden
weinig tijd overhoudt voor de
misschien minder meeslepende
feiten uit het heden. Maar boei
end is zijn rondleiding zeker, al
voert die dan dikwijls door stra
ten die niet meer bestaan en
huizen die tegen de vlakte gin
gen. Hij begint zijn relaas bij het
begin en zo stuiten we al snel
op de schim van de beroemde
en beruchte ketter Tanchelm.
Aan hem wijdde Harry Mulisch
Tanchelijn, volgens Lampo 'een
van de sterkste drama's uit de
Nederlandse literatuur'. Zo gaat
de geschiedenis door. Hade-
wych krijgt aandacht, van wie
niet eens met zekerheid te zeg
gen is of ze Antwerpse was. En
er is aandacht voor Anna Bijns.
In 1585 viel Antwerpen in
Spaanse handen, vele bewoners
weken naar Nederland uit. Zo'n
emigrant komt aan het woord
in De Spaenschen Brabander
van Bredero. Constantijn Huy-
gens liet in Trijntje Cornelis de
personages zeer levensecht Ant
werps spreken.
We worden uitgebreid geïn
formeerd over de weinig in
drukwekkende literatuur die in
de 17e en 18e eeuw in Antwer
pen ontstond. Er wordt even
eens lang stilgestaan bij het
bombardement op Antwerpen
van 1830 en bij wat hier 'de uit
vinding van Vlaanderen' heet.
Een van de aardigste hoofdstuk
ken gaat over Georges Eekhoud,
die in het Frans schreef. Zijn La
Nouvelle Carthage (1888) speelt
in de stad, de beschrijvingen
van de plaatselijke bordelen wa
ren zeer uitbundig.
Winter te Antwerpen van
Maurice Gilliams wordt belicht,
en het in Willem Elsschots Het
Dwaallicht gevolgde parcours
wordt verkend. Er is een hoofd
stuk over Een hondsdolle tijd
van Paul Snoek en Grand Hotel
Solitude van Eric De Kuyper,
boeken waarin het Antwerpen
van de late jaren vijftig wordt
opgeroepen. Natuurlijk kon Hu-
bert Lampo's De Komst van
Joachim Stiller niet onbespro
ken blijven, al is 'een zoon
niet de aangewezen persoon
om 'objectief over zijn vader of
dienst werk te schrijven'.
Maar het Antwerpen van 1995
afgaande op de verkiezings
uitslagen een van de meest ra
cistische steden van Europa
blijft buiten beeld. Lampo
houdt wie weet meer van een
idylle dan van de realiteit. Zijn
boek heet niet voor niets Ver
zonnen stad.
PUZZEL
OPGAVE
CRYPTOGRAM
Horizontaal:
1Nors insekt? (6); 7. Voor de
laatste en de eerste geschreven
(5); 8. Gebergte in boekvorm (5);
9. Van weerszijden een opschep
per (5); 10. Geniet niet te verge
lijken (4); 11 Dat bier bestaat
voor het grootste deel uit wijn
(6); 12. Staat voor de boom in
Frankrijk (6).
Verticaal:
2. Kleur van een rond stuk hout
(5); 3. Erop passen als paarden
op de loop gaan! (6); 4.
Paardachtig? (6); 5. Daar krijg je
goed last mee! (4); 6. De staats
greep prijzen betekent inkorten
(8); 10. Door die godin komt er
weer vorst (4); 11Het boek van
een medicus (3).
OPLOSSING
KRUISWOORDRAADSEL
BOEKEN RECENSIE
HANS WARREN
Elias Canetti Het pantheon van verge
ten dingen Aantekeningen uit Hampstead
1954-1971 Vertaald door W Hansen
Uitgeven) De Arbeiderspers/Privé Domein
nr.202 Pnjs 36,90
In de reeks egodocumenten
'Privé-domein' verschenen al
drie boeken van Elias Canetti.
Namelijk De behouden tong, De
fakkel in het oor en Het geheime
hart van het uurwerk. Daar is
nu een vierde werk aan toege
voegd: de vertaling van Nacht
rage aus Hampstead. Aus den
Aufzeichnungen 1954 - 1971 dat
in het Nederlands de al'te op
zichtige titel Het pantheon van
vergeten dingen. Aantekeningen
uit Hampstead 1954 - 1971
kreeg.
Canetti is een Oostenrijkse
schrijver, geboren in een plaats
die nu in Bulgarije ligt, hij sprak
als kind het joodse Spaans van
de Sefarden. In 1938 week hij
uit naar Engeland, waar hij
meer dan twintig jaar aan Masse
und Macht werkte. Een ander
hoofdwerk is Die Blendung. Hij
stierf bijna een jaar geleden, op
89-jarige leeftijd. Kort voor zijn
dood leverde hij het manuscript
van de nu vertaalde notities in.
Het is geen boek om in één
ruk uit te lezen. Daarvoor is het
veel te verbrokkeld, de meeste
aantekeningen zijn aforismen.
Ze zijn soms raak en soms ook
mis, maar niemand zal er tien
tallen achter elkaar kunnen ver
dragen. Wat niet wegneemt dat
heel wat van deze notities in het
geheugen van de lezer geprent
zullen worden. Neem wat hij
zegt over ontmoetingen met
mensen: „De tweede ontmoe
ting vernietigt altijd de eerste.
Moeten er eigenlijk alleen maar
Elias Canetti
Het pantheon van
vergeten dingen
privé-domein
eerste ontmoetingen bestaan?"
Of hoe hij de vraag waarom
schrijft een schrijver beant
woordt: „Schrijven doe je om
niet hardop tegen jezelf
kunt spreken. Het spreken met
anderen leidt tot enorme verbit
tering." Of wat hij zegt over het
schrijverschap: „Een schrijver
die geen wonden heeft die altijd
open zijn, is in mijn ogen geen
schrijver." Of deze harde waar
heid: „De grootste huichelaar
mag over de integerste mens
schrijven: literatuurgeschiede-
Voor wie Masse und Macht
gelezen heeft, zijn de naar aan
leiding van dit werk gemaakte
notities interessant. Hij schrijft
over het ontstaan van het boek
en tekent op een gegeven mo
ment aan: „Hoe sta ik tegenover
het boek dat ik nu af heb? Het is
goed leesbaar, misschien steeds
beter Voor een half leven is
het te weinig." Wanneer het
boek eenmaal is verschenen
verklaart hij: „Een boek! Daar
zit driekwart van je leven in, je
hoop, je begeerte, je somber
heid, je verdriet en je twijfel. Je
bent hét nu allemaal kwijt. Wie
ben je? Wat blijft er van je over?
De krater van je boek."
Verder besteedt Canetti veel
aandacht aan schrijvers die hij
waardeert en die hij minder
waardeert. Vol bewondering
leest hij het 'Symposium' van
Plato: In Pavese herkent hij veel,
diens dagboek zou zelfs 'een
soort tweelingbroer' van het zij
ne wezen. Maar niemand lijkt
hij hoger te stellen dan Stend
hal. Wanneer hij Masse und
Macht heeft voltooid, verwijst
hij naar hem: „Ik denk aan de
schitterende 'Chartreuse' zal
ik over honderd jaar één enkele
mens gelukkig maken?" Mis
schien wel, maar vermoedelijk
niet met dit laatste boek. Daar
blijft hijzelf te veel voor buiten
schot. Er zijn ideeën, er zijn in
vallen, er zijn citaten maar aan
het ware privé-domein wordt
angstvallig voorbijgegaan in dit
deel van 'Privé-domein'.
Wolfgang Hilbig. publiciteitsfoto
THEO HAKKERT
Wolfgang Hilbig: 'De wijven' Roman
Vertaling Gerrit Bussink Uitgevenj Goos-
De Oostduitse autoriteiten had
den op een gegeven moment zo
schoon genoeg van Wolfgang
Hilbig dat ze de schrijyer hun
socialistische heilstaat uitge
smeten hebben. Dat was in
1985. Die Hilbig wilde maar niet
deugen. En een rare boeken
dat-ie schreef. De geheime poli
tie, de Stasi, kon ook al niks met
hem beginnen.
In West-Duitsland wisten ze
Hilbig, en vooral zijn boeken,
wel op waarde te schatten. Voor
een schrijver die Kafka-achtige
verhalen vertelt in een stijl die
aan Charles Bukowski herin
nert, is altijd plek.
In Nederland werd Hilbig op
slag bekend toen de roman Ik
verscheen. Hij beschreef daarin
zijn ervaringen met de Stasi.
Schokkend was het boek onder
meer omdat Hilbig er niet voor
terugdeinsde zichzelf als arme,
artistieke nietsnut af te schilde
ren. Daarmee tegelijk aanto
nend hoe de Stasi zich inmid
dels had verlaagd.
Van Hilbig is nu een tweede
werk vertaald. De roman Die
Weiber uit 1987 werd De wijven.
Het is een hallucinerend boek,
dat het nodige van de lezer
vergt. De hoofdpersoon is een
arbeider die in de kelder van
een fabriek te werk wordt ge
steld. Voornamelijk, zo denkt hij
zelf, omdat hij stinkt en het
zweet dat hij in ruime mate af
scheidt plekken achterlaat op
het staal waar hij mee werken
moet. Door een rooster heeft hij
uitzicht op dq vrouwen die in de
produktiehal werken. Hij kijkt
ze onder de rokken.
Zijn zicht op de wereld wordt
nogal vertroebeld door zijn op
hol geslagen, perfide geest. Een
maal ontslagen, en daardoor
ontstoken van de aanblik van
'de wijven', vat het idee bij hem
post dat alle vrouwen uit de we
reld verdwenen zijn. De man
belandt volledig aan de zelfkant
van de maatschappij. Hij
schuimt vuilnisbelten af, stelt
zich gesprekken met officieren
van justitie en rechters voor
(Kafka!) en haalt zich van alles
in het hoofd. Al snel is het de le
zer niet meer duidelijk wat de
man fantaseert of echt mee
maakt. Het labyrint in 's mans
hoofd spiegelt zich in het laby
rint die de wereld voor hem ge
worden is.
Hilbig slaagt erin deze werve
lende, geestelijke zoektocht
naar Het Vuil, De Stad en De
Vrouw tot een goed en zelfs niet
totaal uitzichtsloos einde te
brengen. Hij sleurt de lezer mee
door het drek van deze tijd.
Soms heeft de roman daarbij
iets van een stripboek. De wij
ven is net Hein de Kort, maar
dan zonder plaatjes.
TOMPOES
Tom Poes en de Bommel-legende
,,Ik heb hier enkele oude papieren, die
ik gevonden heb", verklaarde de heer
Guichelheil. ,,Ze handelen over uw fa
milie." „Ja, ja", zei heer Ollie-met een
trage glimlach. Bommel is een oud ge
slacht. Qat zei mijn goede vader altijd
en daar houd ik mij aan. Aardig, zo'n
legende. Ik wil er graag alles van we
ten." Hij zette zich tot behagelijk luis
teren, maar dat duurde niet lang. „Dit
is een rare legende", sprak de geleerde
waarschuwend. „Men zegt, dat er in
de omgeving van Bommelstein een
druipsteengrot is. In die grot komt een
stalagmiet voor die op een figuur in
nood lijkt." „Op wat?" vroeg heer Ollie
overeindschietend. „Op een figuur;
een heerachtige figuur, in nood", her
haalde de ander. „Deze stalagmiet
moet tot leven worden gewekt, anders
zal het geslacht Bommel uitsterven
onder droevige omstandigheden."
„Nu werd het heer Ollie onaangenaam
te moede. Hij had scherp opgelet en
daarom ontging het hem niet dat hij in
gevaar verkeerde. „Uitsterven?" vroeg
hij met trillende stem. "Onder wat
voor omstandigheden? Wanneer?"
„Kalm maar", suste doctor Guichel
heil. „Dit hele verhaal steunt op het
oude papier dat ik gevonden heb. Het
is gedateerd: zaterdag 3 uur. Meer
niet. En er staat in: Als de kalk die mij
bedekt over vijf minuten niet is wegge
hakt, zal het geslacht Bommel ellendig
aan zijn einde komen." ,Heer Ollie
dacht enige tijd gespannen na. Doch
toen liet hij zich weer achterover zak
ken. „Ach, noe kan zo'n stalae..eh sta
lagmiet nu schrijven?" vroeg nij. „Dat
is toch een steen? Wat een onzin."
„Het is een legende", zei Tom Poes op
de achtergrond. „En er zit soms veel
waars in die oude verhalen."
H
W
R
DOOR HANS VAN ES
Voor de vakantieganger in Neder
land is er voorlopig geen vuiltje
aan de lucht; bijna letterlijk,
want de zon zal de komende vier
a vijf dagen regeren. Daarbij gaat
uiteraard de temperatuur weer
flink omhoog, voor sommigen on
der de lezers wellicht wat te veel
van het goede...
Na een korte onderbreking werk
te de zomer gisteren al volop aan
een nieuwe warmtegolf. De on
weersstoring van donderdag werd
als het ware gesandwitched tus
sen een standvastig hogedrukge-
bied boven Scandinavië en een
nieuw hoog boven Frankrijk. Er
vielen alleen boven Duitsland en
Oostenrijk nog een paar flinke
onweersbuien.
Boven ons land brak in de loop
van de dag een waterig zonnetje
door. De gevallen neerslag van de
vorige dag gaf bij de vrij hoge
temperaturen - 23 tot 25 graden
- een sterke verdamping en een vochtige atmosfeer. Omdat er vrijwj
geen wind stond, voelde het broeierig aan.
Vandaag gaat er een zwakke oostenwind gaan waaien en blijft de at
mosfeer tamelijk vochtig. Naast zonneschijn worden er stapelwolke
gevormd, maar de kans op een bui blijft gering. Het kwik loopt al ie
verder op tot 25 graden aan de stranden en 29 graden langs de oo:
grens.
Tot woensdag zien de weerkaarten er elke dag vrijwel identiek uit.
knots van hogedrukgebied handhaaft zich moeiteloos boven Noord
Europa. Boven Spanje wordt weliswaar een nieuwe onweersstoring
vormd, maar uitbreiding naar onze richting wordt tegengewerkt doe
de Noord-Europese blokkade.
Het blijft dus verregaand droog met veel zon en met een iets a
trekkende oostenwind wordt de continentale warmte van circa 30 g
den ook over de stranden gevoerd. Het zeewater heeft inmiddels ee
temperatuur van 19 a 20 graden; bijna even hoog als vorige zomer.
Die hoge watertemperatuur kan later in de zomer en herfst veel n
tigheid geven in de kuststrook, indien er sprake is van een hardnekl
ge west-of noordwestcirculatie met bijbehorende kou in de boven
lucht.
Toen het weer in augustus 1994 na zes weken hoogzomer omsloj
en zich weer lagedruk boven West-Europa vestigde, werden de om-»
standigheden gunstig voor het ontstaan van talloze Noordzeebuien.
De lucht boven zee vlak voor de kust werd op sommige dagen zo on
stabiel, dat waterhozen konden onstaan, onder meer op het strand
Zandvoort. Met name Noord-Holland kreeg vervolgens een zeer nati
septembermaand. Ook na de warme zomer van 1983 vielen er veel
zware buien in het kustgebied.
E U
KNMI
Weersvooruitzicht
Geldig tot en met
zaterdag.
Noorwegen:
Wolkenvelden en larlgj
westkust af en toe reg
Middagtemperatuur uit
eenlopend van ongeveer
20 graden aan de west-
kenvelden. Vrijwel
droog. Middagtempera
tuur van 24 tot 29 graden,
in het uiterste noorden
iets lager.
Denemarken:
Flinke zonnige perioden
en droog. Middagtempera
tuur circa 26 graden.
Engeland, Schotland,
Wales en Ierland:
Zaterdag wolkenvelden,
land geleidelijk
het westen
Schotland nog steeds af en toe regen.
Middagtemperatuur 20 graden in de be
wolking, maar oplopend tot 27 graden
bij flink wat zon.
België en Luxemburg:
Overwegend zonnig en droog. Middag
temperatuur 25 graden langs de kust en
28 in de Ardennen.
Noord- en Midden-Frankrijk:
Overwegend zonnig, maar in de oostelij
ke departementen zaterdag nog wat be
wolking. Vrijwel overal droog. Middag
temperatuur tussen 26 en 30 graden.
Portugal:
Vrij zonnig en droog. Ten noorden van
Porto iangs de kust kans op bewolking
en lichte regen. Middagtemperatuur
langs de kust uiteenlopend van 23 gra
den aan de Costa Verde tot 30 aan in de
Algarve. In het binnenland maxima rond
35 graden.
Flinke zonnige perioden. Droog. Mid
dagtemperatuur rond 26 graden.
Spanje:
Droog, zonnig en warm zomerweer. In
Galicië en langs de Golf van Biskaje be
halve zon, ook enkele wolkenvelden en
mogelijk lichte regen.Zondag later op de
dag in het noordoosten kans op een lo
kale onweersbui.Middagtemperatuur
langs de costa's rond 32 graden, langs
de kust van de Golf van Biskaje onge
veer 23 graden. Temperatuur in het bin
nenland op de rrreeste plaatsen tussen
34 en 38 graden.
Canarische Eilanden:
Vrij zonnig. Maxima vlak aan zee ruim
boven de 30 graden, zondag iets lager.
Marokko:
Westkust: overwegend zonnig. Middag
temperatuur vlak aan zee 30 graden of
hoger.
Zonnig. Maxima vlak aan zee rond 34
Zuid-Frankrijk:
Overwegend zonnig, maar zondag vooral
in de buurt van de Pyreneeen enkele
wolkenvelden en kèns op een regen- of
onweersbui. Maxima tussen 28 en 34
Italië:
Zaterdag in het noorden, zondag ook in
het midden, enkele regen- of onweers
buien. Elders zonnig en warm. Middag
temperatuur tussen 30 en 35 graden.
Corsica en Sardinië:
droog. Middagtempera-
10 en 35 graden.
ZONDAG 30 JULI 1995
Zon- en maanstanden
Zon op 05.58 Zon onder 21
Maan op 09.14 Maanonder2;
Waterstand
IJmuiden Katwijk
Hoog 06.09 18.35 05.42
Laag 01.55 14.10 01.36*
MAANDAG 31 JULI 1995
Waterstand
IJmuiden Katwijk
Hoog 06.42* 19.07 06.15
Laag 02.24 14.45 02.05
Weerrapporten 28 juli 20 uur:
Vrij
Malta:
Zonnig. Middagtemperatuui
34 graden.
kans op een
Egeïsche Zee som
winden. Maxima i
Turkije en Cyprus:
Langs de Turkse w«
Griekenland
Rond de
stevige noordelijke
eest 30 graden of
New Orleans onbew
d 30 graden of iets hoger.
