Geschiedenisles over het weer
Wetenschap Techniek
Jetlag: de tol voor een transatlantische vlucht
DONDERDAG 27 JULI 1995
REDACTIE SASKIASTOELINGA» 023-150265
DEN HAAG THEO HAERKENS
De strafexpedities van Karei de
Grote tegen de Saksen in het
noorden van het gigantische
Rijk dat hij vanaf 771 moest be
stieren, werden nogal eens ge
dwarsboomd door het weer. De
eerste keer dat de machtige
heerser ten strijde trekt tegen
het opstandige volk, in de zo
mer van 772, gaan zijn legers
bijna ten onder aan de grote
droogte. Twaalf jaar later keren
de keizerlijke troepen onver-
richterzake terug omdat de We-
ser is overstroomd. In de daar
op volgende winter is het al niet
anders en kan het krijgsvolk op
nieuw niet verder.
J. Buisman, oud-leraar aard
rijkskunde en weerfanaat, be
schrijft in het eerste deel van
zijn levenswerk 'Duizend jaar,
weer, wind en water in de Lage
Landen' de lotgevallen van. de
middeleeuwse mens. Hij was
volstrekt afhankelijk van het
weer. Niet alleen keizer Karei
moest af en toe het hoofd bui
gen voor de weergoden. Veel
mensen waren in die lijd vol
strekt van het weer afhankelijk:
één op de drie leefde van de
landbouw. De kennis van weer
en klimaat was echter gering,
zodat veel rampen en narigheid
de mensen verrasten. Van
grootscheepse evacuaties, zoals
Nederland afgelopen januari in
het Rivierengebied meemaakte,
was geen sprake. De mensen
werden keer op keer door na
tuurverschijnselen verrast en
hadden daarop geen antwoord.
In de 'Rijksannalen' werd in
opdracht van Karei de Grote
nauwgezet vastgelegd wat er in
het Karolingische Rijk gebeurde.
De registratie van het weer was
daarin echter niet meer dan een
bijprodukt. J. Buisman, die het
boek schreef in opdracht van
het KNMI, ploos alle mogelijke
bronnen na om informatie te
krijgen over hel weer van de af
gelopen twaalfhonderd jaar.
Temperatuur
Uitgebreid legt hij uit welke tak
ken hij vond op zijn pad. Want
zaken die nu voor de hand lig
gen, moesten in middeleeuwen
nog worden uitgevonden.
Fahrenheit en Celsius hadden
hun zegenrijk werk nog niet ge
daan en dus moest de onder
zoeker zelf uitzoeken wat de be-
teke'nis is van de mededeling
dat de winter van 763 „heel
streng" was. Het was ongetwij
feld bar koud, want er lag ijs op
de Bosporus en mensen konden
te voet van Europa naar Azië.
Maar wat de gemiddelde en de
laagste temperaturen zijn is on
bekend, al durft Buisman de
conclusie aan dat het in de ne
gende en tiende eeuw aanzien
lijk kouder en natter geweest
moet zijn dan nu.
Aardig is de manier waarop
de auteur daar in de loop van
zijn onderzoekingen zicht op
wist te krijgen. Dat in de lente
de knoppen van de appelboom
kapot wiezen, is niet onrustba
rend, want ze zijn dan wij
kwetsbaar. Maar als dat in janu
ari gebeurt, moet het zeker min
dertig graden zijn. Een eik kan
min veertig hebben en de jene
verbes legt pas bij min vijfen
veertig het loodje. Zo krijgt de
mededeling dat de wijnstokken
beworen (min 25) ineens bete
kenis.
De onderzoeker worstelde
ook volop met data. De journa
listen uit die tijd keken niet op
een dag of een jaar en het was
de kunst om onomstreden ge
beurtenissen te koppelen aan
informatie over het weer. Het
ontbreken van rekeningen in de
administratie van een beurt
schipper geeft met zekerheid
aan dat de trekvaart was dicht
gevroren.
Jaarringen van bomen,
scheepswrakken en informatie
over de wijnoogst, hongers
noden, stadsbranden en be
smettelijke veeziekten helpen
allemaal om de geschiedenis te
reconstrueren. Hoe meer een
gebeurtenis tot de verbeelding
sprak, hoe meer erover is vast
gelegd en met des te grotere ze
kerheid Buisman erover schrijft.
Dat de informatie soms tegen
strijdig is, maakt de onderzoe
ker in hem alleen maar verbete-
ner, zo blijkt uit de toelichtende
hoofdstukken aan het begin van
het boek, waarin hij zijn werk
wijze uiteenzet.
Kennis van aardrijkskunde en
geschiedenis blijkt echter nood
zakelijk om de beschikbare in
formatie ook op de juiste ma
nier te duiden. Wie niet de vroe-
gere ligging van Haarlem kent,
kan zich niet voorstellen dat de
stad bij een stormvloed vaak
ernstig door de zee werd be
dreigd. Wie zich niet realiseert
dat de mensen in de vroege
middeleeuwen voor veilig drin
ken waren aangewezen op bier
en wijn. onderschat licht de be
tekenis van de mededeling uit
de zestiende eeuw dat „het een
goed wijnjaar was". Het ging in
de eerste plaats om de hoeveel
heid, een te geringe oogst bete
kende een bedreiging van de
volksgezondheid. De kwalitatie
ve beoordeling van de wijnja
ren, die in de Franse, Duitse en
Zwitserse wijngebieden al eeu
wen wordt bijgehouden, helpt
pas na de zeventiende eeuw om
de zomers beter te beoordelen.
Aan de hand van hoeveelheid
wijn, de kwaliteit en de begin
datum van de oogst, zijn con
clusies mogelijk over droogte en
temperatuur van de vooraf
gaande zomer.
Vóór die tijd spreekt Buisman
van het pré-instrumentele tijd
perk. De eenvoudigste hulp
middelen ontbreken en alles
moet herleid worden. Zelfs de
jaartelling is niet onomstreden.
De invoering van de Gregori
aanse kalender, een noodzake
lijke correctie op de Juliaanse,
om te voorkomen dat op den
duur in januari hoogzomer zou
worden, maakte allerlei reken
werk nodig, temeer daar de ka
tholieke landen in het zuiden
snel overschakelden en de pro
testantse landen dat gefaseerd
deden. Daarnaast werd ook de trachten. De volgende delen
Romeinse kalender nog ge- van 'Duizend jaar' laten nog
bruikt. even op zich wachten. Volgend
Wie liever leest over het weer jaar verschijnen deel twee en
op zijn eigen geboortedag of die drie en pas in het voorjaar van
van zijn ouders of grootouders, '97 komt het laatse deel uit met
moet nog even wat geduld be- het weer sinds 1800.
SCHIPHOL «GPD
Vliegen naar Canada is deze zo
mer, blijkens berichten, zeer
populair. Behalve herinnerin
gen aan een hopelijk mooie tijd
houden de Canada-gangers nog
iets anders aan hun vliegreis
over: een transatlantische kater
of jetlag. Na de vlucht zijn ze
een aantal dagen tot een week
moe, geprikkeld, slapen ze
slecht, zijn hun maag en dar
men van streek en kunnen ze
zich moeilijk concentreren.
Oorzaak: hun inwendige ritme -
de biologische klok - is door de
snelle verandering van tijd van
slag.
In ons lichaam verlopen een
groot aantal processen volgens
een bepaald ritme. Dat geldt
voor onze lichaamstemperatuur
en onze bloeddruk, voor de
snelheid waarmee cellen delen
en voor de afgifte van diverse
hormonen. Al die inwendige
uurwerken worden gedirigeerd
door een 'meesterklok', die er
voor zorgt dat ze allemaal min
of meer gelijk lopen. Deze
meesterklok bevindt zich in een
gebiedje in de hersenen, dat
vlak boven (supra) de kruising
van de oogzenuwen (chiasma
opticum) ligt, en daarom su-
prachiasmatische kern wordt
genoemd.
Via een aparte zenuwbaan
staat deze hersenkern in directe
verbinding met de ogen, en dus
met het licht van buiten. Door
deze klok zijn we in staat ons el
ke dag aan de steeds iets veran
derende lengte van licht en
donker - en daarmee aan de
draaiing van de aarde - aan te
passen. Die aanpassing gebeurt
vooral door het licht 's morgens
vroeg. Naast deze meesterklok
in de suprachiasmatische kern
hebben we waarschijnlijk nog
een tweede meesterklok, die de
lichaamstemperatuur regelt. De
lichaamstemperatuur is van in
vloed op onze lichamelijke en
geestelijke prestaties.
Wanneer al die verschillende
klokken in ons lichaam met el
kaar in de pas lopen, voelen we
ons lekker. Is dat niet het geval
dan voelen we ons katterig.
Wanneer we - om bij ons
voorbeeld te blijven - naar Ca-
Wanneer we bijvoorbeeld naar Canada vliegen dan passeren we in kor
te tijd zes tijdzones. Het kost het menselijk lichaam een aantal dagen
om zich aan het tijdsverschil aan te passen. archieffoto
1
G
E
A
E
A
N
R
F
2
L
I
O
P
A
E
S
R
3
C
T
O
I
A
I
R
A
4
S
F
R
E
A
N
E
S
5
J
N
U
K
L
A
I
N
6
S
W
O
E
I
M
D
E
7
D
H
I
E
V
A
T
N
8
D
L
E
A
V
A
N
0
9
A
L
A
G
R
E
0
N
10
N
P
D
O
E
0
N
K
11
N
E
O
E
T
R
I
E
12
B
A
E
A
T
R
E
D
13
M
R
A
T
S
E
S
A
14
D
P
O
I
E
E
R
N
OPGAVE
OPLOSSING
CITAAT
Streep op elke regel de letters
weg, die samen het woord vor
men dat overeenkomt met de
omschrijving. De resterende let
ters vormen van boven naar be
neden en van links naar rechts
een citaat.
Horizontaal:
1. voldoende gekookt; 2. schaak
stuk; 3. driekroon; 4. Europese
taal; 5. maand; 6. grasland; 7.
rustbank; 8. wég met bomen; 9.
bijbelse naam; 10. vis; 11. be
sef; 12. karakter; 13. menigte;
14. havenhoofd.
KRUISWOORDRAADSEL
-tra-los-
t-arsis-e
rp-mos-cl
urn-1-rob
io-oom-de
-lam-aai-
zo-alt-cc
oom-i-til
dg-sla-li
e-staar-p
-dia-pil -_
nada vliegen, neem Toronto,
dan passeren we in korte tijd
zes tijdzones. Is het bij het ver
trek van Schiphol negen uur 's
morgens, dan geeft de tijd in
Toronto drie uur 's nachts aan.
Na een vlucht van acht uur wijst
de klok op het vliegveld van
Toronto elf uur 's morgens aan,
maar de biologische klok van de
vliegtuigpassagier zegt dat het
al vijf uur 's middags is. Aan dat
HEINZ
tijdsverschil moet het lichaam
zich aanpassen. Dat gebeurt
ook wel, maar het kost wel een
aantal dagen tot een week.
Probleem daarbij is dat niet
alle inwendige ritmen zich in
hetzelfde tempo aanpassen.
Met name het ritme van onze li
chaamstemperatuur heeft daar
moeite mee. En juist dat niet
meer gelijk lopen van de diverse
lichaamsklokken geeft de reizi
ger een katterig, moe en luste
loos gevoel. Gebleken is dat de
ernst en de duur van een jetlag
voor elk mens verschillend is,
dat ochtendmensen er meer
last van hebben dan avond
mensen en dat jongeren zich
sneller aanpassen dan ouderen.
Daarnaast is het nog zo dat
vliegen naar het oosten, bij
voorbeeld van Toronto terug
naar Nederland, meer proble
men geeft dan de heenreis. Een
verklaring daarvoor is dat de
'natuurlijke' dag van ons li
chaam eerder 25 dan 24 uur be
draagt. Vliegen we naar het
westen, dan kunnen we. elke
dag een uur 'inhalen'. Naar het
óósten kan dat niet.
Onze biologische klok raakt
overigens alleen van slag, als op
een vliegreis tijdzones worden
gepasseerd. Wie bijvoorbeeld
van Amsterdam naar Kaapstad
vliegt, een reis van veertien uur,
zal ongetwijfeld moe zijn, maar
heeft geen jetlag. Beide steden
liggen in dezelfde tijdzone.
Aan een transatlantische jet
lag ontkomt vrijwel niemand.
Volgens een Nederlandse des
kundige op het gebied van de
biologische klok, de Leidse
hoogleraar prof. W.J. Rietveld, is
een jetlag echter te voorkomen
door een melatonine-pil te slik
ken. Omdat melatonine een na
tuurlijk hormoon is (dat in onze
hersenen wordt geproduceerd),
is het niet patenteerbaar. „Far
maceutische bedrijven hebben
er daarom geen trek in om het
in massa-produktie te nemen",
aldus Rietveld. Hij ziet een
melatonine-pil dan ook niet zo
snel op de markt komen.
Wie niet aan een dergelijke pil
kan komen, raadt de Leidse
hoogleraar aan. om na ^fin-
transatlantische vlucht zo in
tensief en exact mogelijk te
doen wat de mensen in de nieu
we omgeving doen. „Dat bete
kent meteen actief zijn, op de
plaatselijke tijdstippen eten en
slapen tijdens de nieuwe nacht.
Daarnaast moet men proberen
zo veel mogelijk in het felle bui
tenlicht te komen. Fel licht is
voor onze biologische klok een
belangrijk tijdsignaal."
//0e raaj pat a*pu
&p/tea/£pel z/jn?
we z/ja/ maar met
Z'/V tweeeas.
TOM POES
Tom Poes en de Bommel-legende
Toen Tom Poes de volgende morgen
een bezoek aan Slot Bommelstein
bracht, trof hij daar een grote bedrij
vigheid aan. De bediende Joost
draafde af en aan met allerlei bagage
en zijn meester zat vermoeid tussen
koffers en ander reisgerief. „Ik ben
aan het-pakken", verklaarde heer 01-
lie desgevraagd.
„Dat zie ik", zei Tom Poes. „Gaat u
op reis?" Heer Ollie knikte lusteloos.
„Ik heb een vakantie nodig", sprak
hij. „Ik schijn wat overspannen te
zijn. Mijn gedachten gaan te diep, als
je'begrijpt wat ik bedoel. Daardoor
weet ik niet wat de spreker op die le
zing verteld heeft. Het was iets over
een oude legende of zo. Iets over het
geslacht Bommel - en dat moet ik
toch weten..." „Ja, ja", zei Tom Poes.
„Uw gedachten zijn wat traag tegen
woordig. U kunt niet altijd meeko
men, dat heb ik ook al eens ge
merkt." eer Bommel ging rechtop
zitten. „Ik denk dieper dan de ande
ren", hernam hij met verheffing van
stem. „Dat is het. Daarom ga ik die
spreker opzoeken. Ik wil rustig en
diepgaand met hem over de Bom
mel-legende spreken. Niet dat vlugge
en oppervlakkige dat de tegenwoor
dige jeugd kenmerkt. En daar knoop
ik dan meteen een kleine vakantie
aan vast. Ga je mee? Het zal een leer
zaam tochtje worden." Nu, Tom
Poes had daar wel zin in. Hij hielp
Joost met het opladen van de koffers
en ging toen achter het stuur zitten.
„Laat mij maar rijden", stelde hij
voor. „Dan kunt u eh...nadenken."
Heer Ollie wierp hem een achter
dochtige blik toe. Toen zuchtte hij
mat.
„Dag Joost", zei hij.
H
T
Weersvooruitzicht
DONDERDAG 27 JULI
DOOR HANS VAN ES
De weerkaart vertoonde gister
middag een klassieke luchtdruk
verdeling, die past bij de hoogzo
mer. Een groot gebied van hoge-
druk met kern boven Zuid-Scan-
dinavië gaf aanleiding tot enkele
dagen met droge, heldere lucht
met felle zonneschijn boven
West-en Midden-Europa, waar
door het kwik iedere dag verder
kon oplopen.
In samenwerking met een op
dringend onweersfront boven
West-Frankrijk werd woensdag
bij een zuidoostelijke aanvoer
nog een portie extra warme lucht
uit Zuid-Europa over de Benelux
uitgesmeerd, resulterend in tro
pische temperaturen. Zoals ge
bruikelijk werd het in Limburg
het warmst; ca. 33 graden.
Dankzij de sterke aflandige wind
deed het westelijk kustgebied
volop mee. Op de Hollandse
stranden, werden de hoogste
temperaturen van het jaar gehaald met 30 tot 31 graden. Zelfs het F
doorgaans zo koele Den Helder haalde nog 29 graden. Tegen de
avond werd een op handen zijnde verandering voelbaar. In een toene
mend zwoele atmosfeer verschenen al enkele donderkopjes, maar hel
bleef droog. Het Scandinavisch hoog verzette zich hevig tegen de op-fe
dringende onweersstoring uit het zuidwesten, zodat de verplaatsing l°j
van een buienlijn boven België werd vertraagd. L
Het werd een zeer warme avond met nog lange tijd temperaturen boje
ven 25 graden. Pas toen de eerste onweersachtige buien rond 23.00i>e
uur over de regio waren getrokken, draaide de wind naar zuidwest en P(
werd het wat koeler.
Vandaag ligt de scheidingslijn tussen zeer warme, continentale luchtl
en (iets) frissere Atlantische lucht nog dichtbij het noordoosten van je
het land. De lucht is nog vochtiger geworden, zodat het ondanks de pi
lagere temperatuur nog flink benauwd aanvoelt.
In deze atmosfeer bestaat vanmiddag of vanavond opnieuw kans op j®
onweer. Pas morgen veegt een toenemende zuidwestenwind de se
zwoele lucht het land uit. De zon kan enige tijd schuil gaan achter deje
bewolking van een zwakke oceaanstoring.
Een enkele bui blijft mogelijk bij temperaturen tot 23 graden. Tijden)
het weekeinde vestigt zich een nieuw hogedrukgebied op het vaste- rr
land. Daarbij stagneert de aanvoer vanaf de oceaan. Na enkele gemaje
tigd warme dagen gaat het kwik begin volgende week terug naar zo- j
merse waarden boven 25 graden met volop zon.
E U
KNMI
Weersvooruitzicht
Geldig tot en met
vrijdag.
Noorwegen:
Flinke zonnige perioden
en alleen in het noorden
een enkele bui. Morgen in
het zuiden kans op on
weer. Middagtemperatuur
van 18 graden in het noor-
.den tot 27 in de omgeving
van Oslo.
Zweden:
Overwegend zonnig: Van
daag droog, morgen in het
zuiden kans op een regen-
of onweersbui. Middag-
temperatuur op de meeste
plaatsen ongeveer 26 gra-
Denemarken:
Vandaag perioden met
zon, maar later op de dag
■kans op onweer—Morgen-
wolkenvelden en een en
kele regen- of onweersbui.
Midddagtemperatuur^ cir
ca 25 graden.
Engeland, Schotland, Wales en Ierland:
Half tot zwaar bewolkt en hier en daar
een paar (onweers)buien. Maxima rond
23 graden, nabij Londen enkele graden
hoger, in het noorden van Ierland en het
westen van Schotland lager.
België en Luxemburg:
Wolkenvelden, van tijd tot tijd ook zon.
Vooral vandaag kans op enkele buien,
sommige met onweer. Maxima van 20
graden vlak aan zee tot 25 in het oosten.
Noord- en Midden-Frankrijk:
Vandaag veranderlijk bewolkt en enkele
buien, in het oosten en noordoosten met
onweer. Morgen droger en wat meer zon.
Middagtemperatuur van 25 tot 29 gra
den, Vandaag in de westelijke departe
menten rond 23.
Portugal:
Op de meeste plaatsen zonnig. Droog.
Middagtemperatuur langs de kusten
tussen de 25 en 30 graden.
Madeira:
Perioden met zon, soms ook wolkenvel
den. Droog. Middagtemperatuur oplo
pend tot iets onder de 30 graden.
Spanje:
Vandaag in het .uiterste noorden moge
lijk wojkenvelden. Verder veel zon. Mid
dagtemperatuur aan de costa's rond 30
graden, langs de Golf van Biskaje tussen
de 22 en 26 graden. In het Spaanse
binnenland maxima van 35 tot plaatse
lijk 40 graden.
Canarische Eilanden:
Flink zonnig. Maxima vlak aan zee ruim
boven de 30 graden.
Marokko:
Westkust: overwegend zonnig. Middag
temperatuur vlak aan zee 30 graden of
Tunesië:
•Zonnig. Maxima vlak aan zee rond 35
graden.
Zuid-Frankrijk:
Vandaag veranderlijk bewolkt, plaatse
lijk een stevige regen- en onweersbui en
een opstekende Mistral. Morgen overal
droog en geregeld zon. Middagtempera
tuur van 25 graden in Les Landes tot
rond 32 ten zuiden van Lyon.
Mallorca en Ibiza:
Vrij zonnig. Maxima ongeveer 33 gra
den.
Italië:
Zonnig. In de loop van beide dagen met
name in het noorden kans op een lokaal
warmte-onweder. Maxima rond 32 gra
den.
Oostenrijk:
Vandaag in het oosten eerst nog zo(
Verder veranderlijk bewolkt en voorj
aan de noordflank van de Alpen enkej
regen- of onweersbuien. Middagtempj
ratuur vandaag iets boven de 30 grade
morgen iets eronder.
Polen:
Zonnig. Vandaag droog, morgen vanuff
het westen meer bewolking en kans
(stevige) onweersbuien. Middagtemp
ratuur tussen 24 en 30 graden.
Hongarije:
Zonnig en warm. Middagtemperatui
ongeveer 30 graden. Morgen mogeliU
wat meer bewolking.
VRIJDAG 28 JUL11995
Zpn- en maanstanden
Zon op 05.55 Zon onder 21.
Maan op 07.00 Maanonder21.
Waterstand
IJmuiden Katwijk
Hoog 05.05 17.29 04.38 17.
Laag 00.55» 13.10 00.36 12.
Weerrapporten 26 juli 20 u
Amsterdam licht bew
Eindhoven half be
Maastricht
Aberdeen
Athene
Barcelona
onweer wil
half bew. z4
zwaar bew. zzo 6
onbew. n 6
licht bew. zzw3
licht bew. o4
onbew. zzw 1
licht bew. wnw4
licht bew.
rond 33
Corsica en Sardinië:
Zonnig. Middagtemperatuu
graden.
Malta:
Zonnig. Middagtemperatuur ongeveer
35 graden.
Griekenland en Kreta:
Zonnig. Boven het Griekse vasteland in
de loop van beide dagen mogelijk een
lokale warmte-onweder. boven de
Egeische Zee waaien stevige noordelijke
winden. Maxima meest 30 graden of
iets hoger.
Turkije en Cyprus:
Langs de Turkse west- en zuidkust en op
Cyprus zonnig. Middagtemperatuur vlak
aan zee rond 30 graden of iets hoger.
Duitsland:
Eerst flink wat bewolking en enkele ste
vige regen- en onweersbuien. In de loop
van morgen hier en daar weer wat zon.
Enige daling van temperatuur met op
morgen maxima van 24 graden in het
noorden tot 27 in het midden en zuiden.
Zwitserland:
Aan de zuidflank van de Alpen flink wat
zon en een kleine kans op onweer. Aan
de noordzijde geregeld bewolkt en voor
al vandaag een paar regen- of onweers
buien. Middagtemperatuur rond 28 gra-
Klagenturt
Kopenhagen
Las Palmas
Lissabon
Zürich licht bew.
Bangkok half bew.
Buenos Aires half bew.
Casablanca half bew.
Johannesburg onbew.
Los Angeles onbew.
New Orleans onbew.
New York
24 15
32 15
25 13
22 1!
27 16
28 16
26 16
24 13
29 17
29 17
19 13
34 27
30 22 I
27 15
30 17 I
25 19
32 18
33 23
22 12
32 19
29 18
22 16
33 16 f
28 21
31 15
23 18
14 29 22
6 26 17
I 31 23 li
I 26 18 i
30 17
I 31 17
37 24 I
1 31 20
3 34 I
19 16
2 30 18
2 30 25
23 11 I
3 29 22
2 28 12
2 31 22
33
4 23 9
1 22 13
30 12
0 27 16
5 33 24
Tel Aviv
Tokyo
23 5
23 17
35 24
32 26
33 22
34 27
27 21
38 22
19 15
