Wetenschap Techniek
Kernbom kost de wereld nog altijd massa's geld
Radioactiviteit meten
met hulp van eendekroos
DONDERDAG 6 JULI 1995
REDACTIE SASKIA STOELINCA 023 150265
Bijna vijftig jaar na eerste ontploffing
De allereerste ontploffing van een atoombom ter wereld, zondag 16
juli precies vijftig jaar geleden, vormde het startschot voor de kern-
wapenwedloop. In die periode werden kosten noch moeite noch
milieu gespaard bij de aanmaak van kernwapens. Door de recente
ontwapeningsverdragen kan negentig procent van de kernraketten
en -koppen naar de schroothoop. Maar daarmee zijn we nog niet
verlost van de kernwapens. Door de wapenwedloop zit de wereld
opgescheept met een enorme nucleaire erfenis.
rip
HERMAN DAMVELD*
Begin 1945 bepaalde de Ameri
kaanse overheid dat de eerste
kernbom tot ontploffing moest
worden gebracht bij de zeer
dun bevolkte omgeving van
Alamogordo in de staat Nieuw
Mexico. De eerste kernbom
kreeg de code-naam Trinity,
Drieëenheid. Om de radioactie
ve wolk na de ontploffing te
kunnen volgen bracht de over
heid radioactiviteitsmeters aan
op een hele vloot auto's.
Een eenheid van 144 man
vormde het evacuatie-detache
ment. Deze mensen moesten,
als een evacuatie nodig was,
een tijdelijk verblijf op kunnen
zetten voor 450 mensen. De ge-
evacueerden zouden te horen
krijgen dat een opslagplaats
met giftige gassen was opgebla
zen en dat ze daarom hun huis
hadden moeten verlaten. Dat
het om een kernproef ging.
moest geheim blijven.
De radioactieve neerslag na de
bom (fall-out) hing af van de
weersomstandigheden. De zo
geheten atoompaddestoel na
een kernexplosie gaat hoog de
lucht in. Als het regent komt het
radioactief materiaal uit die
paddestoel meteen weer naar
beneden. Bij mooi weer komen
veel radioactieve stoffen hoog in
de atmosfeer. Ze verspreiden
zich daar in de hele luchtlaag en
slaan dan, soms met een vertra
ging van één tot twee jaar, neer.
Ook de windsnelheid is van be
lang. Bij regen en windstil weer
komt meer fall-out op één
plaats naar beneden dan bij
harde wind.
Op 16 juli om 5.10 uur werd
aangekondigd dat het om 5.30
uur zover zou zijn. De bom ont
plofte inderdaad. De nachtmer
rie van de kernwapendeskundi
gen, dat ze een niet-ontplofte
kernbom zouden moeten op
zoeken en ontmantelen, kwam
niet uit. Onmiddellijk na de ex
plosie begonnen wetenschap
pers met metingen. Ze benader
den na anderhalf uur met tanks
de krater die de bom had gesla
gen. De krater was veel radioac
tiever dan verwacht; zó radioac
tief dat de meters het niet kon
den waarnemen.
Explosie van een atoombom.
Uit later onderzoek bleek dat de
wetenschappers er geen reke
ning mee hadden gehouden dat
de neutronen die vrij waren ge
komen bij de kernexplosie kon
den reageren met de bodem en
aldus nieuwe radioactieve stof
fen zouden produceren.
Na de explosie ging de radioac
tieve wolk in noordoostelijke
richting. Onderzoekers volgden
de wolk via de highway 380. Ze
kwamen bij een legerpost, waar
Deze 126 enorme betonnen containers gevuld met radioactieve afvalstoffen moeten minstens honderd jaar
blijven staan voordat ze geen gevaar meer opleveren. foto» archief
de soldaten in de openlucht
vlees braadden. Stofdeeltjes
daalden neer, zagen de onder
zoekers: ze stelden een straling
sniveau van twintig milliSievert
per uur vast, twintig keer zoveel
als de dagelijkse maximumdosis
die toen gold voor stralingswer
kers. De onderzoekers gaven de
soldaten de opdracht het vlees
niet te eten, maar het te begra
ven en onmiddellijk weg te rij
den. (Ter vergelijking: nu is voor
stralingswerkers maximaal 20
milliSievert per jaar toelaatbaar
en voor de bevolking 1 milliSie
vert per jaar).
Haarverlies
Op 50 kilometer afstand stelden
andere wetenschappers een
soort lichte sneeuw vast bij een
boerderij. De zeshonderd stuks
vee van de boer hadden brand
wonden opgelopen en hun haar
verloren. De overheid bracht de
stralingswolk en de gevolgen
daarvan niet uitgebreid in kaart.
Men richtte zich op de bom.
Eerst drie jaar later deed de
overheid pogingen de gevolgen
van de Trinity te reconstrueren.
Een belangrijke hint daarbij
kwam van gebruikers van East
man Kodak fotofilms. Ze be
klaagden zich er namelijk over
dat hun films slechte resultaten
gaven. Onderzoek toonde aan
dat deze films verpakt waren in
papier gemaakt uit stro dat ge
wassen was in de Wabash-ri
vier. Deze rivier, op meer dan
1.500 kilometer van Alamogor
do, was radioactief besmet, stel
den de wetenschappers vast.
Na deze kernbom volgden die
op Hiroshima (6 augustus 1945)
en Nagasaki (9 augustus 1945).
De kernwapenwedloop begon.
Op het hoogtepunt daarvan, in
1987, beschikten de Verenigde
Staten en de voormalige Sovjet-
foto archief
Unie over arsenalen van respec
tievelijk 24.000 en 32.900 kern
wapens. Sindsdien zijn verschil
lende afspraken gemaakt om te
komen tot vermindering van
het aantal kernwapens: maar
liefst 50.000 kernkoppen zijn
overbodig.
De ontmanteling van kernkop
pen geeft grote problemen. In
Rusland komt bij de ontmante
ling 75.000 kilo plutonium vrij.
De Duitse onderneming Sie
mens opperde recent het plan
om dit plutonium naar Duits
land te vervoeren voor verwer
king tot brandstof voor kern
centrales. De verwerking zou
moeten gebeuren in een fabriek
in Hanau. Daarvoor is in deze
fabriek een investering vereist
van 250 miljoen Mark (ruim 275
miljoen gulden).
Achttien jaar
Na gebruik in kerncentrales is
het materiaal zeer radioactief.
Daarom is het moeilijker om
het plutonium er weer uit de
halen. Dit kernmateriaal blijft
miljoenen jaren radioactief en
moet ergens worden opgesla
gen. Een veilige opslagplaats
bestaat nergens ter wereld.
Stel dat het plan van Siemens
doorgaat. De fabriek in Hanau
kan per jaar 4.200 kilo plutoni
um verwerken. Het vervoer
moet uit veiligheidsoverwegin
gen in kleine porties gebeuren.
Jaarlijks gaat het dan om zeven
tig transporten. Op die manier
duurt het achttien jaar voordat
75.000 kilo plutonium is ver
voerd.
De transporten moeten ook nog
streng bewaakt worden. Eind
april ging een transport van de
kerncentrale Philipsburg in
Zuid-Duitsland naar een boven
grondse opslagplaats in Gorle-
ben in Noord-Duitsland. Voor
de bewaking hiervan zette de
Duitse overheid achtduizend
politiemensen in. Alleen de be-
wakingskosten bedroegen al
zestig miljoen gulden.
Het vijftig jaar geleden begon
nen kernavontuur zal de wereld
nog veel geld blijven kosten.
U
Z
I
E
L
1
A
I
L
N
V
M
E
A
2
N
A
I
L
I
G
A
S
3
K
S
L
M
A
M
E
T
4
T
M
E
A
R
L
K
T
5
S
O
T
R
0
I
K
S
6
H
B
U
R
E
I
U
K
7
B
S
R
I
W
N
0
K
8
P
A
O
S
T
E
I
N
9
T
B
A
M
A
R
E
S
10
G
N
A
I
P
G
E
R
11
U
V
I
E
T
E
R
N
12
W
M
A
0
A
0
L
S
13
V
L
A
0
A
0
L
S
14
D
K
M
0
A
0
N
R
OPGAVE
OPLOSSING
CITAAT
Horizontaal:
Streep op elke regel de letters
weg, die samen het woord vor
men dat overeenkomt met de
omschrijving. De resterende let
ters vormen van boven naar be
neden en van links naar rechts
een citaat.
Horizontaal:
ISpaanse landvoogd; 2. anders
genaamd; 3. vochtig aanvoelend;
4. afzetgebied; 5. lus; 6. barst;
7. dorpsplein; 8. gerecht; 9 vis;
10. uithangteken v.e. drogist;
II. openbaren; 12. schijf; 13.
verschoten; 14. zanggroep.
KRUISWOORDRAADSEL
-lek-bed-
v-boter-w
la-lus-va
eva-b-hal
te-kaf-as
-gei-ier-
pa-mot-de
ram-l-big
ar-vis-ge
t-komaf-1
-tol-pas-
Eendekroos is een perfect hulpmiddel om radioactiviteit in water te
meten. De Delftse onderzoeker dr. B. Wolterbeek heeft een manier
gevonden om de traditionele meetmethode honderdduizend keer
gevoeliger te maken. Minimale hoeveelheden kunnen nu worden
aangetoond.
Tot voor kort moesten wetenschappers honderden, zo niet duizen
den liters slootwater naar hun laboratoria slepen om radioactiviteit
te meten. Dat gebeurde bijvoorbeeld na de ramp met de kerncen
trale in Tsjernobyl in 1986. Met de vinding van Wolterbeek, die ver
bonden is aan het Interfacultair Reactorinstituut van de Techni
sche Universiteit in Delft, kan worden volstaan met een handvol
eendekroos.
Volgens bioloog Wolterbeek neemt het kroos gemakkelijk metalen
op. Zeker op echte zomerse dagen zoals nu. De concentraties in het
plantje zijn dan gauw honderdduizend keer zo groot als in het wa
ter waar het op drijft. Het kroos neemt ook het radioactieve ele
ment cesium-137 op, wat door de grote concentratie eveneens ge
makkelijk meetbaar is.
Wolterbeek is zeer ingenomen met zijn ontdekking en zegt dat zijn
vondst het een stuk gemakkelijker maakt om lozing van radioactie
ve stoffen op te sporen. ,,We hebben in Nederland twee kerncen
trales en door het koelwater voortdurend in de gaten te houden,
kunnen we gemakkelijk zien of er iets aan de hand is."
De vondst is zo recent dat de wetenschap nog niet schriftelijk heeft
kunnen reageren, maar de eerste mondelinge reacties uit het bui
tenland zijn erg enthousiast, aldus Wolterbeek. Hij hoopt met
steun van de Europese Unie zijn plan voor een wereldwijd netwerk
te kunnen verwezenlijken.
HHHHBHHHHHHHHHHHHHHMl
HEINZ
V££OORZAt&hS <$£ZONPH£/£> SCHAAPT
HAZTKijA&OEA/ /Y£7 lON<$A?AN*:£R
OA P£ AéO/V. 0£S£L//T
VAN 1981 ACAJV
TOMPOES
Heer Bommel en de Hachelbouten
Terwijl heer Bommel zich moeilijk
voortbewoog over zijn ellendig pad
had commissaris Bulle Bas maatre
gelen genomen. Voor de poorten van
Rommeldam had hij agenten op
wacht gezet en ook had hij het signa
lement van de voortvluchtige overal
laten versprijden. „Want", zoals hij
uitlegde aan de passerende beambte
Dorknoper, „deze Bommel moet ge
vangen worden! Het aanzien van de
overheid is in gevaar. Waar moet het
heen wanneer men een commissaris
van politie ongestraft de pet over de
ogen kan slaan?" „Héél juist!" gaf de
ambtenaar eerste klasse toe. „Waar
moet het heen wanneer men belas
tinggelden verduistert en verzeke
ringsmaatschappijen tracht op te
lichten? Deze Bommel is een gevaar,
meneer Bas! Ik wens u succes met
uw mooie werk!" Dit gesprek werd
opgevangen door twee sjofele figu
ren, die de stad binnenkwamen. Hun
houding, die eerst wat schichtig was,
werd zelfbewuster en met galmende
voetstappen traden ze uit hun scha
duwen tevoorschijn. Zonder moeite
kon men nu de heren Super en Hie-
per herkennen. „We zitten goed, jo
chie", sprak de eerste, zijn strikje
rechttrekkend. „Ze zitten nog steeds
achter die sukkelachtige Bommel
aan." „Ja, baas", gaf de ander toe.
„Er is niemand die ons verdenkt. We
zitten goed." Nu, dat was waar. De
commissaris lette niet eens op de
beide ongunstige gedaanten. Zijn
aandacht was gericht op het nade
rende voertuig, dat de heer Dorkno
per hem aanwees. „Daar komt de au
tomobiel van Bommel aan", fluister
de de beambte opgewonden. „Wat
een brutaliteit! Houd hem aan, me
neer Bas! Hij is er bij!"
Weersvooruitzichl
VRIJDAG 07 JUL
DOOR HANS VAN ES
Na de twee koele dagen van be
gin deze week met maxima bene
den de 20 graden is de zomer
weer volop bezig aan zijn reputa
tie te werken. De stijgende baro
meterstand kondigde woensdag
de komst van een nieuw hoge-
drukgebied aan. Vandaag is er
nog sprake van een uitloper van
het Azorenhoog over West-Euro
pa, maar tijdens het komende
weekeinde ontwikkelt zich een
aparte kern van hogedruk boven
Scandinavië. Dat systeem ziet er
kerngezond uit; het is vanaf de
bodem tot hoog in de atmosfeer
gevuld met warme, droge lucht.
De drukverdelmg is gunstiger
dan tijdens de afgelopen warm-
weer-periode, toen de hogedruk
steeds boven de Noordzee of de
Atlantische Oceaan werd aange
troffen. Dat gaf aan onze kusten
soms wat twijfelachtig zomer
weer met aanlandige winden,
zeemist en belangrijk lagere temperaturen dan landinwaarts. Vanaf
zaterdag zal dankzij de positie van het hoog boven Zuid-Zweden
overal een oostenwind gaan waaien. In zo'n situatie is het zomerwe
aan de kust vergelijkbaar met dat in het binnenland.
Vandaag en vrijdag ligt de as van hogedruk nog dicht bij ons land. C
luchtdrukverschillen zijn gering, waardoor er weinig wind staat. In c
warme, Atlantische lucht boven ons land wordt in de loop van de di
het temperatuurverschil tussen het zeewater (16 graden) en het lar
(25 graden) groot genoeg om een zeewind uit te lokken. Aan het
strand koelt het dan iets af, maar bij flinke perioden met zon blijft I
kwik in de buurt van de 20 graden.
Vanaf zaterdag kunnen we spreken van een ideale situatie; een blo!
kade van hogedruk. De oceaandepressies worden omgeleid via het I
ge noorden. Boven het vasteland is de invloed van het hoog sterk ge
noeg om onweersstoringen te ontmoedigen. De zomerzon gaat dus
gestoord aan het werk en dat levert elke dag een paar graden winst
op. Zaterdag kan op veel plaatsen weer een zomerse dag (meer dan
25 graden) worden genoteerd. Daarna begint een opmars richting d
30 graden, welke waarde maandag in het zuiden van het land kan
worden gehaald.
Tot midden volgende week zie ik weinig problemen, al zou er aan ht
eind van de dag zeer lokaal een warmte-onweer kunnen ontstaan.
Voor het overige regeert de zon.
E U
KNMI
Weersvooruitzicht
Geldig tot en met
vrijdag.
Noorwegen:
Tamelijk bewolkt en vooral
langs de westkust perio
den met regen en veel
wind. Middagtemperatuur
rond 14 graden. In het
zuidoosten perioden met
zon, overwegend droog en
maxima van ongeveer 20
graden.
Zweden:
Wolkenvelden en vooral in
het westen en noorden nu
en dan regen, mogelijk
ook onweer. In het zuid
oosten zonnige perioden
en overwegend droog. Stij
ging van temperatuur;
morgen maxima van 18
graden in het noorden tot
26 plaatselijk in het zuid
oosten.
Denemarken:
Wolkenvelden en vooral in
het noorden kans op wat
regen. Naar het zuiden toe
nu en dan zon Middagtemperatuur op
lopend tot ongeveer 23 graden op mor
gen.
Engeland, Schotland, Wales en Ierland:
Wolkenvelden en vooral in Ierland en
Schotland af en toe regen of motregen
In het zuiden van Engeland ook nu en
dan zon en op de meeste plaatsen
droog. Middagtemperatuur van 16 gra
den in het uiterste noorden van Schot
land tot 26 bij Wimbledon, morgen
overal iets frisser.
België en Luxemburg:
Flinke zonnige perioden en droog. War
mer met maxima van 21 graden langs
de Belgische kust tot 26 graden in het
binnenland.
Noord- en Midden-Frankrijk:
Veel zon, langs de kusten ook wel enkele
wolkenvelden of mist. Droog. Stijging
van temperatuur met maxima op mor
gen van ongeveer 26 graden, langs het
Kanaal middagtemperatuur rond 20 gra-
Portugal:
Vrij zonnig, 's middags ontstaan stapel
wolken. Droog. Middagtemperatuur van
25 graden langs de Costa Verde tot 28
in de Algarve, landinwaarts maxima
ruim boven d.e 30 graden.
Madeira:
Wolkenvelden, ook af en toe zon en kans
op een bui. Middagtemperatuur onge
veer 24 graden.
Droog en flinke zonnige perioden. Maxi
ma aan de costa's ongeveer 28, in het
binnenland meest tussen 31 en 36 gra
den. Langs de Golf van Biskaje wordt
het op beide dagen ongeveer 22 graden.
Canarische Eilanden:
In het zuiden meest zonnig, elders ook
wolkenvelden en kleine kans op een bui.
Middagtemperatuur ongeveer 27 gra-
Marokko:
Westkust: Flinke zonnige perioden, ook
wel eens wolkenvelden en mogelijk een'
bui. Middagtemperatuur vlak aan zee
meest tussen de 25 en 32 graden.
Overwegend zonnig. Drqog Erg warm
met maxima vlak aan zee ruim boven de
30 graden
Zuid-Frankrijk:
Droog en overwegend zonnig. In de ber
gen in het uiterste oosten eerst nog kans
op een regen- of onweersbui. In het
Rfiónedal vandaag mogelijk de Mistral.
Warmer met eerst maxima van 25 gra
den rond Bordeaux tot 30 in de Proven
ce, morgen overal enkele graden hoger.
Mallorca en Ibiza:
Zonnig en warm Middagtemperatuur
ongeveer 30 graden.
Italië:
Vandaag in het midden, en later ook in
het zuiden een enkele regen- of on
weersbui. Elders droog en flink wat zon.
Morgen overal droog en zonnig. Maxima
m het algemeen iets onder de 30 gra-
Corsica en Sardinië:
Droog en vrij zonnig. Middagtempera
tuur tussen 27 tot 32 graden.
Malta:
Overwegend zonnig en maar een kleine
kans op onweer. Middagtemperatuur on
geveer 31 graden
Griekenland en Kreta:
Veel zon. Vooral in het noorden kans op
een stevige regen- of onweersbui. In het
Griekse binnenland en op Kreta eerst
nog erg warm met plaatselijk maxima
van 38 graden, langs de kusten middag
temperatuur iets boven de 30.
Turkije en Cyprus:
Zonnig en warm In het Turkse binnen
land ook stapelwolken en kans op een
bui. Middagtemperatuur vlak aan zee
iets boven de 30 graden.
Berlijn nog kans op een bui. Mor|
zonnig en droog. Maxima oplopei
morgen van 24 graden in Sleeswijk-F
stein tot plaatselijk 28 in het zuiden
midden van Duitsland.
Zwitserland:
Zonnige perioden en droog, maar v
daag in Graubünden nog een kle
kans op een onweersbui. Middagtemi
ratuur oplopend tot circa 27 graden
morgen.
Oostenrijk:
Vandaag wolkenvelden en vooral in T
en Karmthië eerst nog kans op een sti
ge regen- en onweersbui. Morgen fin
zonnige perioden en droog. Middagtf
peratuur rond 26 graden.
VRIJDAG 7 JULI 1995
Zon- en maanstanden
Zonop 05.29 Zononder 21
Maan op 16.13 MaanonderOl
Waterstand
IJmuiden Katwijk
Hoog 11.26 «00.00 10.59 23
Laag 06.34 19.05 06.15 18
Weerrapporten 06 juli 08 uur:
onbew zzw 4
Vlissmgen
Maastricht
Aberdeen licht bew
Athene onbew.
Barcelona onbew.
Berlijn zwaar bew.
Boedapest half bew.
Bordeaux licht bew
Brussel onbew.
Cyprus onbew
Dublin zwaar bew
Frankfurt licht bew.
Helsinki onbew.
Innsbruck zwaar bew.
Istanbul licht bew.
Klagenfurt régen
Kopenhagen zwaarbew
Las Palmas zwaar bew
Luxemburg licht bew
Stockholm half be
Warsc
licht bew.
Wenen zwaar bew
Zurich licht bew
Bangkok half bew
Casablanca half bew
Johannesburg onbew
Los Angeles zwaar bew
New Orleans
Tel Aviv
half be
