ZATERDAGS
BIJVOEGSEL
Bosnië vreet aan ons
ZATERDAG 10 JUNI 1995
Waarom doet niemand wat?
De bloedbaden in ex-
Joegoslavië volgen elkaar
schijnbaar eindeloos op.
Sarajevo, Tuzla, Gorazde,
Bihac, Mostar, Vares, Vitez,
Vukovar. Honderdduizenden
zijn hun leven kwijt, miljoenen
hun huis en hun land, wij onze
illusies. Het Balkan-drama
heeft de geloofivaardigheid van
de internationale gemeenschap
in hoog tempo weggevreten.
Trotse westerse waarden blijken
opeens holle begrippen. En na
vier jaar staat de VN-operatie
in de Balkan op instorten. Wat
te doen?Enkele vragen en
kanttekeningen.
De onmogelijke keuze
tussen een tandeloze
vredesmacht
en de totale oorlog
Sarajavo, 1995. We kijken de oorlog dagelijks in het gezicht, maar we willen hem eigenlijk niet meer zien.
FOTO REUTER LASZLO BALOOH
Wl M 4Vi II IJIM
Waarom blijven de VN zo beschaafd je
gens 'Servische terroristen
Woordvoerders van de Verenigde Naties
in Sarajevo hebben de Serviërs al vele
malen voor terroristen uitgemaakt. Zij
zijn de zo kenmerkende, krampachtige
VN-taal al lang kwijt. De VN hebben hard
hun best gedaan neutraal te blijven,
maar de Serviërs hebben met veel meer
succes de internationale gemeenschap
geprovoceerd. Hoe beschaafd moet je
blijven tegen terroristen? De blauwhel
men hebben ongelooflijk veel geslikt. De
Bosnische Serviërs hebben hen beroofd
van pantserauto's, wapens, brandstof,
uniformen. En nu dus opnieuw van hun
vrijheid.
De VN hebben zichzelf opgelegd in alle
gevallen te opereren volgens regels die in
onze wereld normaal zijn. Nederlandse
blauwhelmen wordt voor hun uitzending
naar de Balkan geleerd extreem veel zelf
discipline te tonen. Nog nooit heeft een
blauwhelm een Bosnische Serviër in het
gezicht gespuugd, al is de vernedering
nog zo groot.
Dat systeem van opgelegde zelfdisci
pline werkt perfect. Tienduizenden
blauwhelmen hebben al dienst gedaan in
ex-Joegoslavië, en slechts een enkele keer
hebben ze het vuur geopend op een
scherpschutter die te veel doden op z'n
geweten had. In ontelbare andere geval
len keken ze werkloos toe hoe onschuldi
ge burgers werden beschoten.
Het is één van de ondoorgrondelijke
kanten van deze oorlog. Nog nooit heeft
- een VN-militair een in beslag genomen
kanon van de Bosnische Serviërs onklaar
gemaakt. Een kanon waarmee hij zelf
wordt beschoten. Geen soldaat die dacht
en handelde: handgranaatje erin, dat
heeft veel meer effect dan toekijken.
Het is niet gebeurd, omdat het zo was
afgesproken met de Serviërs. Niet die op
hoog niveau gesloten afspraak is vreemd,
maar hoe sluitend het militaire systeem
dan werkt: tot de kleinste korporaal en de
nederigste veldsoldaat wordt zo'n af
spraak uitgevoerd. Niemand zet zijn pet
andersom op.
Wie heeft er tot nu toe eigenlijk iets ge
wonnen?
Anders gezegd: waarom zet men de oor
log voort? Het kritische Servische tijd
schrift Vreme stelde onlangs dat de lokale
leiders hun macht alleen gelegitimeerd
zien door het voortduren van de crisis.
Alleen door een permanente noodtoe
stand kan een man als Radovan Karadzic
zijn positie behouden. Kritiek op het lei
derschap verbleekt bij de inspanningen
die zijn Bosnisch-Servische republiekje
zich moet getroosten om zich de vijan
den van het lijf te houden.
Maar de Bosnische Serviërs gelden
toch als overwinnaars op het slagveld?
Voorlopig wel, maar geen overwinning is
voor de eeuwigheid. Lang zijn de verde
digingslinies, ruig de bergen, en ver
moeid de soldaten, die snakken' naar
rust. De eertijdse verliezers beginnen op
sterkte te raken en lanceren steeds ster
kere aanvallen.
De vraag is: wat is, na alle strijd, de
winst? Al vrij snel na het uitbreken van de
oorlog werden op de gekste plekken au
to's gesignaleerd die in Nederland alleen
voor de zeer rijken zijn weggelegd. Het is
adembenemend om te zien hoe een der
tiger in een nieuwe Lotus sportwagen
(kentekenplaat Herceg-Bosna, het na
maak Kroatische republiekje in Bosnië)
langs de Dalmatische kust racet. Dit zijn
de jongens die het gemaakt hebben in
deze oorlog. Met handel in wapens, han
del in brandstof, smokkel van voedings
waar. Dit zijn de materiële winnaars. Zij
en de machthebbers hebben baat bij
meer oorlog.
Morele winnaars zijn er niet. Of het
zijn schijn-winnaars: Serviërs in Kroatië
en Bosnië die zich nu al een paar jaar
koesteren in het valse gevoel dat ze ver
lost zijn van de erfvijanden. Dat de oor
log en de etnische zuiveringen hen een
fysieke ruimte hebben opgeleverd waarin
ze vrij zijn. Een vrijheid in een land waar
welvaart en menselijke waardigheid ech
ter volledig zijn weggevaagd.
Waarom niet vertrekken en ze het zelf
laten uitvechten?
De Nederlandse oud-minister van bui
tenlandse zaken Kooijmans zei een paar
jaar geleden: De wereld verdraagt het
niet meer dat er niets wordt gedaan te
gen gruwelen die in elke huiskamer op
de televisie zichtbaar zijn.
Voormalig Joegoslavië beantwoordt
perfect aan deze stelling. Dezelfde gru
welen speelden zich sinds 1989 af in de
Kaukasus, maar de internationale ge
meenschap was en is daar vrijwel afwe
zig. De grote westerse media, zo actief in
ex-Joegoslavië, hebben zich in de Kau
kasus ook nauwelijks vertoond.
In Bosnië daarentegen zijn er westerse
verslaggevers geweest die de gruwelen
van een etnische zuivering als het ware
zelf ondergingen. In 1992 was in de krant
het huiveringwekkende verslag te lezen'
van een verslaggever, die 's nachts mee
trok met een groep moslim-vluchtelin
gen die werd voortgejaagd en beschoten
door Servische horden. In die tijd begon
nen Nederlandse burgers hulpacties en
meldden zij zich aan om een gevluchte
Bosnische moslim in huis te nemen.
Maar tegelijk deed 'het Westen' niet
genoeg. Het weigerde categorisch militair
in te grijpen. Ondertussen werd dagelijks
vastgelegd hoe onschuldigen daarginds
omkwamen. De verhalen uit Bosnië la
gen zo ver buiten het voorstellingsver
mogen van mensen hier, dat er wel zoiets
moest zijn als een 'Balkan-aard'. Velen
trokken de conclusie: Daar gelden andere
wetten, de mensen zijn anders, laat ze
het zelf uitvechten.
Geleerden hebben dit op hun manier
gezegd, de map in de straat ook en ge
frustreerde blauwhelmen idem. Mis
schien hebben ze gelijk. Maar stel dat de
VN de enclave Srebrenica opgeven. Dat
staat gelijk aan: hek erom heen, laat ze
het uitvechten. De stroom vluchtelingen
die dat tot gevolg zal hebben, zal op
nieuw elke huiskamer bereiken. En dan
zal de publieke opinie weer de andere
kant op zwaaien: waarom grijpt de we
reld niet in?
Wat is het uiteindelijke doel van 'het
Westen'?
Door drie jaar oorlog getekende moslims
schetsen gevraagd en ongevraagd het
scenario dat zich ontrolt als gevolg van
de westerse passiviteit. Ze wijzen op het
Balkan-mozaïek van etniciteiten en de
licht ontvlambare toestand waarin de be
trokken volkeren verkeren.
Met geheven vinger worden 'wij' ge
waarschuwd. De hele Balkan zal explode
ren als we ons niet harder opstellen je
gens de Serviërs. De Albanezen gaan
meedoen, de Serviërs van Milosevic, de
Macedoniërs en de Grieken. Als'de Grie
ken deelnemen, kunnen de Turken niet
achterblijven, enzovoorts. Uiteindelijk zal
het Westen hierin worden meegezogen
en de échte pijn voelen, de pijn die nu
vooral ten deel valt aan de burgers van
Sarajevo. Sommige verbitterde moslims
schetsen dit beeld met enige gretigheid.
Dit scenario kent een soort logica,
maar in onze oren klinkt het toch onwer
kelijk. Niemand weet of zo'n nachtmerrie
over ons komt, maar het is het allerlaats
te waarop men zit te wachten. De be
leidsmakers in het Westen hebben intus
sen allang hun ijzige rekensom gemaakt:
de doden in Bosnië zijn de prijs in een
spel dat als uitkomst dient te hebben: de
beperking van de Balkan-oorlog tot voor
heen Joegoslavië.
Daarom heeft het Westen precies dat
gedaan wat we sinds drie jaar zien: tan
deloze VN-eenheden tussen de strijden
de partijen parkeren, in de hoop dat de
oorlog langzaam verpietert. Niets doen
had een nog veel groter drama opgele
verd, en dus meer gevaarlijke onrust in
de rest van de Balkan. Méér doen had de
VN militair in het conflict getrokken, met
veel meer dode blauwhelmen en een in
ternationalisering van de Balkan-oorlog
Had het Joegoslavische drama voorko
men kunnen worden?
Heeft het nog zin deze vraag op te wer
pen? Vermoeid en verward als we zijn
door de beelden uit ex-Joegoslavië, valt
het ons zwaar de film terug te draaien.
Maar in de zomer van 1991 was het met
geweld uiteenspatten van Joegoslavië
nog iets nieuws en onbegrijpelijks. Inter
nationale bemiddelaars, politici, diplo
maten en generaals konden nauwelijks
bevroeden wat voor krachten er op de
Balkan zouden loskomen.
Toen we het begonnen te begrijpen,
was het te laat. Maar toen moest de oor
log in Bosnië nog beginnen. Er werd ge
waarschuwd: daar wordt het nog veel er
ger dan in Kroatië. Dat er op dat moment
niet meer gedaan is dan het op pad stu
ren van diplomaten, is wellicht een van
de grootste fouten van de internationale
gemeenschap geweest. In de jaren die
daarop volgden, hebben de Bosnische
Serviërs steeds de ontwikkelingen gedic
teerd. Niet één keer kwam het initiatief in
handen van de VN.
De vraag hoe het drama had kunnen
worden voorkomen, moet worden ge
steld in naam van de honderdduizenden
slachtoffers. Maar we zijn nu vier jaar
verder. Een antwoord zal geen oplossing
bieden voor het drama van vandaag.
Zijn we de slachtoffers niet veel meer
verschuldigd?
Sommige mensen uit het Westen hebben
veel gedaan voor de slachtoffers van de
oorlog op de Balkan. Er is in vaak moeilij
ke omstandigheden hulp geboden door
humanitaire organisaties. Velen konden
de passiviteit niet verdragen en richtten
een hulpgroep op. Die groepen werden
gedragen door de betrol&enheid van ge
wone mensen in landen als Frankrijk,
Nederland en Duitsland. Velen hebben
hun eigen leven in de waagschaal gesteld
om dat van anderen in Bosnië te redden.
Je kunt dus niet zeggen dat het Westen
niets heeft gedaan.
Maar was het genoeg? Hadden we als
Europeanen niet veel meer moeten doen
voor mensen op ons eigen continent? Als
iemand hulp had kunnen bieden, dan
waren wij het wel. We hebben rijkdom en
democratische waarden aan onze zijde,
het gebeurt dicht bij ons, en we kennen
de 20ste-eeuwse geschiedenis van Euro
pa.
Het feit dat we dachten te weten wat er
gebeurde, heeft echter niet tot meer acti
viteit geleid. Dèchten te weten: onze me
dia hebben flink aan zelfcensuur gedaan
in de verslaggeving over de barbaarsheid
van deze oorlog. Op filmfestivals zijn
beelden getoond van verschrikkingen in
bijvoorbeeld Sarajevo, die nimmer het
Journaal haalden. Tientallen eindredac
teuren hebben ontelbare malen de ergste
beelden weggesneden. De kijker hier
wordt zoveel meer in bescherming geno
men dan het slachtoffer daar.
In hun voortreffelijke boek 'Dicht bij
ons Bed, de gruwelijke oorlog in Bosnië
en de apathie van het Westen' laten
Cheryl Benard en Edit Schlatter vluchte
lingen aan het woord over hun helle
tocht. Het zijn verhalen die door veel ge
drukte media zijn genegeerd. Men heeft
het doorgaans gelaten bij de allereerste
getuigenissen over etnische zuiveringen.
Waarom? Veel gehoord: al die horror
werkt afstompend. De lezer/kijker wil wel
eens wat anders dan de oorlog in Bosnië.
Als het inderdaad zo is dat wij ons op
een gegeven moment hebben afgesloten,
dat we te snel zijn gestopt met pogingen
ons te identificeren met de slachtoffers, is
meer volharding van de VN in Bosnië
dan niet juist op z'n plaats? Als we nu la
ten zien dat we geen uithoudingsvermo
gen hebben, dan belooft dat wat voor de
rest van het conflict in Bosnië en voor al
le toekomstige soortgelijke conflicten die
ons elders te wachten staan.
Hoeveel 'eigen' doden kan de publieke
opinie hier aan?
Nederland ging maar al te graag in op de
vraag van de VN om extra troepen. Ons
land had een slechte beurt gemaakt met
Unifil in Libanon, door zich er na een
aantal ongelukken uit terug te trekken.
We wilden naar Bosnië, omdat we von
den dat de wereld wel erg passief was ge
bleven, en het leger kon er z'n nieuwe
paradepaard uittesten: de Luchtmobiele
Brigade.
Nederland mag blij zijn dat het niet in
Sarajevo terecht kwam. Srebrenica heeft
veel weg van een gevangenis, en de
blauwhelmen moeten nog zien dat ze er
heelhuids wegkomen. Maar de doden
onder de blauwhelmen vallen vooral in
Sarajevo. De Fransen weten er alles van.
Van de 39 gesneuvelde Fransen vielen de
meesten in de Bosnische hoofdstad.
Nederland heeft één dode, die viel als
gevolg van een welbewuste Servische
aanval. Van die eerste blijft de naam al
tijd het best hangen: Jeffrey Broere. Voor
Nederlanders telt het leven van een land
genoot vele malen meer dan de levens
van mensen in Bosnië.
Mag je vragen aan Nederlandse blauw
helmen hun leven te geven voor Bosnië?
Door hen te sturen heeft de politiek, heb
ben wij dus, ondubbelzinnig bevestigend
beantwoord. Er circuleren scenario's
waarbij blauwhelmen nog heel lang ac
tief zijn in Bosnië. Om te zorgen dat de
oorlog niet overslaat naar andere gebie
den, en om zoiets ongrijpbaars als de
westerse geloofwaardigheid hoog te hou
den.
Kenners weten dat dit onhoudbaar
wordt als er te veel Jeffrey Broeres ko
men. Een groot land kan meer slachtof
fers hebben dan een klein land. Burgers
van grote landen zijn gewend aan leiders
die te maken hebben met invloedssferen,
oorlogen in (voormalige) kolonieën en
het inzetten van het eigen leger. Daar
vallen besluiten waar al snel bloed aan
kleeft. Besluiten waar niet al te veel de
mocratische controle bij komt kijken.
In Nederland kennen we dat niet meer.
Onze laatste koloniale oorlog is lang gele
den en was klein, vergeleken met bij
voorbeeld de strijd tussen Fransen en Al
gerijnen. Nederland heeft minder eelt op
de ziel. Het zou 39 omgekomen blauw
helmen nooit kunnen verwerken. Vóór
we bij die 39 zijn gekomen, zal haar
scherp in beeld komen tot hoever we be
reid zijn voor Bosnië te gaan.
