J!
Nieuwe batterij wonder van eenvoud
Wetenschap Techniek
Allerkoudste kristalletje
Zeeschildpad zwemt
van Japan naar VS
DONDERDAG 1 JUN11995
REDACTIE: SASKIA STOELINCA 023-150265
Algen halen
koolstofdioxide
uit de lucht
Professor M. Melkonian van
het Botanisch Instituut van
de universiteit in Keulen
heeft algen ingezet om kool
stofdioxide uit de lucht te ha
len. Het gas levert een bijdra
ge aan de opwarming van de
aarde. De resultaten zijn ver
rassend.
Met de smerige rook uit een
bruinkoolcentrale in Noordr-
hein-Westfalen voerde hij in
een reactor een aantal algen.
Die hebben het gas net als
planten nodig voor hun stof
wisseling. Tot grote verba
zing van de onderzoeker zelf
leverde het experiment een
uitstekend resultaat op. Van
de 15 procent koolstofdioxi
de die de rook uit de schoor
steen van de bruinkoolcen
trale bevatte, bleef niet meer
dan 0,1 procent ever.
De algen voelden zich best
met de aan koolstofdioxide
rijke rook. Naast hun werk
van het opruimen van kool
stofdioxide, dat vrijkomt bij
de verbranding van steen
kool, olie en aardgas, produ
ceerden de algen ook een be
hoorlijke hoeveelheid rode
kleurstof. Zalmkwekers voe
gen die toe aan het voedsel
van de vissen om het vlees
rood te krijgen.
De resultaten van het experi
ment hebben de Keulse
hoogleraar gesterkt in zijn
streven een bijdrage te leve
ren aan de bestrijding van de
luchtverontreiniging. In sa
menwerking met anderen wil
hij dit jaar nog een algenre-
actor bouwen met een capa
citeit van 10.000 liter.
Je ziet het er niet aan af.
Toch is het aluminium
buisje, het prototype van
de herlaadbare keramische
batterij, een internationale
doorbraak. Er hebben al fa
brikanten aangeklopt bij
Michiel Jak om het ont
werp in produktie te ne
men.
DELFT ARNOUD CORNELISSEN
Jak glimlacht wat om de belang
stelling. Er is nog veel te doen.
Geregeld stelt de jonge Delftse
ingenieur in zijn verhaal dat na
der onderzoek geboden is. Hij
heeft, zo merkt hij bescheiden
op, slechts uitgevoerd wat er
van hem werd verwacht: het
ontwikkelen van een nieuwe,
herlaadbare batterij voor elek
trische auto's. „Ik heb alleen de
kennis bij elkaar gebracht die er
al was binnen de sectie toege
paste anorganische chemie van
de TU Delft én het Prins Mau-
rits Laboratorium van TNO."
De lithiumbatterij biedt grote
mogelijkheden. Het nieuwe
ontwerp is öf vier keer krachti
ger dan normale, herlaadbare
batterijen, öf vier keer kleiner.
„De batterij in een pacemaker
heeft een levensduur van onge
veer tien jaar. Voor een aantal
mensen betekent dat drie tot
vier operaties voor een nieuwe
batterij. Met dit ontwerp kan
het aantal vervangingsoperaties
tot een of twee keer worden te
ruggebracht", zo schetst Jak een
van de mogelijkheden.
De nieuwe batterij is eigenlijk
een wonder van eenvoud. „De
Het gebruik van veel duurzamere batterijen zou niet alleeen op aarde maar ook bij langdurig verblijf in de
ruimte, zoals hier tijdens een simulatievlucht, voordelen bieden. foto c
grondstoffen voor de kerami
sche poeders zijn bij iedere che-
mieboer te koop. En een twee
dejaars kan de grondstof voor
de batterij zo samenstellen. Je
hebt verder niet veel meer no
dig dan een simpele mixer en
een beker om de poeders sa
men te stellen", somt Jak op. De
explosieve verdichting is even
eens geen huzarenstukje. Als je
tenminste weet hoe het moet.
En die kunst heeft TNO onder
de knie.
Jak: „De poeders die wij gebrui
ken zijn heel eenvoudig. Het
zijn hele mooie kleine deeltjes
ter grootte van een duizendste
millimeter. Heel regelmatig. En
het zijn elementen die overal in
het milieu voorhanden zijn.
Mangaan zit in zeewater, lithi
um vind je overal. En het zijn
geen zware metalen. Dat bete
kent dat de batterijen minder
milieubelastend zijn. Bij de hui
dige batterijen ontstaan tijdens
het verouderingsproces schade
lijke of zelfs explosieve gassen
zoals natriumdampen of water
stofgas. Daar heb je met de li
thiumbatterij geen last van."
„We denken zelfs dat een opge
bruikte lithiumbatterij een
tweede leven kan krijgen door
de poeders opnieuw te schok
ken. Dat zou natuurlijk het
mooiste zijn. Dan heb je een
herlaadbare batterij die ook nog
eens opnieuw gebruikt kan wor
den", aldus Jak. „Althans, dat is
in theorie voorstelbaar.
De roep van de automobielwe
reld om bruikbare batterijen is
niet zomaar een modegril. In
Californië moet in het jaar 2003
tien procent van alle auto's zon
der schadelijke gassen (emissie
vrij) zijn. Dat zijn er zo'n
200.000. Dat aantal is voor auto
mobielfabrikanten lucratief ge
noeg om zich op deze nieuwe
markt van elektro-auto's te stor
ten. De lithiumbatterijen zou
den in combinatie met de on
langs door TNO uitgevonden
snelle herlader ongekende mo
gelijkheden kunnen bieden. Het
is niet voor niets dat Jak de la
boratoriumfaciliteiten van
Daimler Benz mag gebruiken
en dat naast Philips en DSM
ook de fabrikant van hybride
auto's Gear Chain grote interes
se hebben in het onderzoek van
de Delftse ingenieur.
Produktiekosten
De Delftse onderzoeker heeft
nog geen onderzoek gedaan
naar de produktiekosten van de
batterij. „Er valt nog van alles te
verbeteren. De industrie wil een
batterij hebben die duizend tot
tweeduizend keer herladen kan
worden. Of deze batterij dat kan
is nog niet onderzocht, maar de
verwachting is er. Je kunt ook
andere keramische poeders
proberen. Dat is echter weer
een totaal ander onderzoek. Wij
denken dat we voor dit ontwerp
voorlopig het maximale eruit
hebben gehaald", meent Jak.
„Maar al zal de batterij duurder
zijn dan de andere soorten, de
vele voordelen wegen daar ze
ker tegen op."
Drie stadia van een superkoud Helium-3 kristal,
gefotografeerd op het koudste plekje ter wereld.
foto cpd
Foto's zoals deze zijn niet met een
huis-tuin-en-keuken toestelletje te
maken. Geen enkel fototoestel kan
de immense kou verdragen die
heerste op het moment dat zij ge
maakt werden: slechts tweedui
zendste (0,002) graad (ook wel
'tweemilli-Kelvin' genoemd) boven
het absolute nulpunt (273,15 gra
den onder nul).
De beelden tonen de aangroei van
een kristalletje helium-3, vast heli
um dus. Op zich is vloeibaar of vast
helium voor de natuurkundige
niets bijzonders. Reeds in 1908 luk
te het de Leidse fysicus Kamerlingh
Onnes om helium vloeibaar te ma
ken; dat gebeurde bij 269 graden
onder nul (precies op de plek bij de
Leidse Steenschuur waar nu het
naar hem genoemde laboratorium
staat)Dat is dus ruim vier graden
boven het absolute nulpunt. Nog
iets kouder, bij 272,2 graden onder
nul èn bij een druk van ten minste
twintig atmosfeer, en helium be
vriest en raakt dus in een vaste toe
stand. Dat lukte de natuurkundige
Keesom voor het eerst in 1926.
Maar sedert die jaren had niemand
ooit gezien hoe dat vloeibare en/of
vaste helium er nu precies uitzag
en hoe de aangroei van de kristal
len plaatsvond. Geen enkel 'raam
pje' is namelijk bestand tegen tem
peraturen vlak bij het absolute nul
punt die bovendien alleen te berei
ken zijn in meervoudig geïsoleerde
ruimten om elk greintje energie
(warmte!) uit te bannen. Dat stelt
speciale eisen aan een camera om
onder dergelijke oer-barre omstan
digheden te kunnen fotograferen.
Vooral omdat het camerasysteem,
inclusief de noodzakelijke lichtbron
(voor fotografie heb je nu eenmaal
licht nodig), op geen enkele wijze
mag bijdragen aan verhoging van
de temperatuur.
Op de ontwikkeling van die bijzon
dere camera, waarmee de bijgaan
de beelden tot stand kwamen, pro
moveerde de onderzoeker Ray
mond Wagner vorige week aan de
Leidse universiteit.
Heel even was Leiden, net als in
1908, weer het koudste plekje op
aarde; èn een promovendus rijker.
Iets uit de kust van Baja
California, het schierei
land aan de westkust
van Mexico, leven enige
duizenden karetschild
padden, een soort zee
schildpadden. Ze bren
gen hun dagen zoet met
het zoeken naar voed
sel, maar ze paren er
niet. Maar waar dan
wel? Waar komen de
jonge zeeschildpadden
vandaan die voor de
kust van Mexico rond
scharrelen?
De dichtstbijzijnde
plaats waar deze reptie
len zich voortplanten,
ligt in Japan, zo'n
16.000 kilometer van de
Mexicaanse kust verwij
derd. Biologen konden
niet geloven dat de die
ren daar werkelijk van
daan komen, na een
tocht over de Stille Oce
aan die naar schatting
toch twee tot drie jaar
in beslag moet nemen.
Maar onderzoekers uit
de Verenigde Staten, Ja
pan, Australië en
Hawaii zeggen nu har
de bewijzen te hebben
dat deze zeeschildpad
den de zeereis werkelijk
maken. Niet alleen
vanuit Japan, maar zelfs
vanuit plaatsen in
Australië.
Voor hun onderzoek
hebben de wetenschap
pers het erfelijkheids
materiaal DNA van zee
schildpadden uit Japan,
Australië en Mexico
met elkaar vergeleken.
Het gaat hier om DNA
dat buiten de celkern in
de mitochondriën, de
energiefabriekjes van
de cel, voorkomt. Dit
DNA blijkt in de zee
schildpadden op de
verschillende plaatsen
zoveel overeenkomst te
vertonen dat aangeno
men mag worden dat
alle onderzochte dieren
tot dezelfde populatie
behoren.
Waarschijnlijk laten
jonge zeeschildpadden
zich door zeestromen
naar Mexico voeren.
Tien tot vijftien jaar la
ter zwemmen ze naar
hun geboorteplaatsen
terug. Overigens eist
hun reislust wel een
enorme tol. Slechts één
op de tienduizend jon
ge karetschildpadden
bereikt het volwassen
stadium.
P
u
Z
Z
E
L
1
L
z
E
U
E
I
D
N
2
K
B
L
O
>j
O
V
F
3
U
O
I
O
T
R
E
N
4
K
G
E
O
U
O
1
R
5
D
A
O
L
N
A
L
U
6
E
L
E
U
N
1
B
T
7
A
O
M
E
P
E
K
R
8
M
E
A
G
N
1
U
E
9
S
P
I
A
T
N
D
1
10
E
O
O
U
F
Z
T
E
11
S
L
A
F
M
B
H
A
12
E
M
B
A
T
A
N
G
13
L
E
ij
L
V
E
1
G
14
S
T
E
R
N
A
F
D
OPGAVE
OPLOSSING
CITAAT
Streep op elke regel de letters
weg, die samen het woord vor
men dat overeenkomt met de
omschrijving. De resterende let
ters vormen van boven naar be
neden en van links naar rechts
een citaat.
Horizontaal:
1. windrichting; 2. gaping; 3. -
openbaren; 4. worp; 5. rivier in
Europa; 6. snaarinstrument; 7.
nauwelijks; 8. toverkunst; 9.
koppel; 10. fruit; 11. dans; 12.
hemellichaam; 13. omvangrijk;
14. boete.
KRUISWOORDRAADSEL
-periode-
s-g-n-e-p
pij-aks-li
e-ester-o
koleen
-bokking-
bigeos
a-edict-o
af-oma-el
n-e-a-f-o
-trommel-
TJA. OOK AL £BN
T/JPJB NIET (BEZIEN, MAAK IK
MAAK MS SEEN ZORSENOVEK 'M
T R 1
P
H/J ZAL. A/ELK K/S7~ //V EEN KA V/LAL
ZUK&£S70KT or ACNTEKNA WoKAEN
&EZETEN DOOK ££K TTOEf HOMZ&Z&L
A A wolv£K or.
TOMPOES
Heer Bommel en de Hachelbouten
„Goedemiddag", riep de verzekeraar
Hachelbout met aangename stem.
„Het is prettig u hier te ontmoeten,
meneer Bommel.
„Zo", zei heer Ollie gallig. „Nu, voor
mij is er niets prettigs aan, hoor. In
braak, brand en ongevallen zijn mijn
deel geweest, maar wat heb ik van
uw verzekering gekregen? Niets! Al
leen maar wantrouwen."
„Kijk, daar was ik nu al bang voor",
mompelde de ander. Hij ging op een
platte steen zitten en knipte zenuw
achtig met zijn oog.
„Mijn werk wordt zo vaak verkeerd
begrepen", hernam hij. „De wereld is
zo slecht, meneer Bommel. De verze
keringsmaatschappijen moeten wel
voorzichtig zijn, want ze worden zo
dikwijls bedrogen. Maar uw zaak
wordt haarfijn uitgezocht, hoor. Alles
zal wel in orde komen - en uw scha
de zal worden vergoed voordat we
enkele jaren verder zijn."
Heer Bommel lachte bitter, doch nu
nam Hobbel het woord.
„Hier is niets uit te zoeken", sprak
hij. „De voortekens zijn slecht en
daar valt niet tegen te strijden. Men
moet berusten."
„Verzekering dekt de schade!" riep
Hup met een zenuwtrek, doch zijn
broeder schudde het hoofd.
„Nee", vervolgde hij, „iemand die zó
getekend is als deze Bommel kan
niets doen. Zelfs het kloppen op on
geverfd hout helpt hem niet meer.
Het is allemaal kommer en kwel. En
dat zal duren totdat hij een klavervier
vindt, die door het gat van een hoef
ijzer groeit."
Heer Ollie had met klemmende on
gerustheid zitten luisteren, doch nu
leefde hij een weinig op.
„Er is dus nog hoop", prevelde hij.
H
T
W
E
R
Weersvooruitzicht
VRIJDAG 2 JUNI
DOOR HANS VAN ES
De start van de meteorologische
zomer - het tijdvak van 1 juni tot
1 september - kan niet erg impo
neren. Tussen een hogedrukge-
bied op de oceaan en een de
pressie boven Duitsland voeren
noordenwinden nog altijd frisse
lucht aan, waarin de middagtem-
peratuur ruim onder de 20 gra
den blijft. In de aanloop naar de
Pinksterdagen ontsnapte ons
land aan de slechtweer-zone, die
de Duitse depressie bij zich had.
Vanaf zaterdag echter zullen we
de paraplu bij de hand moeten
houden, want de storingen van
de oceaan laten hun ware gezicht
weer zien. Woensdag liet de zon
zich regelmatig zien, ondanks de
velden hoge en middelbare be
wolking, die van het zuiden uit
kwamen opzetten, De bovenstro-
mingwas 180 graden gedraaid
ten opzichte van de windrichting
aan de grond. In de laagste etage
van de atmosfeer dreef de noordenwind cumuluswolken juist in de te
genovergestelde richting, Later op de dag overheerste de zon weer,
vooral langs de kust. Het neerslaggebied, dat al dagenlang voor klets
nat weer zorgt boven Centraal-Europa kleefde tegen onze oostgrens,
maar trekt vandaag verder in de richting van Scandinavië. Vanuit het
westen nadert een rug van hogedruk, zodat opklaringen de dienst uit
maken. Het zeewater voor onze kust is nog koud - 12 13 graden - en
met aanlandige wind komt het kwik ook morgen nog weinig hoger dan
16 graden aan het strand en 18 graden verder landinwaarts. De aan
houdend zomerse temperatuur boven Oost-Europa (tot boven 30 gra
den in delen van Rusland) is voor ons voorlopig niet weggelegd. Vorige
week had ik nog de hoop, dat het Azoren-hogedrukgebied via een
'brug' contact zou maken met zijn oosteuropese collega, maar deze
zomerse luchtdrukverdeling komt zeker niet tot stand nu oceaande
pressies hun zinnen op het Europese vasteland hebben gezet. De eer
ste storing nadert in de loop van zaterdag via de Britse Eilanden,
waarbij het betrokken raakt met toenemende regenkans. In de loop
van het Pinksterweekeinde passeert er een tweede storing, waarbij
het ook niet droog blijft. Tussendoor mag nog wel op wat zon worden
gerekend, maar duidelijk minder dan in de afgelopen dagen het geval
was. De wind draait bij naar richtingen tussen west en zuid. De aan
gevoerde lucht is weliswaar zachter, maar doordat de bewolking over
heerst blijft de temperatuur gematigd: rond 18 graden.
"fc zonn"
KNMI
Weersvooruitzicht
Geldig tot en met
donderdag.
Noorwegen:
Bewolkt en vooral langs de
kusten nu en dan regen.
Mogelijk ook onweer, Mid-
dagtemperatuur van 16
graden aan zee tot 20
plaatselijk in het binnen-
Zweden:
Wolkenvelden, in het bin
nenland eerst ook zon, en
vooral op morgen een en
kele fikse regen- of on
weersbui. Middagtempe-
ratuur van 18 in het noor
den tot plaatselijk 26 in
het zuiden. Morgen in het
zuidwesten minder warm.
Denemarken:
Wolkenvelden, ook af en
toe zon en een enkele bui,
eerst mogelijk met on
weer. Middagtemperatuur
ongeveer 19 graden.
Engeland, Schotland,
Wales en Ierland:
In het zuiden van tijd tot tijd zon en op
de meeste plaatsen droog, Naar het
noorden toe meer wolken en een enkele
bui. Middagtemperatuur van 13 graden
op de Hebriden tot 18 in de omgeving
van Londen.
België en Luxemburg:
In het westen af en toe zon, in het oos
ten meer bewolking. Droog. In de mid
dag temperatuur rond 17 graden.
Noord- en Midden-Frankrijk:
In het westen perioden met zon en op de
meeste plaatsen droog, langs de oost
grens meest bewolkt en enkele fikse
buien. Morgen ook in het westen weer
kans op een bui. Middagtemperatuur
ongeveer 18 graden, aan de Kanaalkust
circa 15 graden.
Portugal:
Zonnig. Middagtemperatuur tussen 22
graden aan de noordelijke kust en 28
aan de zuidkusten, in het binnenland
rond 30 graden.
Spanje:
Zonnig, in het noorden enkele wolken
velden en kans op een verspreide bui.
Middagtemperatuur aan de Costa's in
het zuiden en oosten tussen 22 en 27
graden, in het binnenland maxima tus
sen 26 en 32 graden.
Canarische Eilanden:
In het noorden enkele wolkenvelden,
aan de zuidstranden vrij zonnig. Droog.
Middagtemperatuur aan de stranden
tussen 26 en 30 graden.
Marokko:
Westkust: Zonnig en warm. Middagtem
peratuur aan de stranden tussen 24 en
28 graden, landinwaarts temperaturen
tot 40 graden.
Tunesië:
Zonnige perioden, in het noorden ook nu
en dan wolkenvelden en vooral vandaag
kans op een onweersbui. Middagtempe
ratuur ongeveer 26 graden.
Zuid-Frankrijk:
Af en toe zon en vooral in de oostelijke
berggebieden enkele fikse regen- of on
weersbuien. Morgen ook in het westen
weer buien. In het zuidoosten waait een
stevige Mistralwind; deze neemt morgen
in kracht af. Middagtemperatuur onge
veer 19 graden, langs de Middellandse
Zee meer zon en rond de 24 graden.
Mallorca en Ibiza:
Naast zon vandaag ook enkele stapel
wolken en kans op een onweersbui. Van
daag een stevige westelijke wind. Mid
dagtemperatuur weer oplopend naar on
geveer 24 graden.
Italië:
Wisselend bewolkt en enkele regen- en
onweersbuien. Morgen in het uiterste
zuiden meer zon en vrijwel droog. Mid
dagtemperatuur ongeveer 22 graden,
morgen enkele graden hoger.
Corsica en Sardinië:
Zonnige perioden en vooral vandaag een
enkele regen- of onweersbui. Vooral op
Corsica van tijd tot tijd veel wind. Mid
dagtemperatuur variërend van 21 tot 24-
graden,
Malta:
Flink wat zon en eerst nog kans op on
weer. Middagtemperatuur ongeveer 26
graden.
Griekenland en Kreta:
Veel zon, maar in het noorden ook sta
pelwolken en mogelijk een enkele bui.
Maxima tussen 26 en 32 graden.
Turkije en Cyprus:
Vrij zonnig, maar vandaag voornamelijk
in het binnenland ook enkele regen- en
onweersbuien. Middagtemperatuur tus
sen "28 eit34 graden
Duitsland:
Tamelijk bewolkt en van tijd tot tijd bui
en of regen, vooral in het oosten met on
weer en plaatselijk veel neerslag. Mid
dagtemperatuur tussen 15 en 20 gra-
^onweer
-W'
sneeuw
T~
^5- hagel
H
19 tcmperatui
VRIJDAG 2 JUNI 1995
Zon- en maanstanden
Zon op 05.25 Zon onder 21.49
Maan op 09.10 Maan onderOO.OO
Waterstand
IJmuiden Katwijk
Hoog 06.56 19.15 06.29 18.48
Laag 02.35 14.45 02.16 14.26
Weerrapporten 01 juni 08 uur:
station weer wind temp neersl
Amsterdam
De Bilt
Deelen
Eelde
Eindhoven
Den Helder
Rotterdam
Twente
Vlissingen
Maastricht
Aberdeen
Athene
Barcelona
8oedapest
Bordeaux
Dublin
Frankfurt
Genève
Innsbruck
Istanbul
Klagenlurt
Kopenhagen
Las Palmas
Luxemburg
Madrid
Malaga
Mallorca
Malta
19
0.0
licht bew,
licht bew.
Stockholm
Warschau
Zürich
Bangkok
Buenos Aires
Casablanca
Johannesburg
Los Angeles
New Orleans
New York onbew.
Tel Aviv hall bew.
Tokyo zwaar bei
Toronto onbew,
bew.
20 12 0.1
20 11 0.8
18 11 3.0
20 12 0.3
16 12 0.0
19 10 0.1
20 11 0.1
18 11 0.0
19 12 1.0
15 10 11:0
29 19 0.0
21 15 0,1
16 15 0.2
29 17 17,0
16 11 0.0
19 11 0,0
25 17 0.0
14 9 0.1
15 '13 3,0
14 12 11.0
24 15 0.0
18 13 8,0
23 16 0.0
22 12 12.0
15 12 10,0
27 20 0.0
29 18 0.0
19 15 7.0
20 8 0.0
14 11 4,0
23 7 0.0
24 15 0.0
12 0.0
26 17 0.0
30 16 0.0
16 13 10,0
17 14 0,0
20 16 8.0
20 10 0,0
20 15 5,0
22 13 1,0
24 15 16,0
26 10 0.0
28 16 0,0
26 14 14,0
13 11 45.0
37 24 25.0
14 10 0.0
24 15 0,0
21 5 0.0
20 13 0.0
32 19 0,0
31 17 0.0
29 17 0.0
25 18 0.0
27 14 0.0
26 16 0.0
21 10 0.0
Zwitserland:
Half tot zwaar bewolkt en van tijd tot tijd
regen- of onweersbuien, hier en daar
met veel neerslag. Middagtemperatuur
ongeveer 16 graden, in Tessin en Eng-
adin maxima meest iets boven de 20
graden.
Oostenrijk:
Half tot zwaar bewolkt en regen- of on
weersbuien; hier en daar veel neerslag.
Middagtemperatuur rond 20 graden,
morgen enkele graden lager.
Tsjechië en Slowakije:
Enkele regen- en onweersbuien, maar
vooral vandaag ook zonnige perioden.
Middagtemperatuur in Tsjechie tussen
20 en 25 graden, in Slowakije tussen
25 en 30. Morgen iets lagere tempera
