KGB herrijst
uit zijn as
r
TT
Naggen
Vier jaar nadat president Boris Jeltsin beloofde
dat Rusland nooit meer een geheime politie zou
krijgen, is het weer zo ver. Niemand weet precies
hoe de nieuwe superdienst eruit gaat zien en ook
staat nog niet vast wie de leiding zal krijgen.
Bekend is dat ze FSS, letters die staan voor
Federale Veiligheids Diëtist, gaat heten en dat de
bevoegdheden zeker niet minder zullen zijn dan
waarover de gevreesde KGB eens beschikte.
et plein draagt nog altijd zijn
naam, maar de sokkel waarop
het pompeuze beeld van Felix
Dzjerzjinski stond is leeg. De Poolse commu
nist Dzjerzjinski richtte in december 1917 in
opdracht van Lenin de eerste rode geheime
dienst op: de Tsjeka. Hel en verdoemenis
zaaide deze organisatie onder de tegenstan
ders van de bolsjewistische revolutie.
In de volgende driekwart eeuw veranderde
het bloedige onderdrukkingsapparaat twaalf
keer van naam. Het meest berucht werd de
geheime dienst als NKVD in de Stalin-tijd en
na diens dood als KGB. De doelstellingen ble
ven echter altijd hetzelfde: zwaard en schild
van de partij. En de namen Loebjanka-ge-
vangenis en Dzjerzjinski-plein zijn nu nog
genoeg om miljoenen nachtmerries te bezor
gen.
Maar ook voor de poorten van deze hel
maakte de perestrojka geen halt. Buiten werd
in 1991 Felix Djzerzjinski van zijn sokkel ge
haald en binnen werd het eigen museum
toegankelijk voor gewone stervelingen.
Slachtoffers van de moordende repressie
worden er niet herdacht, maar wel zijn de
heldendaden van de dienst te zien. En na
tuurlijk ook voorbeelden van de verraderlijke
manieren waarop het imperialistische Wes
ten probeerde het communistische rijk te on
dermijnen. Dat betekent in pakjes sigaretten
verstopte camera's, schietende vulpennen en
wandelstokken en meer van het spul dat in
elke James-Bondfilm opduikt.
Een oude baas die rondleidingen verzorgt,
is het blijkbaar ontgaan dat de tijden zijn ver
anderd. Met een blik op de lege sokkel van
Dzjerzjinski voorspelt hij: „Dat beeld komt
ook wel weer terug."
Sneeuw
Oktober 1993: militaire eenheden die trouw
zijn gebleven aan president Boris Jeltsin
schieten de zetel van het parlement, het Wit
te Huis, in puin. De coup tegen de president
is mislukt. Jeltsin ziet zijn kans schoon om
niet alleen met zijn politieke tegenstanders af
te rekenen, maar ook de weinig coöperatieve
KGB buitenspel te zetten. Hij verbiedt sim
pelweg deze dienst. „Nooit zal er in ons land
meer een geheime politie zijn", riep hij uit.
Het klonk 5sof hij zei dat er in Rusland nooit
meer sneeuw zou vallen, want wat is nooit?
April 1995: het Russische parlement, de
Doema, en het Hogerhuis, nemen zonder
veel gezeur een nieuwe wet op de geheime
diensten aan. Boris Jeltsin zet er zijn handte
kening onder. De FSS, Federale Veiligheids
Dienst, is geboren. Niemand lijkt er echt
wakker van te liggen, behalve een aantal kri
tische analisten en voorvechters van de rech
ten van de mens. Zij roepen in koor dat de
KGB in al zijn walgelijke glorie weer op zal
staan.
„De nieuwe dienst krijgt in feite alle be
voegdheden waarover ook de oude KGB be
schikte. Alleen is een en ander nu formeel ge
dekt door een wet, die overigens door nie
mand kan worden gecontroleerd", zei Vladi
mir Oiven, een onafhankelijke expert die de
veiligheidsdiensten al jaren in de gaten
houdt. Volgens hem hebben de nieuwe
machthebbers hun drang om het volk onder
de duim te houden en potentiële tegenstan
ders te neutraliseren alleen maar een legaal
vemisje gegeven.
De nieuwe FSS krijgt vergaande bevoegd
heden. De dienst mag eigen gevangenissen
inrichten, zonder toestemming van de justi
tie bij alles en iedereen huiszoekingen ver
richten, in binnen- en buitenland naar harte
lust agenten werven. Kortom, alles waar zo'n
apparaat maar van kan dromen. En dat alle
maal onder het motto van de bestrijding van
de criminaliteit en de zorg voor de nationale
veiligheid.
Vooral dat laatste is een uiterst rekbaar be
grip. Generaal Alexander Michailov van de
FSS-voorloper FSK liet daar in een commen
taar geen misverstanden over bestaan: „Onze
taak is er alleen maar omvangrijker gewor
den: de strijd tegen de georganiseerde mis
daad en gewapende bendes, smokkel van
drugs tot nucleaire stoffen, corruptie, fascis
ten. Dat hoort allemaal bij de nationale vei
ligheid."
Michailov voegde daaraan toe dat de
dienst informatie uit alle bronnen mag halen,
waar ze toegang toe kan krijgen. Dat was vol
gens zijn baas generaal Sergej Stepasjin
hoognodig ook. Of Stepasjin de nieuwe chef
wordt, is overigens nog lang niet zeker. Ach
ter de schermen woedt een verwoede strijd
tussen de leiders van de zeven geheime dien-
De toekomstige chef van de nieuwe super-
dienst krijgt de rang van vier-sterren generaal
plus een ministeriële status. Dat roept bij cri
tici bange herinneringen op aan vroeger,
toen de leider van de KGB een prominente
positie in het almachtige Politburo bekleed
de.
Gecastreerd
Hoewel de pas 43-jarige ex-topspion Stepasj
in de manier waarop de KGB vroeger ope
reerde niet goedkeurt, heeft hij ook weinig
begrip voor de pogingen de dienst te reorga
niseren. „Kent u één organisatie die de
laatste jaren vier keer is gecastreerd?", vroeg
hij een journalist van de Komsomolskaja
Pravda.
Alexej Aleksandrov, de voorzitter van de
parlementscommissie voor nationale veilig
heid en een van de breinen achter de nieuwe
wet, denkt daar in feite weinig anders over.
„De nieuwe wet is niet genoeg om orde en
gezag te herstellen, maar zal er wel toe bij
dragen het moreel van de dienst te herstel
len", zei hij. „Het is extreem belangrijk om
het professionele potentieel te behouden en
dat was drastisch ondermijnd door slecht
doordachte reorganisaties."
„Gelukkig bleken de diensten niet al te
ontvankelijk voor corruptie en zijn de struc
turen niet geïnfiltreerd door de mafia", ver
klaarde Aleksandrov, die ruiterlijk toegaf dat
het parlement maar weinig controle kan uit
oefenen op de handel en wandel Van de
nieuwe superdienst. „Maar," zo voegde hij
daaraan toe, „indien het desintegratieproces
doorgaat, zeg dan maar dag tegen ons vader
land."
Big brother
Het lijkt wel of er intussen bewust een cam
pagne is gestart om de bevolking rijp te ma
ken voor een nieuw tijdperk met een 'New
Big Brother'. Er gaat geen dag voorbij zonder
nieuwe 'onthullingen'. Een paar recente
ZATERDAG 22 APRIL 1995
Elk kantoor in het KGB-gebouw werd permanent bewaakt. I
veel anders zijn.
FSS even machtig als voorganger
voorbeelden: het aantal huurmoordenaars
verdubbelt elk jaar, meldt de centrale recher
che. De CIA maakt stemanalyses en psycho-
grammen van alle Russische toppers, deelt
een topman van de geheime dienst mee. Het
oplaaiende geweld in Tadzjikistan is een in
ternationaal complot, vertelt een generaal.
En dan natuurlijk die stunt van de Duitse
geheime dienst, die uranium in Rusland
heeft gestolen om zo het land te provoceren,
zoals een hoge functionaris in Moskou mee
deelde. Kortom, het vaderland heeft weer een
grote effectieve inlichtingendienst nodig on
der een straffe leiding. Want dat er de laatste
jaren wat aangerommeld is, weet iedereen.
Het land heeft echter nog steeds geen sa
menhangend veiligheidsconcept ontwikkeld
en dus werken de geheime diensten veelal
nog volgens het aloude recept en dat kan nog
al eens haaks staan op het regeringsbeleid.
Dat merkte een jaar geleden Anatoli Tsjoe-
bais, de man die de gigantische privatise
ringsoperatie van de staatsindustrie leidt.
Toen hij vorig jaar de contra-spionage be
zocht en vroeg waarom hij toch alleen rap
porten over zijn apparaat ontving, waarin
sprake was van extreme corruptie en maffia
praktijken, luidde het antwoord: „Voor pro
pagandamateriaal moet u elders zijn." En
daar kon hij het mee doen.
Geen moordkuil
Dat moet nu allemaal anders worden, vindt
generaal Stepasjin. Hij is een man die de
openbaarheid niet schuwt en van zijn hart
ook geen moordkuil maakt als het om de vol
gens hem bedreigde toekomst van het land
gaat. Hij geeft met de regelmaat van de klok
interviews en overal ziet hij gevaar.
De 'vijand' is uit op de Russische industrië
le geheimen, er wordt op alle fronten geïnfil-
teerd, subversieve elementen organiseren
smerige zaken, er wordt gehandeld in levens
gevaarlijke nucleaire stoffen en natuurlijk in
drugs, en neo-fascistische groepen bedreigen
de orde in het land.
Maar Stepasjin is bereid de strijd met ie
dereen aan te binden: „Het decreet van de
president is glashelder. Het betekent dat we
moeten vechten tegen alle vormen van fas
cisme en andere bedreigingen voor het va
derland."
Maar daar moet je dan wel het personeel
voor hebben. Stepasjin: „In Moskou zijn
75.000 politiemannen, mijn contra-spionage
dienst heeft er precies evenveel om alles in
ons reusachtige land in de gaten te houden."
En daarbuiten natuurlijk. Stepasjin geeft toe
dat zijn apparaat net als de andere zes gehei
me diensten bekwaam personeel is kwijtge
raakt aan de commerciële veiligheidsinstel
lingen, waarvan er intussen honderd een min
of meer florerend bestaan leiden.
Een ervan is overigens opgericht door de
oud-spionage-chef Sjebarsjin en een aantal
van zijn medewerkers. Ex-KGB-agenten dui
ken overal op. Recentelijk werd bijvoorbeeld
bekend dat twee van hen hoogstwaarschijn
lijk werken voor de 30.000 aanhangers tellen
de Russische afdeling van de Japanse sekte
Aum Sjini Kyo, die wordt verdacht van de gif
gasaanslag in Tokyo.
Vreedzaam
Stepasjin over zijn mannen: „Na augustus
1991 (toen de KGB werd verboden, red.) ver
loren we veel mensen aan particuliere orga
nisaties. Ze wisten niet wat de toekomst hen
zou brengen, maar er zijn ook veel gebleven.
Geld is vaak niet hun motief, ze willen er ge
woon voor zorgen dat de mensen hier in een
vreedzaam land kunnen leven. Of we ze net
als vroeger iets extra's kunnen bieden? Nee,
we zijn vandaag de dag geen rijke organisatie
Rijk of niet, machtig is zijn apparaat wel,
hoewel beslist niet almachtig. Stepasjin heeft
dan ook ernstige concurrenten bij de strijd
om de macht en die zitten niet stil. Volgens
kenners staat het in ieder geval vast dat
Jeltsins kolossale persoonlijke veiligheidsap
paraat onder leiding van zijn trouwe volge
ling Korzjakov zelfstandig blijft. De vooraan
staande parlementariër Aleksandrov: „De
chef van de veiligheidsdienst van Gorbatsjov
was in dienst van Kroetsjov (ex-KGB-chef) en
iedereen weet hoe dat is afgelopen." Kroet
sjov zat mede achter de samenzwering tegen
Gorbatsjov, een complot dat niet alleen het
politieke einde van de man van glasnost be
tekende, maar ook van de KGB-top.
Maar, en dat baart kritische Russen zo veel
zorgen, in feite zijn de geheime diensten he
lemaal niet gezuiverd. Er zijn kopstukken
verdwenen, maar het grootste deel van de
mensen die eens uit naam van de partij het
volk terroriseerden, zit nog op dezelfde stoel.
De ex-dissident en huidig Doema-afgevaar-
digde Michail Molovstov zei daarover in een
interview: „Onze KGB onder een oude of
nieuwe naam zal nooit tegen fascisten optre
den. Het is alsof West-Duitsland na de Twee
de Wereldoorlog de Gestapo en de SS een an
dere naam gaf, waarna de dezelfde Figuren
gewoon doorgingen met hun werk. Zou zo'n
organisatie ooit het neo-nazisme daadwerke
lijk willen bestrijden?"
De Loebjanka aan het Dzjerzjinski-plein
weigerde commentaar. Het argument: „We
hebben het te druk. Eind mei misschien."
Het gebouw van waaruit de KGB met ijzeren hand de gang van zaken in de voormalige Sovjet Unie regelde.
FOTO HENK GEIST
Onze Taal
Naggen moest niet maggen, maar 't
komt toch voor. Er zijn zelfs politie
agenten die af en toe een beetje
naggen. Nu is de politie agent mijn
beste vriend, en ik denk dat niets
menselijks hem vreemd is, maar dat
genag moet afgelopen wezen. Ge
lukkig vinden de niet-naggende
agenten dat ook. Ik reken erop dat
de zaak dus in orde komt. Was het
niet om dat woord 'naggen', ik zou
er niet over begonnen zijn.
Naggen is eigenlijk nag vertonen. En nag
staat voor NormAfwijkend Gedrag. Wie
normafwijkend gedrag vertoont, mag dus
een nagger genoemd worden. Het gaat dan
vooral om gedrag dat niet past bij een be
paalde functie. Als de koningin op prinsjes
dag in spijkerbroek gekleed op de fiets naar
de Ridderzaal komt, dan zou dat typisch
naggen zijn. Als een dominee of pastoor op
de preekstoel bloedstollende vloeken de
kerk in kraakt, dan is dat naggen. Ik ben
daar geen voorstander van.
Nu wil het geval dat er onder politie-agen-
ten ook wel eens genagd wordt. Dan heb
ben we het over diefstal, sjoemelen met een
proces-verbaal, handige informatie doorge
ven aan de onderwereld en dat soort din
gen. Het is een ernstig soort naggen, daar is
men het in politiekringen gelukkig over
eens. De politie moet je kunnen vertrou
wen, anders is het eind zoek. Laten we ho
pen dat zulke praktijken met wortel en tak
worden uitgeroeid.
Naggen is ondertussen een bijna alge
meen geaccepteerd woord geworden.
Het staat al in de meeste woordenboeken.
Mooi vind ik het niet, maar altijd tien keer
beter dan dat vreselijke 'normafwijkend'
waar het op gebaseerd is. Want 'normafwij
kend' is een eigenlijk een onmogelijk woord
in onze taal. Het is zelf namelijk, taalkundig
bezien, erg normafwijkend: het is zelfs
grammaticazondigend. Het zit net zo krom
in elkaar als regeltoeziende instanties, tijd-
meegaande wetgeving en buitenlandreizen-
de toeristen. Dat hoor je dan ook geen zin
nig mens zeggen. En ik heb ook nergens ge
lezen dat onze naggende agenten weer
'normaanpassend' moeten worden.
Het probleem met normafwijkend is name
lijk, dat deze agenten de norm niet afwij
ken. Wat zij doen, is VAN de norm afwijken.
Om dezelfde reden is regeltoeziend en tijd-
meegaand onmogelijk, aangezien men niet
de regel toeziet maar OP de regel toeziet, en
aangezien men niet de tijd meegaat maar
MET de tijd meegaat. Dat voorzetsel kan
niet zomaar weggemoffeld worden.
Normafwijkend lijkt op het eerste gezicht
net zo gebouwd als gezagsondermij
nend, normverlagend, grensverleggend,
tijdrovend en pijnstillend. Toch zijn die al
lemaal wel in orde. Iemand die de norm
verlaagt, is normverlagend; en wat de pijn
stilt, is pijnstillend. Maar wie op de regel
toeziet, is niet regeltoeziend doch op-de-re-
geltoeziend. Evenzo zou men van de nag
gers moeten zeggen dat ze van-de-normaf
wijkend gedrag vertonen. Maar dat levert
een nog onmogelijker woord op. Dan maar
de afkorting: naggen. Altijd beter dan dat
onmogelijke grammaticazondigende, regel-
strijdende en systeembotsende 'normafwij
kend'.
Ik vraag me trouwens af, waarom die
'norm' erbij moet. Had men niet eenvoudi
ger (en beslist beter) kunnen spreken van
'afwijkend'? Volgens mij was dat al genoeg
geweest. Want wat is afwijkend? Dat is alles
wat afwijkt van een gemiddelde, afwijkt van
wat je mag verwachten, kortom: afwijkt van
de norm. Als we ervan uitgaan dat de
modale agent niet steelt, niet sjoemelt en
geen dienstgeheimen verraadt, en dat lijkt
me nog steeds een rèdelijk uitgangspunt,
dan vertoont de nagger afwijkend gedrag.
Niets meer en niets minder. Normafwij
kend klinkt wel alsof er een specialist is in
gehuurd om de kwestie te onderzoeken,
maar het woord 'normafwijkend' maakt het
genag niet duidelijker. Hetzelfde kunnen we
beter aanduiden met 'afwijkend'. Naggerij
is afwijkend gedrag.
Ik weet dat bij scholieren 'afwijkend gedrag'
ongeveer hetzelfde betekent als 'heeft een
gaatje in z'n hoofd'. Die bijgedachte lijkt me
in dit verband alleen maar welkom. De nag
ger heeft een gaatje in z'n hoofd. Laten we
het dan ook zo noemen.
