ZATERDAGS
BIJVOEGSEL
Een land
nog steeds
vol leed
RWANDA
een jaar na de volkerenmoord
ZATERDAG 25 MAART 1995
Toen vorig jaar april
het vliegtuig met
Rwanda 's presiden t
Habyarimana in de
hoofdstad Kigali
neerstortte, brak
Qonmiddellijk de hel los
in het land. Goed
^georganiseerde milities
begonnen met de
uitroeiing van de
Tutsi-bevolking.
Tegelijk laaide de in
T' 1990 begonnen
igb burgeroorlog in alle
el,
kei hevigheid op. In juli
spa
j^j slaagde het Rwandees
lom Patriottisch Front
ar
50 (RPF) erin de
hoofdstad Kigali en de
Amacht te veroveren. In
pp' totaal vonden in
h3 Rwanda binnen drie
,S maanden één miljoen
mensen de dood.
dei
ooVerslaggever Frans van
;T den Houdt in Rwanda,
Zuii een jaar na de
inhi 1
gruweldaden
acic.
n cl
rlor^
j
en kerkje in de bush. Binnen en
J buiten meer dan duizend doods-
hoofden, ingeslagen schedels, ge
en botten die uit half vergane en ge
urde kledingstukken steken. Een massa
9 Qselijke overblijfselen die een walgelijk
J geur verspreiden, getuigt hier nog altijd
I^Jle ijselijke stilte van de massaslachting
cforig jaar april, mei en juni plaatsvond in
iel P^3-
kerkje staat ten zuiden van de hoofd-
Kigali. Toen de Hutu-milities, de In-
vjiamwe, begin april met het stelselmatig
eijoordeiv van Tutsi's begonnen, zochten
I 1300 mensen hier hun toevlucht. Maar
lOöats van hen bescherming te bieden, riep
iriester de milities. Zij omsingelden de
en drongen er vanaf de vier hoeken bin-
zoals aan de gaten in de muren en los-
oni;ende deuren nog te zien is. Niemand
meer vluchten, alle vrouwen, mannen en
;amèren werden in korte tijd met kapmessen
ac^ootjes gehakt. De overblijfselen liggen
as'-aar later nog steeds kris-kras door elkaar
de kerkbankjes; op het altaar drie
bafels'
"„het hele land zijn kerken op deze wijze
/orden tot slachthuizen, maar op de
>te plaatsen werden de gruwelijke herin-
jQjjigen opgeruimd. Zo niet in Nyamata,
at de overheid bewust een symbool van
olkerenmoord in stand wilde houden,
in de Fransen op een gegeven moment
n pnocide gingen bagatelliseren, was dat
vj de Rwandese regering aanleiding om dit
.{gl plekken onaangeroerd te laten", ver-
jargt een van de 110 VN-waarnemers die in
Tieflda zijn om gruweldaden uit verleden en
tem op te sporen en te onderzoeken. De
okpagraven waar zij in het hele land regel-
g op stuiten, worden nu geopend en de
karelijke resten krijgen in het kader van
asityerwerking en verzoening een officiële
aafofenis. De skeletten in Nyamata, die van-
t dj een eerdere herdenking deels op
voor de kerk zijn uitgestald, zullen
'en april, precies een jaar na het begin van
plechtig de grond ingaan.
Verraderlijke rust
}da lijkt op het eerste gezicht weer tot
Vredig roept het fraaie, heu-
landschap de nodige bewondering
e!j de bezoeker'. Het is daarom moeilijk je
Jjkertijd te realiseren dat achter alle
^gbnheid zo'n gruwelijk vers verleden
,erJlgaat. Maar wie goed kijkt, ziet dat er
iet klopt, dat dit een verraderlijke rust is.
3Qpl zijn nog tekenen van de massamoor-
en daarmee gepaard gaande vernielin-
je zien. Hele streken liggen er nog altijd
dun bevolkt of grotendeels ontvolkt bij.
,0n!otte werden hier één miljoen mensen
bord, terwijl ruim twee miljoen mensen
ikjjls vluchteling in het buitenland of inter-
2t langkampen verblijven,
in de Bugesera regio, ten zuiden van
Bananenplantages en akkertjes zijn
voekerd door onkruid. Van een huis, dat
letdere plantage hoort, is vaak niks meer te
Hier en daar staat nog een stuk muur,
00fe liggen alleen maar hoopjes kleistenen.
ndere plaatsen zijn her en der huizen
eld. Een duidelijk bewijs dat de moor-
u In vernielingen vorig jaar zeer systema-
m,zijn uitgevoerd, enkel en alleen gericht
e Tutsi-bevolking uit te roeien en gema-
■■Hutu's te doden.
Luguber beeld uit Rwanda. Er is weer een massagraf geopend.... foto reuter corinne dufka
In alle steden waar zwaar gevochten is,
zoals Kibungo, Cyangugu en Gitarama, lig
gen veel gebouwen in puin of vertonen ko
gelgaten in muren en ramen. Hetzelfde geldt
voor de hoofdstad, hoewel hier veel huizen
en kantoren nauwelijks zijn aangetast. De
stad bruist weer. De straten zijn druk bevolkt,
de markten bieden een variëteit aan waren.
Scholen gingen weer open. Veel inwoners
zijn overigens nieuwelingen, dat wil zeggen
Tutsi's die in 1959 en in 1974 voor volkeren
moord zijn gevlucht en sindsdien in Burundi
en Oeganda woonden. In het hele land zijn
sinds juli vorig jaar, toen het door Tutsi's ge
domineerde RPF de macht greep, tussen de
zeshonderd- en achthonderdduizend van de
ze zogenaamde oude vluchtelingen neerge
streken.
Deerniswekkend
Ineens sta je dan midden tussen de schuldi
gen. De mensen die verantwoordelijk zijn
voor de massa-slachtingen. Word je door
dringend aangestaard door duizenden paar
ogen van hen die nu vastzitten in de grootste
gevangenis van Kigali. Het gebouw, opge
trokken uit rode baksteen, staat midden in de
stad en wordt nauwelijks bewaakt. Een man
met een lapje voor zijn gezicht heeft net ach
ter de inrichting weer een paar doden begra
ven.. Een met grote regelmaat terugkerend ri
tueel, want iedere dag gaan hier gemiddeld
vijf gevangenen dood als gevolg van dysente
rie, tuberculose, malaria of longontsteking.
Er zijn hier onlangs 22 mensen gestikt toen
74 gearesteerden werden opgesloten in een
politiecel waar normaal tien gevangenen ver
blijven. De gevangenissen in het hele land
hebben een accommodatie van
in totaal 4500 plaatsen, maar ze
zijn volgepropt met 25.000 men
sen, voornamelijk Hutu's die van
deelname aan de genocide (uit
roeiing) worden beschuldigd.
Binnen de centrale gevangenis
van Kigali, waar de bezoeker
zonder bewakers wordt overgele
verd aan de gevangenen,blijkt al
gauw waar dit toe leidt. Meer dan
200 vrouwen zitten opeengepakt
in drie kleine kamers en een
gang zonder afdak. Een enkeling
heeft een baby. Zoals Claudine,
een onderwijzeres, die evenals de
meesten niet weet waarom ze is
gearresteerd en al weer zeven
maanden vastzit. De rest van de
gevangenis, bedoeld voor twee
duizend gedetineerden, zit volge
stouwd met ruim zevenduizend
mannen, gekleed in roze katoen.
Een deel brengt de dagen in le
digheid door in donkere ruimten,
maar voor de meesten is er geen
binnen. Zij zitten en staan dag en
nacht, neus aan neus in de open
lucht. Als het even later begint te
gieten, vouwen ze vliegensvlug
hun groene plastic zeiltjes uit en
duiken er bibberend onder. Voor
de nacht hebben ze allemaal een
deken. De mensonterende situa
tie lijken ze gelaten te onder
gaan.
Ze klagen over het eten, ziekten en het feit
dat iedere dag gevangenen sterven, maar van
agressie is bij slechts enkelen sprake. Zoals
bij Paul (32), met de tekst Born to be wild op
Deze en ontelbare soortgelijke foto's, confronteerden de wereld vorig jaar met de drama's die zich in Rwanda voltrokken.
foto'archief
z'n T-shirt. Zijn hele voorkomen en gedrag,
groot, gespierd bruusk, verraadt leiderschap
en de link naar de Interahamwe is snel ge
maakt. „Maar ik weet niet waarvoor ik hier
zit. Ik neem het jullie trouwens wel kwalijk
dat wij niet berecht worden door het Interna
tionaal Gerechtshof in Den Haag", zegt hij,
daarmee doelend op het besluit het Interna
tionaal Tribunaal voor Rwanda in de Tanza-
niaanse stad Arusha te houden.
Hoe serieus de aanklacht (schuldig aan de
dood van één miljoen mensen) tegen deze
mannen ook is, de afschuwelijke omstandig
heden in de gevangenissen baren mensen
rechtenorganisaties en de VN grote zorgen.
Vooral ook omdat de laatste weken het aantal
arrestaties, zo'n 1500 per week, weer flink is
toegenomen terwijl van enige reguliere
rechtspraak nog steeds geen sprake is. Tege
lijkertijd doen steeds meer verhalen de ronde
over eigenhandig en bruut optreden van het
grotendeels uit Tutsi's bestaande leger, dat
Hutu's oppakt, in geheime detentiecentra
vastzet, martelt en soms ook vermoordt. On
der die arrestanten ook rechters en steeds
meer intellectuelen.
„Dit soort dingen gebeurt in het hele
land", zegt een VN-waarnemer. „Ik denk dat
het nog redelijk binnen de perken blijft, maar
zorgwekkend is het wel. Aan de andere kant
hebben de autoriteiten gelijk als ze zeggen
dat de daders van de genocide vastgezet
moeten worden. Ze willen dat er iets gebeurt
en ondernemen daarom zelf nu actie. Het
Westen roept alleen maar dat de daders be
recht moeten worden, maar doet nauwelijks
iets. En het aantal arrestaties neemt nu plots
toe omdat er lokale bestuurders zijn geïnstal
leerd om arrestaties uit te voeren. Nadat de
burgemeesters onlangs in Kigali waren voor
een cursus over hoe ze arrestaties moesten
uitvoeren, werden plots flink wat mensen op
gepakt. Maar het gebeurt vaak erg knullig en
soms gewelddadig omdat er geen politie is en
de in gemeenten opgezette burgerwachten
onervaren zijn."
Terecht stelt de Rwandese regering nu dan
ook dat zij dringend financiële hulp en rech
ters van het Westen nodig heeft
om het justitiële apparaat en de
politie weer in werking te krijgen.
Bengt van Loosdrecht, door mi
nister Pronk van Ontwikkelings
samenwerking naar Rwanda ge
stuurd om de opening van een
ambassade voor te bereiden:
„Justitie in dit land heeft niks
meer. Magistraten zijn vermoord
of zitten in kampen. Nederland
geeft daarom flink wat steun aan
justitie, voor het opleiden van
rechters en aanschaf van nood
zakelijk materiaal. Voor dit jaar
gaat het om 55 miljoen gulden."
Het leveren van rechters door het
Westen (verzocht is om 678 ma
gistraten) is voor veel landen nog
een heikel punt, omdat Rwanda
de doodstraf nog kent. Rwanda's
Premier Faustin Twagiramüngu,
een verzoener: „Het internatio
naal recht kunnen wij niet veran
deren, wel onze eigen grondwet
waarin we dus de doodstraf zul
len moeten schrappen."
Het gevoel van rechtszekerheid is
van groot belang om de terug
keer van de honderdduizenden
Hutu's in Tanzania en Zaïre mo
gelijk te maken. Vooralsnog ge
ven slecllts enkelen er blijk van
terug naar huis te willen. Vanuit
Goma (Zaïre) zijn sinds het begin
van dit jaar enkele duizenden mensen terug
gekeerd, vanuit Tanzania slechts 585, op een
groep van 450.000.
Het merendeel van de ontheemden gaat
nog altijd af op de verhalen dat onder het
huidige door Tutsi's gedomineerde regime,
Hutu's vogelvrij zijn en degenen die terugke
ren zondermeer worden opgepakt of gedood.
Angst voor hun veiligheid, twijfels en wan
trouwen winnen het nog altijd van de aan
houdende verzekering van de VN-vluchtelin-
genorganisatie (UNHCR) dat het redelijk vei
lig is in Rwanda. Het plan is nu op korte ter
mijn groepen uit zowel Rwanda als uit de op
vangkampen bij elkaar te brengen zodat Hu
tu's onderling eigen informatie kunnen uit
wisselen.
Verschil in hulp
Maar werken Westerse organisaties door de
grootschalige hulp aan de opvangkampen ei
genlijk niet mee aan de weigering van de
vluchtelingen om terug te gaan, gezien de ve
le voorzieningen waarvan zij in de kampen
gebruik kunnen maken? Max van de Berg, di
recteur van de Novib, gelooft van niet. Na
een bezoek aan het Benaco-kamp in Tanza
nia zegt hij: „De mensen willen heel graag te
rug, want zo ideaal zijn de condities in de
kampen niet. Maar de mensen gaan niet te
rug omdat ze voor hun veiligheid vrezen. Ik
vind daarom ook dat je na het geven van
noodhulp, wat wij ook hebben gedaan in
Goma en Ngara, je je moet richten op be
staande structuren in de Rwandese samenle
ving en met lokale mensen moet werken. Ik
zet me daarom ook af tegen al die buiten
landse NGO's (niet gouvernementele organi
saties - in Rwanda zijn er maar liefst ruim
150, red.) di^ alleen maar met mensen en
materiaal 'van buiten' werken. Het is uit
zichtloos om na een eerste noodfase, waarin
het waarschijnlijk niet anders kan, daarmee
door te gaan. Voor wederopbouw moet je
met lokale mensen werken. Dat is precies het
verschil tussen goede en slechte hulp."
De Novib, dat van de nationale actie voor
Rwanda tien miljoen gulden kreeg, spendeert
de rest van het geld hoofdzakelijk in Rwanda
zelf, gebruik makend van lokale organisaties
en mensen waar ook vóór de oorlog mee ge
werkt is. Een deel gaat naar het opknappen
van vernielde huisjes, de bouw van onderko
mens voor vrouwen en wezen en het ver
strekken van zaden en hakken om het land te
bewerken. Bovendien is er steun voor vrou
wengroepen en mensenrechtenclubs. Door al
deze activiteiten wil men de twee etnische
groepen weer nader tot elkaar brengen en
verzoening stimuleren, de belangrijkste voor
waarde voor een vredige toekomst van
Rwanda.
„Via de sociale organisaties willen we ook
wat tegendruk bieden aan de leden van het
huidige regime met een zogenaamde bush-
mentaliteit, die geen verzoening en ruimte
voor anderen willen", aldus Van de Berg. De
resultaten tot nu toe stellen hem tevreden, al
realiseert hij zich terdege dat alles valt of
staat met de toekomstige politieke ontwikke
lingen.
Hoewel Rwanda officieel een burgerrege
ring kent, ligt de werkelijke macht nog altijd
bij het leger. „De overwinningsroes van het
leger is begrijpelijk, maar moet niet te lang
duren. Hoe sneller verkiezingen hoe beter.
Maar wordt het leger harder en wordt het ko
mende jaar geen onafhankelijk regeringsap
paraat zichtbaar, dan is de Rwandese over
heid geen redelijke partner meer en moet je
je conclusies treldcen."
