zoek naar de Pierre Janssen-touch
Op
Republikeinse
culturele revolutie
bedreigt VS
Rtv Show
ZATERDAG 4 MAART 1995
348
Het moeizame speurwerk naar de juiste aanpak van kunst op TV
Kunstmest is te populistisch en Nachtsalon te zwaar. Mieke van der
Wey te zwierig en Michaël Zeeman te elitair. Ach, het is nooit goed
met kunst op TV. Of zoals programmamaker Hank Onrust het zegt:
„Al maak je een interview met Rembrandt zelf, dan nog wordt er nau
welijks naar gekeken." Kortom: kunst trekt geen kijkers en is boven
dien duur en bewerkelijk. Waarom dan toch op TV? Omdat het moet!
Pierre Janssen en zijn legendarische programma 'Kunstgrepen' waren een onverbrekelijke twee-eenheid in de jaren zestig.
FOTO ARCHIEF GPD
MONIQUE BRANDT EN
FRED VAN GARDEREN.
Ook de TROS moest er aan geloven; een
vaste kunstrubriek op TV. De filmpjes
waren snel gekocht, nu nog een titel.
Eindredacteur Ted Mooren schreef een
prijsvraag uit onder het personeel. „En
toen kwam die fantastische vondst van
één van ons. Hij zei: 'noem het pro
gramma Kunst... omdat het moet'. Je
slaat dan twee keer de spijker op z'n
kop. De TROS moet volgens de wet
kunst uitzenden en persoonlijk vind ik
dat kunst ook op TV thuishoort.' Dus
vandaar."
Kunst... omdat het moet en waarom
eigenlijk niet. Mooren: „Dat knutselen
bevalt ons wel, maar het soort program
ma past niet in ons uitgangspunt. In fei
te is het een blok aan ons been. Wij
moeten immers breed programmeren,
dat is de opdracht en dat staat ook al ja
ren hoog in ons vaandel. Daarbij wor
den we geacht breed te scoren. Dan is
het dus moeilijk om een plekje te vin
den voor kunst. Vandaar dat het laat op
de avond is weggestopt."
Kunst op televisie wordt door de pu
blieke omroepen van oudsher als een
lastig probleem ervaren. Volgens de
nieuwe Mediawet is elke omroep ver
plicht tenminste tien procent van de
zendtijd te vullen met kunstprogram
ma's. Omroepen als de NPS en de
VPRO hebben daar geen enkele moeite
mee, zij richten hun programma's im
mers op een in cultuur geïnteresseerd
publiek. Dat kunnen ze doen omdat ze
smal mogen programmeren (voor een
klein publiek). Maar de overige omroe
pen, vooral die van Nederland 2, heb
ben de opdracht om zoveel mogelijk
kijkers te trekken. En met kunst scoor je
nu eenmaal niet.
Kunstprogrammamaker en eindre
dacteur Hank Onrust (VPRO): „Een
goed kunstprogranmma maken is daar
bij vreselijk moeilijk. Het beste kun je
kunst natuurlijk in het echt bekijken.
Voor televisie moet je dus een vorm
vinden die bij TV past en die de kijker
boeit en emotioneel raakt. Niet te sim
pel en niet te ingewikkeld. Verder heb je
ook een beetje die Pierre Janssen-touch
nodig. Een goede leraar die helder kan
vertellen."
Passie
Bert van der Veer, programmadirecteur
bij Veronica, heeft een passie voor
kunst, maar weet hoe moeilijk het is om
er een breed publiek mee te bereiken.
Toen hij nog als programmadirecteur
bij RTL werkzaam was, probeerde hij
kunst binnen de programmering van de
commerciële zender te krijgen. Tever
geefs. Van der Veer: „We hebben toen
op de zondagmorgen het programma
Studio Rembrandt van Jeroen Pauw op
gestart. Maar dat moesten we stoppen
omdat het niet voldoende kijkers trok.
Kunst is, denk ik, dodelijk voor een
commercieel station. Maar ik zeg nooit
definitief nee. Stuiten wij onverhoopt
op een formule die er voor zorgt dat een
kunstprogramma wel veel kijkers trekt,
dan zijn wij de eersten. Neem zo'n le
gendarisch programma als Kunstgrepen
van Pierre Janssen. Stel, je loopt tegen
zo iemand aan. Dan is de beslissing
snel genomen."
Van der Veer heeft zijn verantwoor
delijkheden (veel advertentiegeld bin
nenhalen). Mooren programmeert
kunst enkel en alleen omdat het moet.
Volgens Kees van Twist van de AVRO is
dat hypocriet. „Als je kunst enkel en al
leen daarom brengt, ben je als publieke
omroep oneigenlijk bezig. Het kan niet,
geld vangen uit Den Haag, terwijl je te
gelijkertijd lak hebt aan je publieke op
dracht. Wie kunst als loden last ervaart,
moet de consequenties aanvaarden en
commercieel gaan.
Vaste plek
Frans de Ruiter, ooit lid van de Stichting
Derde Net die van Nederland 3 een cul
turele zender wilde maken, kijkt weinig
TV. Hij is niet tevreden over het aan
bod: „Ik kan mezelf niet terugvinden op
TV. Ik wil een vaste plek waar ik de pro
gramma's van mijn voorkeur, veelal
kunstprogramma's, kan vinden. Nu
kom ik steeds bij de VPRO terecht. Ook
al omdat ik geen zin heb om te zappen.
Ik zou het heerlijk vinden om elke
avond van pakweg 11 uur 's
avonds tot 2 uur 's nachts naar een
kunstblok te kijken. Ik snap niet dat zo
iets er nog niet is. Het gekke is dat men
binnen de omroep alles weet van de kij
kers, maar niets van de beweegredenen
van mensen zoals ik die niet of weinig
kijken. Daar zou eens onderzoek naar
moeten worden gedaan."
Al jaren voert 'Hilversum' een discus
sie over een vast cultuurblok na NOVA
op Nederland 3. Maar tot nu toe komt
daar weinig van terecht. Een jaar gele
den leek het er stilletjes van te komen.
Toen stonden na de nieuwsrubriek vijf
kunstprogramma's geprogrammeerd:
Tussen dag en nacht (VPRO), het boe
kenprogramma van Maarten 't Hart op
maandag, Roerend Goed (VPRO), kunst
programma van Hanneke Groenteman
op dinsdag, Lolapaloeza (VPRO), life-
style-programma van Bram van Splun-
teren op woensdag, klassieke muziek
op vrijdag (NOS) en De wereld van Bou-
dewijn Büch (VARA) op zaterdag. Alleen
de donderdag week af met de docu
mentairerubriek Impact (VARA)
Die culturele regelmaat is op dit mo
ment weer lelijk verstoord. De VPRO is
van dat tijdstip vrijwel verdreven, de
VARA programmeert op woensdag de
politieserie Law and Order als vulsel en
de NPS staat stil. Ruzie in de tent.
Achterbaks
Het plan leek zo mooi; de culturele af
deling van de NOS zou bij de splitsing
(NOS in NOS. en NPS) gedeeltelijk over
gaan naar een nieuw op te zetten poot
bij producent ID-TV, genaamd ID-Cul-
tuur. Hoofd muziek en dans/program
mamaker van de NOS, Piet Erkelens, en
vier van zijn medewerkers stapten over
naar het Amsterdamse produktiebedrijf
van Harry de Winter. Die zou vervol
gens een groot deel van de produktie
van de NPS-kunstprogramma's voor
zijn rekening nemen. Dit viel niet in
goede aarde. Toen de 'achterblijvers'
van de overstap van hun baas hoorden,
werden ze woedend. Achterbaks von
den ze het. Ze voelden zich gepasseerd
omdat de onderhandelingen zonder
overleg waren gevoerd. De inmiddels
benoemde directeur Albert van den
Heuvel kon gelijk vertrekken.
Erkelens en zijn volgelingen vertrok
ken ondanks het afblazen van deze
'strategische alliantie' tussen NPS en
ID-Cultuur toch naar Amsterdam. En
lieten een poel van onrust achter. Bin
nen het culturele bolwerk van.de NPS
rolt de ene kop na de andere. Nu zit
hoofd culturele programma's Rients
Slippens weer voor onbepaalde tijd
'ziek' thuis. De laatste der Mohikanen,
Hoofd drama Wim Odé, rent zichzelf
voorbij in een poging om te redden wat
er te redden valt. De kunstproduktie
van de NPS draait niet op volle toeren,
dat moge duidelijk zijn.
Anton Smit, mededirecteur van ID-TV,
verwacht dat binnenkort binnen de
NPS spijkers met'koppen geslagen zul
len worden. „Ik neem tenminste aan
dat er gestreefd wordt naar rust. Dus
moet er een programma-directeur
Kunstzaken worden benoemd. Als die
er eenmaal is, kan de samenwerking op
Nederland 3 snel gaan. Ook de VARA
zal bereid zijn om mee te werken aan
een cultureel blok. Ik kan mij voorstel
len dat er drie keer geslikt moet worden
voordat ze Impact op een ander tijdstip
zetten, maar ze hebben volgens mij
geen enkele moeite om Zappelin ervoor
in te leveren."
Bert van der Veer juicht bij het idee
dat er zo'n cultuurblok komt: „De pu
blieke omroep hoort de beheerder te
zijn van ons culturele erfgoed. Ik zal ze
ker kijken. Ik moet dan wel even de
hobbel van Ferry Mingelen ontwijken,
maar daarna haak ik weer aan."
Hank Onrust maakt zich ook sterk
voor zo'n blok: „Het zou geweldig zijn,
als je, net zoals in Engeland The Late
Show op BBC 2) weet dat je elke avond
iets van je gading kunt vinden. Het is
natuurlijk wel erg duur, want je moet er
als je het goed wil aanpakken een
speciale redactie voor opzetten. Maar
daar krijg je dan ook wel iets fantastisch
voor terug."
Onrust ziet nóg meer heil in een re
clamevrij cultureel net. „Dat is in mijn
ogen de echte oplossing om kunst op
TV een kans te geven. Bovendien hoe
ven de andere omroepen zich dan geen
zorgen meer te maken om die tien pro
cent, laat die maar fijn quizzen."
Grachtengordel
Frans de Ruiter is fervent aanhanger
van zo'n cultureel net. Kunsten '92, een
actiegroep waarin ruim 250 kunstinstel
lingen zijn vertegenwoordigd en waar
van De Ruiter voorzitter is, is kort gele
den een onderzoek gestart naar de
haalbaarheid ervan. De Ruiter hoopt de
uitkomsten van dat onder.zoek binnen
twee maanden te presenteren. Met na
druk zegt hij: „Het gaat niet om een
grachtengordel-aangelegenheid maar
om een kwaliteitsnet waarin ruimte is
voor allerlei culturele- en kunstpro
gramma's."
Ted Mooren ziet ook wel wat in zo'n
kunstnet. Niet dat zijn TROS daar op
moet: „Zo'n net geeft duidelijkheid. Ie
mand die kunst wil, stemt er op af. En
de ander zapt meteen weg. Tegenstan
ders noemen zo'n net een cultuurgetto,
maar ik vind dat je zoiets een kans
moet geven."
Anton Smit vindt het 'bull-shit' en
Kees van Twist 'onzin': „Het is volstrekt
naïef om te denken dat zo'n net levens
vatbaar is. Het kost je vele miljoenen.
Kijk maar naar het Frans-Duitse cul
tuurnet Arte. Dat bestaat bij de gratie
van de politiek, die er veel geld instopt.
Toch lijdt het een kwijnend bestaan. Je
moet kunst niet isoleren, maar juist
door je hele programmering weven. An
ders kijkt er geen hond en komt het niet
tot zijn recht.Dat betekent een groot
verlies."
Kijkcijfers
Hilversum moddert voorlopig door.
Niets lijkt te veranderen. Met kunst
scoor je niet en daarom is het voor de
doorsnee bons niet interessant. Kijkcij
fers zijn, ook in de publieke TV-wereld,
nog steeds heilig. Toen Verónica-direc-
teur Joop Daalmeijer vorig jaar de Gou
den Roos van het TV-festival in Mon-
treux naar de Spaanse dansfilm Sevil-
lanas van cineast Carlos Saura zag
gaan, schudde hij vol ongeloof zijn grij
ze hoofd: „Hoe is dit in hemelsnaam
mogelijk. Zo'n film scoort toch voor
geen meter." Dat het hier om een kwa-
liteitsprodukt ging, is voor Daalmeijer
geen argument.
Toch gloort er hoop aan de horizon.
Tenminste, dat denkt Anton Smit. Hij
ziet een ommekeer in de relatie tussen
TV en cultuurinstellingen. Met name
toneel staat volgens hem veel dichter bij
TV dan vroeger. „Toen ik zeven jaar ge
leden probeerde om afspraken te ma
ken over structurele samenwerking,
kreeg ik geen poot aan de grond. De
theaterwereld wilde absoluut geen in
menging. Ik moest maar terugkomen
als de produktie klaar was."
„Die houding is veranderd. De mees
ten willen nu wel praten en in een vroeg
stadium bekijken of er een samenwer
king mogelijk is. Naast Theu Boermans
(Theatergroep De Trust) en Gerardjan
Rijnders (Toneelgroep Amsterdam)
melden zich steeds meer theatermakers
die voor TV en bioscoop willen werken.
Het loopt momenteel storm op de Me
dia-academie in Hilversum (deze geeft
onder meer cursussen op het gebied
van TV-technieken, red.). Mensen als
Peter de Baan (RO-Theater) en Johan
Doesburg volgen een TV-cursus. Ik
denk dat men niet langer onderkent dat
je op TV produkties kunt maken met
een artistieke waarde en een bepaalde
maatschappelijke relevantie. Ook in de
acteurswereld is een kentering waar
neembaar. Vroeger haalde een gere
nommeerde acteur zijn neus op voor
TV. Nu staan ze in de rij."
Dédain
Kees van Twist voorziet in de toekomst
een blijvende intensieve samenwerking
tussen de kunstwereld en televisie. „De
mensen uit de kunstwereld die met zo
veel dédain op televisie neerkijken, zijn
niet met het medium opgegroeid. De
jonge mensen die nu van de academies
af komen, voelen zich absoluut niet be
dreigd door televisie. Integendeel, het is
een onderdeel van hun bestaan en hun
werk. We werken nu al veel met ze sa
men, en dat neemt alleen maar toe.
Door zo'n samensmelting is kunst op
televisie het mooiste dat er is."
Frans de Ruiter zet aan voor een
laatste gevecht: „Ze künnen zeggen wat
ze willen, maar ik weet zeker dat zo'n
cultuurnet er komt. Je wordt nu nog als
idioot bestempeld als je dat zegt, maar
wacht maar af. Er is een executie voor
nodig om omroepbonzen te laten in
zien dat ze fout zitten. Dat moet dan
maar, want dat net moet er komen."
Hank Onrust relativeert: „De BBC
wordt hier altijd aangehaald als de idea
le zender, maar ook die heeft een hoog
tuiniergehalte. Al met al is het in Neder
land echt niet zo slecht gesteld met de
kunst op TV. Ik vind wel dat we ervoor
moeten vechten, anders raken we de
kunst op televisie helemaal kwijt. En dat
mag nooit gebeuren."
WASHINGTON HANS DE BRUUN
CORRESPONDENT
De conservatieve golf die door
Amerika waart, dreigt verstrek
kende gevolgen te bij gen voor
het cultuurbeleid in de Verenig
de Staten. Na de machtsoverna
me in het Congres wil de Repu
blikeinse meerderheid het mes
zetten in de overheidssteun
voor de kunsten. Zowel kunste
naars als de publieke omroepen
dreigen daarvan het slachtoffer
te worden.
De VS zijn het land van de
commerciële tv en radio, maar
de publieke omroep heeft toch
een zeer trouwe aanhang. De
publieke zenders hebben Ame
rika educatieve programma's,
kunst, en bnderprogramma's
als Sesamstraat en de Muppets
gebracht. Niet onderbroken
door reclame. En dus ook niet
betaald uit reclame, maar deels
uit de 'algemene middelen'.
„Moeten Pino, Kermit en Bar
ney dan verdwijnen?", roepen
aanhangers van de publieke
omroep vertwijfeld uit. En zelfs
de zo conservatieve filmster
Charlton Heston sprong in de
bres voor de kunsten. „Kunst is
het brood van de ziel", zei hij
tijdens een hoorzitting. En hij
verweet de Republikeinen dat
brood op rantsoen te willen zet
ten.
Het voorstel van de nieuwe
voorzitter van het Huis van Af
gevaardigden, Newt Gingrich,
om overheidssteun voor de pu
blieke omroep in te trekken
heeft tot felle reacties geleid. Hij
noemt die omroepen 'elitair', en
alleen gericht op de rijke basse.
In deze tijd van bezuinigingen
moet die elite volgens Gingrich
maar haar eigen boontjes dop
pen.
De Corporation voor Public
Broadcasting werd opgericht in
1967 om de Amerikanen radio-
Newt Gingrich, de voorzitter van het Huis van Afgevaardigden, vindt
dat de publieke omroepen in de VS elitair zijn.
FOTO EPA JOSHUA ROBERTS
en tv-programma's te bieden, joen mensen af op een van de
die zij bij de grote commerciële 629 radio- en 351 tv-stations,
omroepen niet vinden. Nu die deels door de CPB worden
stemmen maandelijks 180 mil- gefinancierd.
Dankzij het Public Broadcas
ting System (de tv-tak) zijn tien
tallen miljoenen bnderen opge
groeid met Sesamstraat, de
Muppets en Barney, de immens
populaire dinosaurus. Maar PBS
brengt ook in honderden ge
meenschappen lokaal nieuws.
En National Public Radio voor
ziet honderden radiostations
van nieuws en achtergronden.
Het budget van de publieke
omroep wordt grotendeels be
taald door de luisteraars en kij-
kers. Geregeld houden de sta
tions inzamelingen om aan geld
te komen. Voorts krijgen zij geld
van de staten en gemeenten,
van bedrijven en uit de verkoop
van T-shirts, petjes en ander re
clame-materiaal. En wat zij te
kort komen vult nu nog de staat
aan.
Van hun totale budget van 1,8
miljard dollar komt 286 miljoen
uit de schatbst. En die bijdrage
willen de Republikeinen nu
schrappen. Het zal de publieke
omroep niet doen verdwijnen,
maar wel het leven een stuk
moeilijker maken. Vooral de
stations op het platteland die,
meer dan die in de grote steden,
afhankelijk zijn van overheids
bijdragen.
Als zij dertig procent van hun
inkomsten kwijtraken betekent
het dat zij programma's moeten
schrappen. De publieke omroep
is vooral actief als promotor van
bassieke muziek, opera, ballet,
documentaires en historische
series. Programma's die je op
de commerciële stations niet
zult aantreffen, omdat zij te
weinig bjkers trekken.
Traditionele cultuur
De publieke omroep is de enige
die 'traditionele cultuur' op de
buis brengt. „Cultuur voor de
elite, ja", zeggen de Republikei
nen. Maar met die 'elite' bedoe
len zij vooral 'links'. Want de
publieke omroep brengt tradi
tiegetrouw ook programma's
over controversiële thema's die
bij de conservatieven niet goede
aarde vallen.
„PBS is geen publieke om
roep. Rush Limbaugh, dat is pas
publieke omroep", zei Gingrich.
Limbaugh is een oer-conserva-
tieve radio-presentator die door
rechts-Amerika op handen
wordt gedragen. Andere Con
gresleden stelden 'dat PBS-pro-
gramma's strijdig zijn met de
Amerikaanse traditionele waar
den'.
Gingrich wil de publieke om
roepen privatiseren. Maar PBS-
programmamaker Ken Burns
verzucht 'dat we juist een plek
nodig hebben die los staat van
commerciële invloeden en waar
niet constant naar de bjkcijfers
wordt gekeken'. PBS is 'de enige
bron van niet-cxommerciele
kwaliteits-tv en -radio, vc
op het platteland van Ameri
.De Republikeinen vinder
de publieke omroep er ook:
der steun van de overheid
komt. De verkoop van Bai
Muppet- en Sesam-Straat-
kelen levert de makers jaai
meer dan een miljard dollai
De dinosaurus Barney was
jaar zelfs de derde meestvei
nende entertainment-figuu
Amerika, na regisseur Sti
Spielberg en tv-gastvrouw
rah Winfrey.
Van dat geld komt echte
weinig bij de publieke omi
terecht, zegt Gingrich. Die
vindt dat het geen taak vod
staat is om kunstenaars te i
sidieren, en dus de 345 rrrilj
aan subsidies die jaarlijks i
musea, schilders, musici ofl
letdansers worden gegeven
intrekken. Gingrich spreekt|
hier over 'begunstigen van
elite'.
Maar zonder die steun zi
de kunsten pas echt het don
worden van wie ervoor kan
talen. Charlton Heston ze
zijn pleidooi voor het Con
dat de subsidies er juist toe
gedragen hebben „Ameri
culturele nalatenschap toej
kelijk te maken voor de gew
Amerikanen". De Republike
culturele revolutie dreigt
ongedaan te maken.
