Stalin vertelde volk niets over kampen'
Hoger collegegeld redt het hoger onderwijs niet
V 1 .w- w
Feiten &Meningen
Polen worstelt
met verleden
DONDERDAG 26 JANUAR11995
152
-vos o ge.poe.LT vat we
H6T 20 e,0ÊP /MlMïeK. MTzeqttS op
0K12E. gplö/ÊM HAPPEN lOJNUER
fjy^gcfcKj als we H6T Mierse,
HAWEN ejEVOMveM PAT ofe
POST 600 ÜO^TJÈ (ATEfL
»s. (AICPT7 t2P.7AI?(=.(7„.7 1
Auschwitz
Stammlager
2 werkplaatser
3 barakken
Öuna-Worke
barakken
opslagplaats
van baggage
van gevangener
wachttori
woonhuis
commandant
(executieplaats)
Kampen in Europa
concentratriekamp/dwangarbeidkamp speciaal voor
joden of met veel joodse gevangenen
pj' vernietigingskamp
j/m opmars van Russische, Amerikaanse en
Britse troepen 25 januari 1945
NIEUWSANALYSE
Temidden van steeds heftiger kritiek uit
met name joodse kring, treft Polen de voor
bereiding voor de ceremonieën ter herden
king van de bevrijding van concentratie
kamp Auschwitz-Birkenau, morgen vijftig
jaar geleden. En terwijl de aandacht van het
officiële Poolse organisatiecomité geheel is
gericht op de ontvangst van hoogwaardig
heidsbekleders in de nabij gelegen stad
Krakow, houden de joden vandaag hun ei
gen herdenkingsplechtigheid op de plek
waar 1 a 1,6 miljoen mensen zijn vermoord.
Tot de aparte joodse bijeenkomst werd te
elfder ure besloten, nadat duidelijk werd
dat het officiële Poolse programma te wei
nig ruimte bood voor eigen joodse gebeden.
Joodse overlevenden van het concentratie
kamp tonen zich verbijsterd over de hou
ding van het Poolse organiserend comité,
dat is ingesteld door de Poolse regering.
Kazimierz Smolen, die vier jaar lang als
Pools politiek gevangene in kamp
Auschwitz verbleef en 36 jaar lang directeur
was van het Auschwitz-museum, reageert
verbitterd op de onenigheid over de her
denking. ,,Dit is niet het moment om strijd
te voeren. We moeten geheel ten dienste
van de doden staan. Het is heel erg dat er
niet één herdenking kan worden gehouden
voor iedereen. Zoiets doet pijn".
Het comité was gisteren nog altijd niet in
staat enige informatie te geven over de
joodse plechtigheid, die een dag eerder
wordt gehouden dan de Poolse ceremonie.
In plaats daarvan werden de toegestroomde
media nadrukkelijk gewezen op rondleidin
gen in de stad Krakow en op de terreinen
van het voormalige vernietigingskamp.
Vijftig jaar na de gaskamers van
Auschwitz moeten de joden in Polen nog
steeds hun best doen om de plaats en de
aandacht te krijgen, die hen gezien de ge
schiedenis toekomt. De planmatige joden-
vernietiging tijdens de Tweede Wereldoor
log, die de Duitsers voor een groot deel in
kampen in Polen lieten plaats vinden, is in
het Poolse bewustzijn altijd enigszins weg
gedrukt.
'Auschwitz' staat in Polen allereerst voor
de uitroeiing van Poolse gevangenen het
kamp werd er indertijd ook voor opgericht.
Dat het vernietigen van honderdduizenden
joden in de jaren 1943 en 1944 al het ande
re uiteindelijk in de schaduw zou zetten, is
in het Polen van vandaag geen algemeen
aanvaarde opvatting, zoals wel in Neder
land en elders het geval is. Dat wordt nog
wel eens in verband gebracht met het anti
semitisme dat zich in Polen eeuwenlang
hevig manifesteerde.
Het 'Amerikaans Joods Comité' presen
teerde gisteren een nieuw onderzoek naar
de opvattingen van de Polen over de holo
caust en over de plaats die joden nu in hun
land innemen. De gegevens werden drie
weken geleden verzameld tijdens interviews
met 1145 mensen en het werd uitgevoerd
door het Poolse onderzoekbureau Demos-
kop.
Hieruit bleek dat de Poolse ondervraag
den veel nadruk legden op het lijden van
Poolse gevangenen tijdens de Tweede We
reldoorlog, lijden dat volgens hen niet on
derdeed voor dat van de joden. Liefst 35
procent van de geënquêteerden waardeert
ihet als 'goed' dat er 'nu veel minder joden
in Polen zijn dan voor de Tweede Wereld
oorlog', 51 procent vindt het goed noch
slecht.
Bijna een derde wil geen jood als buur
man, voor zestig procent maakt dit niet uit.
Uit het onderzoek bleek geenszins dat de
Polen de moord op de joden geheel ver
dringen. Een zeer grote meerderheid 85
procent is van mening dat ook na vijftig
jaar de herinnering aan de jodenuitroeiing
levend moet blijven.
De collectie van het Auschwitz-museum
wordt intussen ernstig bedreigd door aan
tasting door weersinvloeden. In het com
munistische Polen was er al weinig geld
voor dit museum, maar de situatie is er de
afgelopen jaren niet veel beter op gewor
den. Bijna de gehele collectie van het muse
um is opgesteld in ruimten zonder enige
vorm van klimaatregeling, 's Winters vriest
het soms meer dan tien graden in de stenen
barakken waar de tentoonstelling wordt ge
houden. In de zomer wordt het er tropisch
warm. Reeds toegezegde donaties uit het
buitenland moeten er voor zorgen dat de
collectie in de toekomst behouden kan blij-
AUSCHWITZ MAURICE WILBRINK
Politici en universiteiten zullen weer
opgelucht overgaan tot de orde van de
dag. De studenten zijn de klos en moe
ten opdraaien voor een groot deel van
de bezuinigingen. Is dit het einde van
het verhaal? Nee, want met de verho
ging van het collegegeld is de weg van
de kortzichtigheid ingeslagen. Het be
zuinigingsbedrag is kennelijk te laag ge
weest om het hoger onderwijs (HO)
weer een toekomstperspectief te geven.
Een pleidooi voor een grotere invloed
van het bedrijfsleven, minder over
heidsinvloed en reductie van weten
schappelijke instellingen.
Het HO heeft van het kabinet de reke
ning gekregen. De afgelopen maanden
rolde iedereen over elkaar heen om aan
te tonen waarom er al dan niet kon
worden bezuinigd. De politiek toonde
zich daarbij immoreel door de instellin
gen aan te zetten tot zelfverminking.
Studenten kozen voor handhaving van
de status quo. Universiteiten stonden
toe dat studenten en AIO's (assistent in
opleiding) de rekening in de maag ge
splitst kregen. Wetenschappers lieten
zich verlokken tot een marginale dis
cussie over de lengte van de studieduur,
door staatssecretaris Nuis gewichtig
'stelselherziening' genoemd.
De reacties tot nog toe gaven nauwe
lijks blijk van zorg voor het HO en ken
merkten zich door het zoveel mogelijk
handhaven van de bestaande orde.
Grofweg waren er twee reacties. De eer
ste redeneertrant betrof het geheel of
grotendeels van tafel krijgen van het be
zuinigingsbedrag, hetgeen van weinig
realiteitszin getuigt. Een tweede rede
neertrant was gericht op het verwerken
van de aanslag op een wijze die onder
wijs en onderzoek oppervlakkig gezien
weinig schade toebrengt: kostenreduc
tie en/of inkomstenvergroting.
Het verwerken van een bezuiniging van
een half miljard met hap-snap beleid
past in de ontwikkelingen van de laatste
vijftien jaar: de geldkraan van het HO is
geleidelijk verder dichtgedraaid zonder
dat dit heeft geleid tot herbezinning op
het systeem als zodanig. Dit verpaupe
ringsproces moet worden gestopt.
Wij pleiten voor een derde weg van
structuurherziening, een nieuwe rolver
deling, een drastische herziening van
de missie van de verschillende HO-in
stellingen en een prominente rol van
het bedrijfsleven. Kwesties die al jaren
de aandacht vragen en waarover zinni
ge adviezen zijn uitgebracht. De doelen:
het behoud van enige academische
kwaliteit, het versterken van de econo
mie, het zorgen voor aansluiting op de
arbeidsmarkt en het voldoen aan de be
zuinigingen.
De Adviesraad voor het Onderwijs
(ARO) heeft onder de titel Van hoger
onderwijs naar hoger leren een zinnig,
maar relatief onbekend rapport over
het HO uitgebracht. Centraal in het
denken van de ARO staat dat het vol
tijds initieel onderwijs als dominante
vorm zou moeten worden verlaten. Het
alternatief is een stels.tel van gespreid
leren, waarbij het bedrijfsleven een be
langrijke rol vervult. De klassieke stu
dent maakt plaats voor de studerende
werknemer. Het motto wordt eerst werk
vinden en dan (gespreid) leren. De in
vloed van het bedrijfsleven in het HO
moet verder worden versterkt door het
onderwijs te laten accrediteren door de
maatschappelijke organisaties die de
opleiding ondersteunen en de afgestu
deerden afnemen.
Zo zal moeten blijken of de opleiding
voldoende waar voor zijn geld biedt. De
rol van de overheid beperkt zich tot het
financieren van de 'leerrechten' van de
studerende werknemers en het in stand
houden van opleidingen die van belang
zijn voor de culturele, sociale of strate
gische doelen van de overheid. Op ter
mijn kunnen de overheidsuitgaven
worden gereduceerd en zal de aanslui
ting tussen HO en arbeidsmarkt maxi
maal zijn.
'Hoger leren' zal vragen om op maat
gesneden hoger onderwijs. Immers het
bedrijfsleven zal de inhoud van de cur
ricula bepalen. De overheid kan vervol
gens op grond van haar eigen doelen
onderwijs aanbieden aan een selecte
groep studenten, die een carrière in de
wetenschap beoogt en beschikt over
voldoende kwaliteit en motivatie. Ge
zien de gewijzigde opvattingen over de
overheidsrol ligt het in de rede om de
omvang van de financiële bijdrage voor
onderzoek ook ter discussie te stellen.
Om deze twee redenen is te overwege
een aantal instellingen met een tradi
tionele wetenschappelijke missie te
schrappen. Er zal dan een HO-land-
schap ontstaan van enerzijds enige c
kern-universiteiten van bewezen hoge j
kwaliteit, die zich toeleggen op de op-
leiding van een toekomstige weten
schappelijke elite en, vanuit overheids
optiek relevant, onderzoek verrichten.
Anderzijds zal er een variëteit en veel
heid van HO-instellingen moeten zijn
met een dominante marktoriëntatie j
voor onderwijs en onderzoek, waarbij
het onderzoek wordt aangestuurd doe
het bedrijfsleven.
Ten tijde van het opstellen van het re
geerakkoord hebben de 'paarse' onde 1
handelaars losjes uit de heup op het
HO staan schieten. Het HO werd sluit
post in het akkoord. Het klinkt para- J
doxaal, maar er is een veel draconisch
aanslag nodig om het HO een zinvolle
toekomst te geven. De budgettaire I
wurggreep had geen enkele ruimte
meer mogen laten voor pappen en 1i
nathouden. Een scenario, waarin de
overheid een bescheidener rol krijgt
toebedeeld, het bedrijfsleven zich niet
meer aan zijn verantwoordelijkheid k;
onttrekken en de grens tussen het WC
en HBO opnieuw wordt getrokken, za
bijdragen tot meer rust en stabiliteit iis
het systeem.
GERT JAN VAN HELDEN TU DELFT
ROLF OOSTERLOO RU LEIDEN
WIM STEVENHAGEN
Birkenau
afrastering
Generaal Petrenko, bevrijder vernietigingskamp Auschwitz:
Auschwitz
Stammlager
gebouw
„Auschwitz? We wisten niet beter of het was
een gewoon Pools stadje met de naam Oswie-
cim. Dat vlak in de buurt een monsterlijk kanjp
lag waar miljoenen mensen waren vermoord,
daar hadden we geen idee van". In de nacht
van 26 op 27 januari 1945 trok overste Vassily
Petrenko met zijn mannen het kamp binnen,
waarvan de naam synoniem is geworden voor
de grootste gruwelen van de Tweede Wereld
oorlog. Vijftig jaar later staan de beelden nog al
tijd in zijn geheugen gegrift.
,,Toen ik Auschwitz had gezien, wist ik dat
we niet tegen een leger vochten maar te
gen een bende misdadigers die massaal
vrouwen en kinderen vermoordden. Ik
heb mijn soldaten daarna opdracht gege
ven alle vijandelijke soldaten die doorgin
gen met vechten te liquideren. Alleen wie
zich onmiddellijk overgaf, werd krijgsge
vangen gemaakt".
Petrenko, in Israël op uitnodiging van het
holocaust-instituut Yad Vashem, was zon
dag eregast bij de herdenkingsceremonie
voor de bevrijding van de Duitse concen
tratiekampen. De nu 82-jarige gepensio
neerde luitenant-generaal van het Rode
Leger, opmerkelijk stram en helder van
geest, heeft in de loop van de afgelopen
vijftig jaar veel vrienden in Israël gemaakt.
Niet alleen onder overlevenden van het
kamp dat hij heeft helpen bevrijden, maar
ook binnen de Israëlische afdeling van de
organisatie van veteranen en oorlogsinva
liden van het Rode Leger.
Het kantoor van de organisatie, in Tel
Aviv, is ruim voorzien voorzien van vaan
tjes met Russische teksten, gegraveerde
granaathulzen en andere memorabilia. Op
een vensterbank staat een beeld van een
Russische soldaat, een kind op zijn ami,
die met zijn zwaard een hakenkruis in
tweeën splijt.
Op gezette tijden verzamelt zich hier een
groep bejaarde mannen, hun ouderwetse
kostuum voorzien van rijen kleurige me
dailles. Ze bespreken er de heldendaden
van het verleden en de zorgen van van
daag. Het aantal veteranen van de 'Grote
Patriottische Oorlog' slinkt snel, maar voor
een koffiebijeenkomst met generaal Pe
trenko is de vergaderzaal bijna te klein. We
moeten ons gesprek af en toe onderbreken
om veteranen de gelegenheid te geven de
generaal te omhelzen en uitgebreid op de
mg te slaan.
Petrenko was bataljonscommandant in
het Russische Zesde Leger, toen dat op 25
januari 1945 binnen het bereik was geko
men van de Duitse artillerie die Auschwitz
en omgeving verdedigde. Het had weinig
gescheeld of de kampen met de overleven
de gevangenen waren onder vuur geno
men door de Russische kanonnen. Maar
juist op tijd pakten de Russen een paar
SS'ers op die bij hun ondervraging vertel
den dat er dicht bij Auschwitz grote aan
tallen krijgsgevangenen werden vastge
houden.
Petrenko: „We besloten toen geen artille
rie, tanks en andere zware wapens te ge
bruiken om te voorkomen dat we gevan
genen zouden doden. Dat maakte het na
tuurlijk moeilijker het kamp in te nemen,
vooral omdat de Duitsers wel zware wa
pens inzetten. Het gevolg was dat bij de
slag om Auschwitz zeshonderd van onze
soldaten zijn gesneuveld".
Hoeveel overlevenden zich nog in het
kamp bevonden toen de Russen arriveer
den weet Petrenko niet precies, „maar
meer dan tienduizend kunnen het er niet
zijn geweest". De meeste gevangenen wa
ren op dat moment al weggevoerd, op een
gruwelijke mars richting Duitsland. Een
deel van de achterblijvers vluchtte in de
eerste twee dagen na de bevrijding, nog
voor de Russen waren begonnen namen
lijsten op te stellen. Alle Duitsers waren
ontsnapt.
Generaal Petrenko: „Maar in de vier uur die ik door het kamp heb gelopen, zag ik ve
le bewijzen van de verschrikkelijke misdaden die er waren begaan." foto gpd
Petrenko: „Ik had haast, want de oorlog
ging door. We lieten medische teams in
Auschwitz achter. Maar in de vier uur die
ik door het kamp heb gelopen, zag ik vele
bewijzen van de verschrikkelijke misdaden
die er waren begaan. De overlevenden wa
ren levende skeletten, vel over been. Er
waren mensen die tegelijkertijd huilden en
lachten. Het schokte me, zoiets had ik nog
nooit gezien. Ik ging een van de grote ba
rakken binnen waar de Duitsers kort er
voor alle gevangenen hadden geliquideerd
toen deze probeerden te vluchtten. Hon
derden lijken in verkrampte houdingen la
gen daar in plassen bloed".
„De Duitsers hadden geprobeerd de spo
ren van hun misdaden uit te wissen door
de crematoria en de gaskamers op te bla
zen en de massagraven te camoufleren.
Van de 29 pakhuizen waarin persoonlijke
bezittingen van de slachtoffers waren op
geslagen, stonden er nog maar vijf over
eind. Er was nog één crematorium intact,
dat tot de laatste dag is gebruikt. We von
den een paar honderd kinderen die de
medische experimenten van de Duitsers
hadden overleefd, maar ze waren er heel
slecht aan toe".
„Ik kon niet bevatten wat er in het kamp
was gebeurd. Het was verschrikkelijk en ik
wilde zo snel mogelijk weg. Ik zag balen
vol haar van gevangenen. Later hoorde ik
dat er in totaal zeven ton vrouwenhaar is
gevonden. Dat geeft een beeld van het
aantal wouwen dat in het kamp is ver
moord. Die balen haar, het was iets dat ik
nooit zal vergeten".
De Russische soldaten, totaal niet voorbe
reid op wat ze te zien zouden krijgen, wa
ren diep geschokt. Weinigen in de Sovjetu
nie wisten trouwens van het bestaan van
de kampen. Petrenko: „Pas in 1943 ver
scheen er in de Prauda een klein berichtje
dat Hitier kampen aan het bouwen was,
maar zonder verdere bijzonderheden. Nie
mand schonk er aandacht aan. Stalin en
de legerleiding daarentegen waren volledig
op de hoogte. Ze wisten ook van
Auschwitz, op basis van informatie van de
VS en Groot-Brittannië, van hun eigen in
lichtingendienst en van partizanen".
In juli 1944 bevrijdde het Rode Leger de
Poolse stad Lublin en het concentratie
kamp Maidanek. De kampcommandenten
konden worden gearresteerd en onder
vraagd. Dat leverde een schat aan inlich
tingen op over wat er in de kampen ge
beurde. Maar het Russische volk kreeg
niets te horen. Petrenko: „Stalin wist dat
de kampen voornamelijk waren ingericht
voor het vermoorden van joden, en zijn
houding tégenover de joden is bekend.
Dat de moordmachine bleef doordraaien
maakte hem niets uit".
„De kampen werden ook gebruikt om
Russische krijgsgevangenen in op te slui
ten. In het begin van de oorlog hadden de
Duitsers velen van onze soldaten gevan
gen genomen. Ons Rode Leger, verwaar
loosd als het was, verkeerde toen nog in
een staat van complete chaos. Stalin acht
te het niet gewenst dat de mensen zouden
weten dat er veel krijgsgevangenen waren.
Hij liet ouders liever in de waan dat hun
zoons nog steeds aan het front vochten".
Na de oorlog verwierf Petrenko de gene-
raalsrang. Hij was commandant van een
heden van het Rode Leger in Leningrad,
de DDR en Moldavië en tot 1978 doceerde
hij aan een militaire academie. „Ik ben
ook een aantal jaren plaatsvervangend
commandant geweest van het Veertiende
Leger", zegt hij, hopend op een reactie.
„Ja, inderdaad, het onderdeel dat niet naar
Tsjetsj enië wilde
TEL AVIV AD BLOEMENDAAL
CORRESPONDENT
Zie ook pagina 15: Herdenking Auschwitz
rechtstreeks op TV; Elf urenlange minu
ten in Auschwitz-Birkenau
Omgeving
Auschwitz
