Zalm blijft ondanks miljoenen weg
Natuur Milieu
Een van de beste natuurfoto's van het jaar
Kruisbek is een
vreemde snuiter
DINSDAG 13 DECEMBER 1994
eindredactie peter wolfsbercei
NATUURLIJK
Zo leeft de beuk (2)
Als de winter zich meldt
dan is de beuk daar op voorbereid. Tere or
ganen zitten goed opgeborgen in bast en
vezel, die langzaam verder groeien. Ook
worden er al voorbereidingen getroffen
voor de komst van de eerste lentedagen.
Die kunnen guur en koud zijn, maar bij de
beuk worden toekomstig blad en bloesem
warm 'aangekleed' met een uit haren be
staand donskleed. Het klinkt een beetje
vreemd, dat een plant gebruik maakt van
haren. Inderdaad is het woord haren mislei
dend; in vaktermen spreekt men van tricho-
Die haren zijn plantecellen, ontstaan uit de
opperhuidcellen van de plant zelf. Dit gaat
als volgt: bij planten wier bladen heel ge
voelig zijn voor zonlicht het beukeblad is
er een mooi voorbeeld van richt een op
perhuidcel zich omhoog (microscopisch
klein!); die cel deelt zich een aantal keren er
neemt zo de vorm van een haar aan.
In tegenstelling tot de echte bladcellen zijn
de 'haren' niet met protoplasmavocht ge
vuld, maar met lucht, zodat er geen bevrie
zingsgevaar is. Per blad komt dit haarver-
schijnsel precies naar behoefte voor, met
als gevolg dat het blad bedekt wordt door
een 'vacht' van haren, die fluwelzacht, don
zig aanvoelt. Zo is de naam 'donskleed' ont
staan.
Het lijkt inderdaad alsof er heel 'veel 'haren'
bij zo'n kleed betrokken zijn, maar dat is
beslist niet nodig.
Maar er gebeurt nog meer. Tegelijk met de
vorming van 'haar' bereiden de bladknop
pen zich erop voor om in de eerste lente
dagen zo snel mogelijk, maar wel op de
juiste tijd, goed voor de dag komen. In
herfst en vroege wintertijd zijn er knoppen
met nieuwe bladen (bladknoppen) tot ont
wikkeling gekomen.
Maar hoe bewaar je die kostbaarheden tot
het moment is gekomen dat ze zich mogen
vertonen? Heel eenvoudig, je vouwt het
blad op, zoals het scherm van een paraplu
keurig in een hoes geborgen zit. Welnu, zo
ook het boomblad.
Elk blad heeft een middennerf en van daar
uit lopen links en rechts stevige zijnerven.
Hoofd- en zijnerven zijn te vergelijken met
de baleinen van het parapluscherm (3 op
de tekening).
Maar, is zo'n bladknop wel vorstbestendig?
Ook daar is voor gezorgd. De al genoemde
'haren' buigen zich ook over de plooien
heen en zorgen er zo voor, dat de vrieskou
geen kwaad kan doen. Op die manier kun
nen enkele 'haren' voor een goede bekle
ding zorgen. U ziet, natuur werkt efficiënt.
In de loop van de winter zijn bij de beuk de
blad- en bloemknoppen duidelijk te onder
scheiden. De bladknoppen zijn slank en
spits (tekening, 1). De bloemlóioppen zijn
dikkeren langer (2).
Zo is het dus al mogelijk om vast te stellen
of het nieuwe bloeiseizoen veel of weinig
bloemen zal geven! Aan het blad van de
beuk valt het op, dat als extra bestherming
er zogenaamde steunbladeren zijn, die een
overmaat van licht, bij pas uit de knoppen
gekomen bladschijven tegenhouden en bo
vendien in heldere voorjaarsnachten be
scherming geven tegen warmteverlies.
Is het volop lenteweer, dan hebben de
steunbladeren hun taak volbracht en
schrompelen ineen (tekening, 4), om daar
na naar de aarde terug te keren. Let u er
maar eens op, in die tijd ligt de grond onder
de beuk, maar ook bij de eik en linde, be
zaaid met afgevallen steunbladeren.
Als dan in de lente de wind door de bomen
suist, dan wordt het stuifmeel overgebracht
op de stempel, zodat de bevruchting plaats
vindt. Dier of mens zijn daar niet bij nodig.
Als de,bevruchting is geslaagd, dan kan de
vrucht, een noot, tot ontwikkeling komen.
Ook hier is weer rekening gehouden met de
wisseling van sèizoenen. De vrucht is om
geven door een omhulsel, bestaande uit
schutbladen, die samen de cupula vormen.
Aan de buitenkant zien we weke stekels; bij
rijpheid springt de vrucht open met vier
kleppen en komen de beukenootjes te voor-
schijn.
Tot slot nog een kijkje in de grond, bij de
wortel van de beuk. Een ontroerend voor
beeld van vreedzame samenwerking tussen
twee totaal verschillende planten. Rond de
wortel van de beuk (groene plant) heeft zich
het ragfijne weefsel van een niet-groene
plant gevestigd.
Deze laatste voorziet de beuk van water en
voedingsstoffen uit de grond en de beuk
geeft er organische verbindingen voor te
rug, die hij onder invloed van het zonlicht
met zijn groene bladeren heeft voortge
bracht. Voorwaar een ideale samenwerking
in de plantenwereld!
Schoon rivierwater en vistrappen, macir geen paaiplaatsen
De zalm heeft geen schijn van kans
in de Nederlandse rivieren, waardoor
een overheidsdroom vervliegt. Het ri
vierwater scoort, na de desastreuze
vervuilingen in de jaren zestig en ze
ventig, kwalitatief een ruime vol
doende. Maar de zijrivieren van de
Rijn zijn inmiddels drastisch van ka
rakter veranderd; daar voelt het sta
tussymbool van het schone water
zich nooit meer thuis. Daar helpt
geen vistrap meer tegen, al is die van
het modernste type en kost die ton
nen.
nieuwegein/hagestein gpd
De kans op terugkeer van de zalm in de Lek en Neder-
Rijn lijkt vertraagd doordat de vistrappen in deze rivie
ren hoogstwaarschijnlijk niet op tijd klaar zijn. Maar
zelfs als die trappen er zijn, is het maar de vraag of de vis
soort ooit nog tot de inheemse fauna gerekend kan wor
den, zoals de overheid zo hartstochtelijk wenst.
Geschikte paaiplaatsen, zoals ze in de pe
riode vóór de grote industriële vervuiling
volop in Duitsland aanwezig waren, zijn
grotendeels verdwenen. En daarom zal de
zalm nooit meer in het Nederlandse water
ingeburgerd raken, beweert de Organisatie
ter Verbetering van de Binnenvisserij in
Nieuwegein. Hooguit door zalmen uit te
zetten, kan de soort zich hier handhaven,
aldus een woordvoerder.
De Nederlandse overheid streeft ernaar
om in 1997 weer zalm in de rivieren te laten
spartelen. Dit streven komt voort .uit het
Rijn Actie Plan van de Rijnoeverstaten, die
in 1987 het ambitieuze plan opstelden om
de Rijn zo schoon mogelijk te maken. De
zalm staat te boek als hèt symbool voor een
schoon riviermilieu.
De rijksoverheid heeft in totaal een bud
get van twintig miljoen gulden uitgetrokken
om de zalm weer in de Nederlandse rivie
ren te laten spartelen. Dat budget is nu zo
goed als op, terwijl de noodzakelijke 'vis
trappen' in de Lek en Neder-Rijn nog niet
zijn aangelegd.
Onlangs werd bekend dat die vistrappen
aanzienlijk duurder worden dan gedacht,
vanwege technische problemen veroorzaak
door het waterhoogteverschil bij de stuwen
bij Hagestein, Amerongen en Driel. Zonder
vistrappen blijven die kanaliseringswerken
voor de trekkende zalm onneembare ves
tingen op weg naar de paaiplaatsen. Zover
die althans nog bestaan.
Met de woorden „een misrekening" doet
B. Steinmetz, secretaris van het zalmoverleg
en medewerker van het ministerie van
Landbouw en Visserij, het af. „We zijn uit
gegaan van de aanleg van vistrappen in de
Maas, maar nu blijkt in de Neder-Rijn en de
Lek het verschil tussen de waterstanden
veel groter. Dit betekent dat de trap over
een grotere afstand moet worden aange
legd, om zo het hoogteverschil te overwin
nen. En dat houdt weer in dat de vistrap
Ruimte die er niet
Dus wordt er nu naarstig gestudeerd op
andere oplossingen, zoals nevengeulen.
„Maar ik denk niet dat de aanleg hierdoor
vertraging oploopt", aldus Steinmetz.
De mogelijkheid dat de zalm nooit defini
tief terugkeert in het Nederlandse faunabe
stand, baart het ministerie geen zorgén.
„Het zalmproject maakt onderdeel uit van
een groter geheel ter verbetering van het
ecologisch hers'tel van de rivieren", zegt een
woordvoerder. „Bovendien profiteren ook
andere vissoorten ervan, zoals de elft. Bij de
zeeforel, die hier ook verdwenen was, is.in
middels weer sprake van een heuse stand."
Dat de rivieren inmiddels schoon genoeg
zijn voor de zalm, wordt bevestigd door de
Stichting Reinwater. Maar volgens mede
werker M. de Rooy is er geen reden tot te
vredenheid.
„Betere indicatoren voor de waterkwali
teit zijn de paling en de otter. De paling
wroet veel in de bodem en krijgt daardoor
ook stoffen uit de bodemlaag binnen. Bo
vendien slaat hij veel schadelijke stoffen op
in zijn vetlaag. En palingen zijn vet! Het
blijkt dat palingen nog veel te vaak veel te
veel schadelijke stoffen bevatten. En wat de
otter betreft... tsja, die is in Nederland uit
gestorven."
De Organisatie ter Verbetering van de
Binnenvisserij schat dat in de toekomst
hooguit 'enkele honderden tot duizenden'
zalmen in Nederland zullen vertoeven.
Voor de beroeps- en sportvisser verre van
interessant, aldus woordvoerder J. Walder.
Dat het aantal zalmen gering zal blijven,
heeft onder meer te maken met het ver
dwijnen van natuurlijke paaiplaatsen.
„Zalmen hebben voor hun voortplanting
beekjes met kiezels van een bepaalde groot
te nodig. Veel beekjes zijn inmiddels geka
naliseerd, waardoor ze sneller zijn gaan
stromen. Daardoor is de oever afgekalfd en
zijn de kiezels met zand bedekt. Bovendien
zijn op veel plaatsen de kiezels afgegraven.
Zo is negentig procent van de paaiplaatsen
in de Franse Loire verdwenen. Nu stort
men daar karrevrachten met kiezels terug,
allemaal voor de zalm."
Amsterdam Usbeer en poolvos dat is de titel van deze ijzersterke plaat van de Amerikaanse fotograaf Thomas D. Mangelsen, die uitgeroepen is tot Natuurfotograaf van het jaar 1994. De vos is'
op deze afdruk nog maar net te zien, rechts van de berekop. In het Museon aan de Stadhouderslaan in Den Haag zijn nog tot 8 januari van het volgend jaar de beste natuurfoto's van de wereld te
zien, onder het motto: Wildlife Photographer of the Year 1994.
FOTO THOMAS D. MANCELSEN
B estrij dingsmiddel
zelf bestreden
Wereldbankkrediet milieuprojecten in Arabische landen
johannesburg
Oplettendheid van Timothy-Fannin en Paula Young,
Zuidafrikaanse tieners die insekten verzamelen, heeft
ervoor gezorgd dat de Zwitserse geneesmiddelengigant
Ciba-Geigy een omstreden bestrijdingsmiddel uit de
markt heeft genomen.
De twee dertienjarigen trokken aan de bel, toen zij
derupsen uit hun verzameling plotseling dood gingen.
Dat gebeurde nadat zij de diertjes hadden gevoed met
moerbeibladeren uit een nabijgelegen boomgaard.
„Eerst werden ze groot en dik, toen bruin en daarna
gingen ze dood", zegt Timothy. „Zijde maakten ze niet
Hel duo legde het probleem voor aan de afdeling van
de Wildlife Society, waar zij lid van zijn. Een onderzoek
kwam op gang en een entomoloog van de universiteit
vond uit, dat een nieuw bestrijdingsmiddel, dat door
Ciba-Geigy werd gemaakt, vermoedelijk de boosdoener
Het middel AWARE is dit jaar door de Zuidafri
kaanse vestiging van het Zwitserse bedrijf in produktie
genomen en is bedoeld voor de bestrijding van schild
luizen, die citrusbomen aantasten. Dat het ook effect
hebben op andere insekten had de fabrikant wel
vacht, maar dit effect was niet voorzien, aldus me
dewerker Jan Nel.
Geconfronteerd met het probleem stuurde Ciba-Geigy
onderzoekers naar plaatsen waar het middel was ge
bruikt en vorige maand kwam een vertegenwoordiger
de onderneming uit Zurich over om Timothy en
Paula te vertellen dat het middel 'voorlopig' uit de
kt werd genomen.
Volgens Penny McKibbin van de Zuidafrikaanse Wild
life Society heeft Zuid-Afrika uitermate summiere
milieuwetgeving en is bijvoorbeeld het gebruik van
schadelijke bestrijdingsmiddelen als DDT en cyanide
gewoon toegestaan.
De Wereldbank heeft onlangs toege
zegd het krediet voor milieuprojecten in
Arabische landen te zullen verdubbelen
tot een miljard dollar (1,76 miljard gul
den).
Caio Koch-Weser, de vice-president
van de bank belast met het Midden-
Oosten, zei dat de regio op de rand van
een crisis staat door een verslechtering
van de watervoorziening, luchtvervui
ling en een verkleining van het land
bouwareaal. Hij deed deze uitspraak na
een onderhoud met de ministers van
milieu van de 22 landen van de Arabi
sche Liga. De ministers overlegden in
Cairo over een gezamenlijk milieube
leid.
Volgens een rapport van de Wereld
bank heeft een kwart van de 240 mil
joen inwoners van het Midden-Oosten
en Noord-Afrika geen schoon drinkwa
ter. Zo'n 95 miljoen mensen kennen
geen deugdelijk sanitair en slechts 20
procent van het afvalwater in de steden
wordt gezuiverd.
Volgens de Wereldbank lijdt de regio
als gevolg van de milieuvervuiling jaar
lijks miljarden dollars schade op het ge
bied van gezondheidszorg,
landbouw.
Miljoenen voor
bescherming
van neushoorn
De Verenigde Staten zullen in de komende
drie jaar 2 miljoen dollar (3,5 miljoen gul
den) aan Indonesië en Maleisië beschikbaar
stellen voor de bescherming van de neus
hoorn.
Volgens C. Jan Kamp, de vertegenwoordi
ger van het VN Ontwikkelingsprogramma
in Jakarta, zijn de Sumatraanse en de Ja-
vaapse neushoorn de meest bedreigde
zoogdieren ter wereld. Hij schatte dat er
verspreid over 35 locaties in Indonesië en
Maleisië nog maar 500 Sumatraanse neus
hoorns voorkomen, die worden bedreigd
door jagers en de verkleining van hun leef
gebied.
Een natuurbeschermingsorganisatie in
Lampung, in het zuiden van Sumatra, ver
wacht dat er in het jaar 2100 weer 1.500
tweehoornige Sumatraanse neushoorns
zullen zijn. De Wereldbank heeft eerder al
een miljoen dollar beschikbaar gesteld voor
de bescherming van de neushoorn.
De Indische neushoorn neemt e
FOTO ARCHIEF
BUITENLEVEN
In december halen we een boom in huis. 1
Dat dit een nogal absurde handeling is, rea-na
liseren we ons niet of nauwelijks en als we ie
het al beseffen, negeren we het. Alsof we 'a.
blindelings gedreven worden door een oer- N-
oud instinct slepen we het ding de huiska
mer in om het overeind te zetten en te be- Pc
hangen met glanzende ballen en fonkelen- v
de slingers. Massaal trachten we zo aan de
donkerste maand van het jaar enige knusse r)(
gezelligheid te geven.
Zo'n steuntje in de rug kunnen we in het
hart van het barre jaargetijde goed gebrui- T
ken, wanneer buiten alles dood en grauw
lijkt. Het frisse sparregroen moet de onuit- j
puttelijke levenskracht van de natuur sym
boliseren: een in oorsprong betekenisvol
zinnebeeld van het onoverwinnelijke leven.
Aan de meeste mensen gaat echter deze
symboliek voorbij, zodat de kerstboom 1C
slechts sfeervolle versiering is. Maar voor 'e
een wonderlijk, papegaai-acljtig vogeltje is 'e
de spar nuchtere werkelijkheid en van le-
vensbelang. Die vogel is de kruisbek. Hij is
misschien wel de meest vreemde snuiter
van onze avifauna. Hoewel hij tot de grote laJ
vinkenfamilie behoort, lijkt hij eerder een
minipapegaai. Vooral zijn kleur is hieraan [n
debet: het mannetje is van een exotisch u,
steenrood, terwijl het vrouwtje in een mos
groen mantelpakje door het leven gaat. wo
Ook hun gedrag lijkt van Lorre te zijn afge- &pi
keken. De kruisbek klautert over de takken
en hangt ondersteboven aan sparrekegels [,h
zoals een ara of een kaketoe dit zou doen. vo
Niets laat hij na om zijn capriolen zo hals- sp
brekend mogelijk te maken. Maar allereerst trc
is het de snavel die hem schijnt te doen be- lai
horen tot het vrolijke papegaaienvolk. Beide je
snavelhelften zijn haakvormig en gekromd, pe
Omdat ze elkaar kruisen heet het vogeltje pe
kruisbek. De twee delen sluiten niet op.el- ke
kaar, maar zijn met de punten naast elkaar ja;
geplaatst. jn
Zo'n vreemdsoortige snavel moet wel te M
maken hebben met een zeer gespecialiseer- al
de voedingswijze. Inderdaad, want de kruis- kl
bek is wat voedsel betreft geheel aangewe- sc
zen op naaldbomen en op niets anders. B<
Zoals met een blikopener geen fles.ontkurkt ee
kan worden, zo kan de kruisbeksnavel nau- ni
welijks andere kost bemachtigen dan de za- to
den van spar of den. De gewone kruisbek,
die we in onze dreven het meest tegenko- I
men, beperkt zich binnen dit dieet weer tot te
voornamelijk de fijnspar. Jawel, de kerst- c(
boom. Zi
Het is juist in de kersttijd dat de kruisbek bij Bi
ons arriveert. Terwijl hij normaliter in de 2',
naaldwouden v^n Noord- en Oost-Europa n;
huist, zoekt hij in strenge winters de bossen L
op van mildere klimaatzones. Deze beval- Je
len hem zo goed, dat er steeds meer sprake w
is van blijvers, die zich zelfs bij ons aan het o
broeden zettén. De oorspronkelijke winter- n
gast begint dus standvogel te worderr. n
Waarom ook niet? We hebben sparren te 'st
over, in soorten en maten. v;
Ook de fijnspar is alom aanwezig. Een kan- si
jer, want wordt hij in zijn kleuterjaren niet
tot kerstboom benoemd, dan kan hij uit
groeien tot een reus van wel veertig meter, n
Een boom die hout levert voor allerlei doel- p
einden. Voor de mens dus van economi- d
sche waarde, maar voor het dier nog veel y
meer. Zoals de eekhoorn, de specht en de d
kruisbek. Ze hebben het allemaal gemunt a
op de sparrekegels. Voordat deze de ons zo ji
vertrouwde karakteristieke vorm hebben, 11
zijn ze kleine roodachtige 'bloemen', die j c
recht op de tak staan en pas later ombuigen
om hangend te rijpen tot bruine, langwer
pige kegels.
Dit rijpingsproces geschiedt 's winters, zo
dat in het voorjaar de zaden uitgestrooid
kunnen worden over de bosgrond. Het is
hierom dat de kruisbek al midden in de
winter begint met het stichten van een ge
zin. Het opgroeiend grut kan dan optimaal
profiteren van de sparrezaden, die door de
ouders worden aangedragen.
Voedzame kost, die zaden: ze bevatten bij
na veertig procent vet. De jongen lusten er
wel pap van. Berekend is dat in één enkel
broedsel vijfentachtigduizend zaden wor
den gestouwd! Nog indrukwekkender wordt
het kruisbekverhaal wanneer we kennis ne
men van de wijze waarop al die zaden wor
den bemachtigd.
Een hele klus! Probeert u maar eens met uw
vingers een sparrekegel open te breken. De
kruisbek doet het moeiteloos. Allereerst
gaat hij zo zitten of hangen dat de punt van
de ondersnavel zich naast de kegel bevindt.
Vervolgens opent hij de snavel en verschuift
middels twee zeer flexibele gewr ichten
de ondersnavel zodanig, dat de twee
snavelpunten in één vlak liggen. Daarna
manoeuvreert hij de snavel onder een
schub, waarna hij hem sluit, zodat de on
dersnavel weer wordt verschoven en de
schub wordt opgelicht. Het sparrezaad ligt
dan vrij en kan met de kleverige tong wor
den gepakt.
Al dit gescharrel brengt teweeg dat de bo
dem onder een fourageerplaats bezaaid is
met zaadvleugeltjes en afgevallen kegels,
wat vooral duidelijk te zien is wanneer het
heeft gesneeuwd. Hoewel het uiterst be
perkte menu soms wordt aangevuld met
bessen en insekten, maakt de speciaal op
het openbreken van sparrekegels gebouwde
snavel de kruisbek uitermate afhankelijk
van naaldbomen en met name van de spar.
Deze afhankelijkheid maakt de vogel kwets
baar. We moeten hem dus koesteren, dit
bonte winterpapegaaitje, dat onverbrekelijk
verbonden is met de kerstboom.
THEOSCHILDKAMP
