Handboek voor astronomen
Droom en kleur: spannende combinatie
Wetenschap
me
3 .ui stermachine
r;;;)egrijpt praten
Hersenchirurgie
meer zonder mes
Bewustzijn tijdens
operatie te meten
Levensloop sterren
Trillingsmethode
vervuilde grond
IJ DAG 21 OKTOBER 1994
redactie saskia stoelinga
bekent
el wiemers anp
•rkelijj
en 'fijp personal computer op het bureau begint
een mens te lijken. Vertel hem gewoon
wiverhaal alsof je tegenover een collega zit.
eed eifen later verschijnt de uitgesproken tekst
9 het beeldscherm. Je kijkt of de PC alles
huijed heeft verstaan en brengt eventueel
eindorrecties aan.
it droombeeld van menig secretaresse.
>eelgoctafonist of ieder ander die het gesproke-
igelijtó uitgetikt wil hebben, is werkelijkheid ge-
kan lorden. Zij hoeven niet langer meer te luis-
vijleijren naar wat op een bandje is ingespro-
»n om het verhaal vervolgens woord voor
idervpord uit te tikken.
t meiïiilips is de eerste onderneming ter wereld
erin is geslaagd een systeem te ontwik-
tien voor doorlopende spraakherkenning.
goeiet bedrijf brengt de techniek, die in allerlei
ruspstaande en nieuwe apparatuur kan wor-
heen ingebouwd, in het eerste kwartaal van
k vaiplgend jaar op de markt. Het systeem is
je hfitwikkeld bij een dochteronderneming
an Philips, Messmer Wullen Dictation Sys-
2 toefms in Wenen.
cele rr zijn meer bedrijven die een spraakher-
r-maenningsysteem bedachten en op een of
ndere manier toepasbaar maakten. Maar
lumiij hebben allemaal hun beperkingen. Met
dt beorte pauzes moet de gebruiker zijn zinnen
iet dip een gekunstelde en onnatuurlijke ma-
Oniier aan de computer overbrengen. Boven-
f wajien moet hij tussen elk woord kort de
ofpond houden. Met het systeem van Philips
;an iedereen gewoon en net zo vlot praten
Js hij normaal gewend is.
onderzoekers van Philips Dictation Sys-
apiepms hebben meer dan twintig jaar nodig
bnfehad om spraakherkenning zo natuurlijk
te maken. „Na al die jaren van in-
te dipanning is het systeem rijp genoeg voor
gebruik op grote schaal en geschikt voor tal
lletjtfan toepassingen, van het geven van com-
(wanando's tot het uitwerken van hele tek-
vaslten," aldus Manuela Messmer.
:on-De techniek voor spraakherkenning is ge-
naat>aseerd op fonemen. Dit zijn de kleinste
vingJankeenheden van een taal. Het systeem.
:en cent de fonemen van elk woord in zijn vo-
wtfabularium dat uit meer dan 50.000 woor
den bestaat. Dat wil zeggen dat het weet
woorden worden uitgesproken.
de gebruiker met de nieuwe tech-
gaat werken, moet hij het systeem
inïven kennis laten maken met zijn of haar
item. De gebruiker hoeft maar een paar pa
ar Jina's tekst voor te lezen. Het systeem weet
/au al voldoende hoe degene die tot hem
[raat, de woorden uitspreekt,
rïet proces van spraakherkenning onder
bindt verder steun van een taalmodel dat
alle gegevens bevat van hoe de gebruiker
zijn of haar taal hanteert. Met andere woor-
q den het systeem weet hoe deze zijn zinnen
samenstelt en kent de volgorde van de
woorden in een zin.
Als men is uitgesproken en de tekst op het
beeldscherm verschijnt, kan iemand het
verhaal nog even nakijken door via een
■^koptelefoon of luidspreker naar de uitge-
.sproken tekst te luisteren. Met de muis kan
fcde tekst worden nagelopen. Elk woord dat
Hpfoen hoort, licht op het beeldscherm op. Op
manier kan de gebruiker precies zien
deel van de tekst hij terugspeelt.
||j Het Philipsbedrijf in Wenen heeft spraak-
jgjlierkenning in eerste instantie voor de En-
H'gelse en Duitse taal en voor het Amerikaans
Engels ontwikkeld. Maar in principe is het
'0 voor alle gesproken talen geschikt. Het ligt
in de bedoeling deze in samenwerking met
I softiuarehuizen uit te werken.
De markt voor de toepassing van spraak
herkenning schat het internationale onder-
zoekbureau Frost Sullivan op zo'n 500
miljoen gulden. Deze zal de komende vier
ln jaar met 25 procent per jaar toenemen tot
1,2 miljard gulden in 1998.
den haag anp
De Gezondheidsraad vindt dat de „hersen
chirurgie zonder mes het experimentele
stadium inmiddels is ontgroeid." De raad
stelt in een advies aan minister Borst van
volksgezondheid dat in Nederland ten min
ste 120 patiënten per jaar een behandeling
kunnen ondergaan met een zogeheten ste-
reotactische bestraling.
.Met deze methode is het mogelijk om via
I 'straling zeer klein afwijkend weefsel te ver-
'.nietigen met een minimum aan schade
'voor het gezonde weefsel rond de 'rotte
plek'. Volgens de Gezondheidsraad hebben
in Nederland nog maar weinig stereotacti-
sche behandelingen plaats. Er zijn ook Ne-
derlandse patiënten naar het buitenland
gegaan om een behandeling te ondergaan.
Stereotactische straling kan een uitkomst
zijn voor mensen met afwijkingen of aan
doeningen in het hersengebied die wegens
te hoge risico's niet voor conventionele chi-
rurgie of radiotherapeutische behandeling
in aanmerking komen. De bestraling kan
een onderdeel zijn van de neurochirurgi-
sche behandeling van patiënten met ernsti
ge vormen van epilepsie, pijn of de ziekte
van Parkinson.
Dap Hartmaan houdt aan melkweg charmante tic over
Hij heeft dwars door het
hele melkwegstelsel heen
gekeken en is gefascineerd
geraakt door die enorme
bende. ,,Er zijn absoluut
geen saaie vlakken." Zo ge
fascineerd dat hij vijf jaar
lang de radiotelescoop van
de sterrenwacht in Dwin-
geloo tot zijn beschikking
heeft gehad. De Leidse as
tronoom Dap Hartmann
promoveert woensdag aan
de Rijksuniversiteit Leiden
op een studie die een hele
nieuwe kaart heeft opgele
verd van de melkweg.
Astronoom Hartmann: „Ik wilde in mijn enthousiasme nu ook eens de buitenwereld laten zien hoe mooi het allemaal is."
FOIO LOFK ZUYDERDUIN
leiden/dwingeloo
saskia stoelinga
Volgens de sterrenwacht onderscheidt de
kaart zich door haar scherpte en gedetail
leerdheid. Ook het feit dat één onderzoeker
jarenlang een telescoop tot zijn beschikking
kon hebben, wordt als bijzonderheid ge
noemd. Doorgaans moeten wetenschap
pers al in de rij staan voor een paar weken
onderzoekstijd. De nieuwe kaart van de
melkweg kan astronomen de weg wijzen bij
hun zoektocht naar gebieden waar nieuwe
sterren worden gevormd; de kraamkamers
van de melkweg.
Het melkwegstelsel bevat honderd mil
jard sterren, diverse nevels en onze zon. Het
stelsel heeft de vorm van een afgeplatte
schijf (een pannekoek). Omdat de zon zich
ergens in die schijf bevindt, doet dit ster
renstelsel zich aan ons oog voor als een
lichtende band aan de sterrenhemel: de
melkweg. De melkweg loopt onder andere
door de sterrenbeelden Zwaan, Perseus,
Orion en Schutter.
Dap Hartmann heeft de radiotelescoop in
Dwingeloo de afgelopen vijf jaar gebruikt
voor het opnieuw in kaart brengen van de
melkweg. „Het is niet zo'n grote telescoop,
slechts 25 meter lang, reuze geschikt voor
mijn werk. Alles wat je van de noordelijke
helft kunt zien, heb ik waargenomen. Drie
dagen per week was ik daarmee bezig. De
andere dagen verwerkte ik mijn bevindin
gen in de computer."
Het moge duidelijk zijn, het onderzoek
heeft niet één kaart, maar vele kaarten van
ons sterrenstelsel opgeleverd die beter en
scherper zijn dan alle voorgaande kaarten.
Voor het eerst zijn ook snelheden gea
seerd. Hartmann heeft zijn kaarten zo ge
formeerd dat zijn proefschrift als een hand
boek kan worden beschouwd voor astrono
men die op zoek zijn naar bijzondere feno
menen in het heelail, zoals het ontstaan van
nieuwe sterren. Dankzij zijn werk kunnen
ze nu veel beter bepalen op welke plaatsen
ze moeten zoeken. „Ik heb heel veel waar-
neempunten nauwkeurig in beeld kunnen
brengen. Er is voor ieder wat wils."
De sterrenkundige heeft zich overigens
niet laten leiden door de posities van de
sterren, maar juist door de processen die
zich voltrekken in de ruimte tussen de ster
ren in. Daar bevinden zich grote hoeveelhe
den waterstofgas, de meest voorkomende
stof in het heelal.
Het gas beweegt zich in gigantische wol
ken door de kosmos, met snelheden die
kunnen oplopen tot vijfhonderd kilometer
per seconde. Door de radiogolven van het
gas op te vangen, kon hij de snelheid van de
verschillende wolken vaststellen. De kaart
die zo ontstond is dan ook geen sterren
kaart, maar een verzameling ronde kaarten
waarop telkens een grote waterstofwolk
staat afgebeeld met een bepaalde snelheid,
op een bepaalde plaats in de melkweg.
De afbeeldingen wijzen de weg naar de
gebieden in ons sterrenstelsel waar nieuwe
sterren worden gevormd; de kraamkamers
van het heelal. De dichtheid en de snelheid
van de waterstofwolken is daar zo hoog dat
het gas samensmelt tot vurige ballen die
uiteindelijk nieuwe zonnen vormen.
Vuurwerk
Astronomen zijn verzot op dit kosmische
vuurwerk, want de geboorte van sterren kan
veel duidelijk maken over het ontstaan van
het heelal. De originele opnamen van de te
lescoop in Dwingeloo laten trouwens wei
nig vuurwerk zien (radiosignalen hebben
nu eenmaal geen kleur), maar via de com
puter heeft Hartmann de uiteindelijke kaar
ten ingekleurd. Rood voor de gelegenheid,
om het effect te benadrukken. Een anima
tiefilmpje dat Hartmann speciaal voor de
computer heeft gemaakt, is zelfs voor leken
spectaculair. Kosmische waterstofwolken
die met zes verschillende snelheden en
dichtheden door hel heelal ra/en. /es keer
vanuit een denkbeeldig standpunt in de
melkweg geprojecteerd op de aardse hemel.
„Ik wilde in mijn enthousiasme nu ook eens
de buitenwereld laten zien hoe mooi het al
lemaal is."
Eind dit jaar vertrekt Haitmann naar de
Harvard Universiteit om zijn onderzoek
voort te zetten. Ook daar heeft hij een eigen
telescoop, boven op het dak van de univer
siteit. „Kijk, ik heb tic. Een charmante, dat
wel. Ik wil alles zelf doen. Van begin lol hel
eind. Dat betekent: waarnemen, onderzoe
ken en reduceren, zelfs het maken van
plaatjes laat ik aan niemand anders over.
Mijn proefschrift, waar ik bijna aan failliet
dreig te gaan, had ook niet mooier gekund.
Ik heb het in digitale vorm aangeleverd bij
de drukker, zodat ik zeker wist dat de hoge
kwaliteit gewaarborgd bleef. Ik zie het als
een eigen huis bouwen. En dat geeft me een
gevoel van trots en voldoening."
In 1995 zal er bij de Cambridge University
Press een handelseditie van zijn proefschrift
verschijnen met een CD-ROM.
leeuwarden nico hylkema
Kleuren hebben een betekenis. Ieder mens
weet dat rood bij een verkeerslicht stoppen
betekent en groen doorrijden, maar onbe
wust kennen we aan kleuren eveneens
waarden toe die vaak minder voor de hand
liggen. Al jaren bestaan er boeken over
kleurenleer, waarvan woninginrichters en
de reclamesector dankbaar gebruik maken.
Dit jaar stond kleur centraal in de weten
schapsweek. Eén aspect bleef daarin onbe
licht: kleuren in dromen. En dat is juist zo
spannend, meent psychologe en droomthe-
rapeut Ada de Boer.
Psychologe Ada de Boer stuitte op de ge
kleurde dromen in haar praktijk als thera
peute. Uit de verhalen van haar cliënten
kreeg zij de indruk, dat kleuren in dromen
een veel grotere rol spelen dan tot voor kort
werd aangenomen. Het voorkomen van die
kleuren, zo dacht zij, gehoorzaamt aan wet
matigheden.
Nu is zij daarin voorgegaan door bekende
psychoanalitici als Freud en Jung. Die kop
pelden de kleuren in dromen aan hun theo
rieën over het onbewuste. Daar kwamen
dan op zich weinig opzienbarende resulta
ten uit als 'bruin staat voor het anale'. Ada
de Boer heeft evenwel de beschikking over
moderner apparatuur dan de vroege psy
choanalitici en hoeft zich niet geheel te ver
laten op theorieën om wetmatigheden te
verklaren.
De psychologe stopte alle gegevens uit
haar praktijk over kleuren en dromen in
haar computer, waardoor de verbanden
tussen kleur en betekenis van de diverse
dromen duidelijker uit de verf kwamen. De
vermoede wetmatigheden werden beves-
tigd.
De Boer: „Er zijn mensen die menen dat
ze nooit in kleur dromen. Maak je ze op het
verschijnsel attent, dan blijkt dat vooral in
de dromen vlak voor het wakker worden de
kleurervaringen wel degelijk bestaan. Alleen
kleurenblinden en ernstig depressieve men
sen dromen niet in kleuren.
In eerste instantie zal iemand zich na een
droom de primaire, of in het oog springen
de kleuren snel herinneren. Een vrouw in
knalrode jurk blijft wat langer op het net
vlies. Later komen kleuren veel gedetailleer
der naar boven. Overigens, zo weet De
Boer, is dat ook te beïnvloeden. Er is een
duidelijk verschil waarneembaar wanneer
mensen voor het slapen een tijdje door een
kleurenfilter kijken.
Opvallend is ook dat vrouwen iets meer
Ada de Boer: „Er zijn mensen die menen dat ze nooit in kleur dromen."
dromen dan mannen, waarvoor overigens
geen verklaring is. Kunstenaars blijken
kleurrijke dromen te hebben, evenals men
sen die van jongs af aan doof zijn. Kennelijk
hebben die het verlies van een zintuig sterk
gecompenseerd met dat van het zicht. Veel
mediteren versterkt de kleurwaarneming
eveneens.
Voor haar onderzoek besloot De Boer een
kwart van de kleuren niet mee te nemen.
Als er bloed in een droom naar voren komt,
is het rood functioneel en hetzelfde geldt
voor een uniform waarbij blauw functioneel
is. Die functionaliteit is niet in het onder
zoek meegenomen.
Depressief
Wit, zo blijkt, kent een negatieve lading van
kilheid en depressiviteit. Een van De Boers
cliënten, een depressieve vrouw, zag zich
zelf in witte kleren en met een witte hand
doek over haar schouder in haar dromen in
een geheel witte badkamer. Zij associeerde
dat met levenloosheid. Daar tegenover staat
de ervaring van een vrouw die zich in een
witte kamer bevond boven een drukke stad
en dat als heel vredig ervoer".
Groen heeft iets te maken met monsters,
zo bleek. De meeste monsters in dromen
zijn groen. Niet voor niets veranderde in de
tv-serie De Hulk een gewone man in een
groen monster. Anderzijds ervaren mensen
groen in hun dromen ook als positief.
Groen is daar het begin van nieuw leven.
Een vrouw vertelde zo over een droom,
waarin ze door een lange benauwde tunnel
liep en aan het einde een vrouw in het
groen zag.
Grijs is een geval apart. De Boer had eerst
de neiging deze kleur over te slaan, vanwe
ge de vermeende neutraliteit. De sterk ne
gatieve associaties met de kleur deed haar
van mening veranderen. Een man vertelde
haar over een droom waarin hij in een
vliegtuigje zat - vliegen wordt in dromen
veelal als een vorm van vrijheid,gezien - ge
dwongen werd te landen en in een grijze
auto moest stappen. Positieve ervaringen
met grijs in dromen heeft ze niet waargeno
men.
Bij geel was het omgekeerde het geval. De
ervaringen met geel zijn overwegend posi
tief gekleurd. De Boer: „Er zit een aspect
van iets nieuws aan, een geel pakje dat nog
dicht is. De psychoanaliticus Jung koppelde
geel aan de heilige geest. Daar heb ik niets
van teruggevonden, ook niet bij gelovige
cliënten."
De koppeling aan de anale fase, die Freud
zag in de kleur bruin in dromen heeft De
Boer evenmin teruggevonden. Eerder was
bruin een overwegend geruststellende
kleur, een kleur van veiligheid. Bruine die
ren zijn minder bedreigend dan zwarte. In
een enge droom kan een bruine tafel een
gevoel van veiligheid geven.
Rood beweegt zich tussen erotiek en ge
vaar. Een jongeman droomde van een
vrouw met een rood boek in haar hand en
knalrode lippen. In die droom kuste hij die
rode lippen. Een vrouw zag in haar droom
een nieuwe vrouw in haar praatgroep ge
kleed in een rood jurkje. De Boer: „Een
nieuw gezicht in een vertrouwde omgeving
kan bedreigend zijn."
Negatieve aspecten van zwart in dromen
zijn vrij bekend. In vroeger tijden was het
vaak de duivel die mensen in dromen ver
scheen, nu heeft de 'vieze man' die plaats
ingenomen, zo nam De Boer waar. Zwart in
dromen heeft vaak iets te maken met as
pecten van je persoonlijkheid, die mensen
liever niet zien. Zo noemt De Boer het geval
van een vrouw die zich in een droom op
een zwart schip bevond, dat diende als bor
deel waar alle prostituées in het zwart ge
kleed gingen, ook de vrouw zelf. Zwart
wordt soms ook ervaren als een teken van
kracht, van assertiviteit.
Paars
Een beetje vervelend voor de paarse coalitie
is wellicht dat paars in dromen nauwelijks
voorkomt, evenmin als oranje. Andere sa
mengestelde kleuren als roze en goud daar
entegen komen vaker voor, zowel in nega
tieve als positieve zin. Roze is veelal gekop
peld aan de vroege jeugd, goud aan immo
biliteit, dan wel het vinden van een schat.
Goud komt overigens al voor in het oudste
dromenboek van Artemidorus van Daldea.
De Boer: „Je kunt merken dat de belang
stelling groot is. Ik geef lezingen en heb een
boek over dromen geschreven, waarvoor
veel aandacht is. Op het onlangs in Leiden
gehouden 'droomcongres' bleek dat het on
derzoek naar kleurdromen heel serieus
wordt genomen."
steve connor the independent
Een patiënt onder narcose die een pijnlijke
operatie ondergaat kan tijdens de operatie
bij bewustzijn zijn en zich toch niets herin
neren wanneer hij wakker wordt. Dat heb
ben psychologen onderzocht. Met experi
menten op vrijwilligers is aangetoond dat
een patiënt zich niet kan herinneren wat tij
dens een operatie is gebeurd de klassieke
manier om te testen of de narcose heeft ge
werkt. Maar dat zegt niets over het feit of ze
wel of niet bij bewustzijn waren.
Het zich bewust zijn van de operatie kan
mogelijk tot gevolg hebben dat patiënten
onbewust psychologische schade oplopen
tijdens een operatie. Dat zeggen onderzoe
kers van een medisch instituut voor toege
paste psychologie in Cambridge in Enge
land.
„Op dit moment is er voor anesthesisten
geen betrouwbare manier om er achter te
komen of een patiënt onder narcose buiten
bewustzijn is. Vaak wordt aangenomen dat
een patiënt voldoende onder narcose is
wanneer hij zich de operatie niet kan herin
neren. Ons onderzoek toont echter aan dat
iemand onder narcose bij bewustzijn kan
zijn maar zich bij het wakker worden niets
meer kan herinneren," aldus de psycholo
gen.
Volgens Jackie Andrade, een van de onder
zoekers, is er sprake van een voortdurende
vorm van bewustzijn, van het klaarwakker
zijn tot een staat die lijkt op diepe slaap.
Het is voor anesthesisten belangrijk te we
ten hoe bewusteloos een patiënt is. „Er be
staat bezorgdheid over mensen die wakker
zijn. Sommige mensen schijnen zich zelfs te
kunnen herinneren wat de chirurgen tij
dens een operatie hebben gezegd", zegt zij.
Een vrouwelijke student werd na een Ideine
operatie depressief. Ze maakte zich zorgen
over haar gewicht en onthulde, onder hyp
nose, dat ze een van de chirurgen had ho
ren zeggen: 'God, wat is zij dik'.
„Onbewuste herinneringen aan een opera
tie zouden negatieve invloed kunnen heb
ben op iemands herstel. Door de herinne
ringen kan men gespannen raken", aldus
dr. Andrade.
De onderzoekers hebben een techniek ont
worpen om de mate van bewustzijn van
een patiënt te meten, zodat artsen het effect
van een verdoving wetenschappelijk kun
nen waarnemen. Als de diepte van de ver
doving in de gaten wordt gehouden, wordt
aangegeven wanneer een patiënt bij be-
wusi/ijn komt en kan de anesthesist op elk
moment de dosis bijstellen.
Patiënten die een operatie ondergaan zou
den voortaan aan een EEG-apparaat kun
nen worden verbonden die de hersengolven
meel. Via koptelefoons luisteren zij naar
klikkende geluiden in verschillende fre
quenties. Volgens Andrade reageren de her
senen in diepe verdoving op een lagere fre
quentie.
Net als mensen worden sterren geboren,
leiden hun leven en sterven. Alleen doen
sterren er veel langer over dan wij" onze ei
gen zon is nu vijl miljard jaar oud en heeft
nog eens vijf miljard jaar te gaan.
Over de levensloop an zware sterren ver
zorgt dr. Lex Kaper van het Sterrenkundig
Instituut van de Universiteit van Amster
dam een spéciale avondvoorstelling in het
ArtisPlanetarium op dinsdag I november.
Zware sterren ontwikkelen /ich sneller dan
lichte sterren. Zware sterren komen ook
meer dramatisch aan hun einde, /ij eindi
gen in gigantische explosies en soms is een
(onzichtbaar) zwart gal alles wal er over
blijft.
De lezing van Lex kaper wordt v erv olgd
door de vertoning van de sterrenhemel van
november op de reusachtige koepel van het
Planetarium. Aanvang 20.00 uur; voor meer
informatie 020-5233452
Het is niet meer noodzakelijk met olie v ei -
ontreinigde grond af te graven. Door het
toepassen van geluidstrillingen valt de olie
in kleine deeltjes uiteen. Zij kan dan alsnog
worden weggespoeld en opgevangen. Deze
methode zal vooral een oplossing zijn voor
vervuilde terreinen waarop nog gebouwen
staan. Deze hoeven dan niet te worden af
gebroken.
De trillingsmethode is ontwikkeld door ir.
C. Weytingh van De Ruiter Milieutechnolo
gie in Halfweg en de faculteit civiele tech
niek van de Technische Universiteit Delft.
Weytingh: „De grootte van de oppervlakte
die schoongemaakt kan worden met deze
methode is afhankelijk van verschillende
factoren. Hoe diep zit de vervuiling, wat
voor verontreiniging is het en de grond
soort. Trillingen werken bij voorbeeld erg
goed in grove zandgrond."
Door het gebruik van geluidsgolven kan
niet alleen de grond makkelijker worden
schoongespoeld, ook het inschakelen van
'olieminnende' bacteriën is eenvoudiger.
Kleinere oliedruppels zijn zijn voor hen
makkelijker te consumeren dan grote.
