Europese astronaut naar Russisch station
Winterdepressie
geen aanstellerij
Wetenschap
Dodelijke
pinda-allergie
VRIJDAG 30 SEPTEMBER 1994
REDACTIE SASKIASTOEUNGA
Visueel hulpmiddel
haalt slechtzienden
uit isolement
CAREL WIEMERS ANP
Een loepenbril die zich automatisch instelt
is een nieuw hulpmiddel voor zeer slecht
zienden. De bril onwikkeld door H. de Grijs
van Schmidt Instruments in Amsterdam
beschikt net als bij een zichzelf instellend
fototoestel over een autofocus. De Grijs
kreeg steun van het ministerie van econo
mische zaken en werkte samen met de on-
derzoeksinstellingTNO.
Afgaande op een infraroodsensor stelt de
bril zich in met behulp van aandrijfmo-
tortjes en bijbehorende elektronica op de
afstand waarnaar de slechtziende wil kijken:
dichtbij zoals lezen of verder af zien (televi
sie) of in de verte (landschap). Het beeld
blijft automatisch haarscherp.
Mensen met heel slecht zicht kunnen nu
met gemak en ongehinderd lezen of zich
bezighouden met andere dingen die zij
door hun aangetast gezichtsvermogen niet
of nauwelijks konden doen. Meestal zijn dit
werkzaamheden waarbij een goed zicht op
details nodig is.
„Met de tot nu toe beschikbare optische in
strumenten, zoals een sterke bril of loep, is
dat niet mogelijk," zegt voorzitter Grit van
de Nederlandse Vereniging van Optome-
tristen. „Visueel gehandicapten zijn
enigszins geholpen met een versterkt brille-
glas. Hun blik blijft echter beperkt. Met een
loep kunnen deze mensen weliswaar op
een bepaalde afstand lezen, maar willen zij
wat anders doen, waarbij verder weg geke
ken moet worden, dan zijn er andere hulp
middelen nodig."
Een duidelijk voorbeeld is de televisie die
voorzien moet zijn van een vergrootglas wil
de visueel gehandicapte nog iets van de
programma's kunnen volgen. Andere activi
teiten worden dikwijls bemoeilijkt door het
slechte gezichtsvermogen. „Daardoor voe
len velen van deze gehandicapten zich ern
stig beperkt in hun dagelijks functioneren.
De loepenbril die het zicht op elke afstand
automatisch mogelijk maakt, haalt de
slechtziende uit zijn isolement en geeft hem
een nieuw kwalitatief waardig bestaan," al
dus Grit.
Het nieuwe optische instrument wosdt met
een band op het hoofd gedragen. „Het gro
te voordeel ten opzichte van een loep, die
de gebruiker in de hand moet houden, is
volgens de voorzitter van de vereniging
voor optometristen dat de slechtziende zijn
handen vrij heeft. „Daardoor is hij in staat
ongehinderd te lezen of met andere activi
teiten, waarbij twee handen nodig zijn, be
zig te zijn. Tussendoor kan de visueel ge
handicapte goed om zich heen kijken."
Ongeveer de helft van de bevolking draagt
een bril of contactlens. Daarnaast zijn er
naar schatting 45.000 mensen met een ab
normaal slecht gezichtsvermogen. Neder
land telt steeds meer inwoners en de bevol
king vergrijst in toenemende mate. Daar
door zal het aantal zeer slecht zienden jaar
lijks met ongeveer 4 procent toenemen.
Ook voor professioneel gebriiik, bij voor
beeld in de medische sector of in de micro
techniek, kan het nieuwe instrument uit
komst bieden. „Met behulp van het auto
matische vergrootglas kan veel efficiënter
worden gewerkt. Bovendien verhoogt het
gebruik van dit instrument de werksnel-
heid," aldus De Grijs.
Als voorbeeld noemt hij de arts of chirurg
die zich niet meer voorover hoeft de buigen
om te zien wat hij doet. „Ook technici kun
nen het fijne werk dat zij onderhanden heb
ben, op elke afstand haarfijn zien. In het ge
val dat deze beroepsmensen een vergroot
glas of loep nodig hebben, hebben zij met
de automatische loepenbril de handen vrij
om met hun arbeid bezig te zijn. Dat
scheelt in concentratie en inspanning."
Bijna-doodervaring
plezierig en vredig
LONDEN RTR/DPA
8 Bijna dood-ervaringen worden vermoede
lijk eerder veroorzaakt door een zuurstofte-
45,kort in de hersenen dan door een kijkje in
et leven na de dood. Het zuurstofgebrek
siojeidt tot hallucinaties. Dat zijn de bevindin-
n eén team van Duitse neurologen,
n de jongste uitgave van het Britse vakblad
neet beschrijft Thomas Lempert experi-
enten met 42 gezonde jongeren die gedu
rende maximaal 22 seconden in bewustelo-
;e toestand werden gebracht. Lempert en
iet team van de Universiteitskliniek van
udolf Virchow in Berlijn pasten daarvoor
lyperventilatie toe.
'e proefpersonen beschreven na afloop
teelden die lijken op ervaringen van men-
>en die dood gaan. Felle kleuren en lichten,
landschappen en vertrouwde mensen, scè
nes waarin zij zelf voorkwamen - gezien
30,Vanuit vogelperspectief-, schrille geluiden
:n huilende mensen die zij niet herkenden.
~ie meeste proefpersonen beschreven hun
lOlfeevoelens als plezierig en vredig. Hun emo-
:ies waren dermate prettig dat ze niet meer
ïden terugkeren. Sommigen van hen
laakten vergelijkingen met drugsgebruik
:n ervaringen die ze opdeden tijdens medi-
tie. „Ik bedacht me dat als ik op dit zelfde
loment dood moest gaan ik me daar ge-
illig aan zou overgeven", aldus één van de
iroefpersonen.
30.,
Deze foto van het Russische ruimtestation MIR werd begin dit jaar gemaakt door de bemanning die nu nog aan boord is. Op de achtergrond de aarde.
DEN HAAG BEN APELDOORN
Als alles volgens plan verloopt zal de 53-jarige
ESA-astronaut Ulf Merbold volgende week
donderdag, rond zes uur 's ochtends Neder
landse tijd, het Russische ruimtestation 'MIR'
binnengaan. Daarmee begint zowel voor de
Europese ruimtevaartorganisatie ESA als voor
de Russische ruimtevaartindustrie een nieuw
tijdperk van nauwe samenwerking.
De Duitser Merbold is de tweede astronaut die
in het kader van internationale samenwerking
ruimtevluchten maakt; eerder was het de Rus
sische kosmonaut Sergei Krikalev die. net als
Merbold, ook met een Amerikaanse Shuttle-
vlucht mee omhoog ging. Merbold ging twee
maal eerder met een Shuttle omhoog en geeft
nu, tijdens zijn derde ruimtevlucht, gestalte
aan het in november 1992 gesloten Europees-
Russische samenwerkingsverband 'EuroMir'.
Op dinsdagochtend om kwart voor vijf (Neder
landse tijd), wordt Merbold in een Russisch
Sojoez-voertuig, met behulp van een SL-4 ra
ketsysteem, gelanceerd vanaf het lanceercen-
trum Baikonoer-Cosmodrome. Hij verkeert in
gezelschap van TM-20 missiepiloot Aleksandr
Viktorenko en de technicus Elena Kondakova.
Viktorenko, 47 jaar, is een oude rot in dit ge-
wichtsloze vak; hij is nu voor zijn vierde ruim
temissie gelanceerd.
De 37-jarige Kondakova is de derde Russische
vrouw in de ruimte en, zoals zovelen van haar
mannelijke voorgangers, een 'proefkonijn'. Zij
zal vijf maanden in het al bijna acht jaar, op
een hoogte van 400 kilometer om de aarde
draaiende 'MIR' verblijven om een antwoord
te kunnen geven op de vraag hoe het vrouwe
lijke lichaam gedurende die tijd reageert op
gewichtsloze omstandigheden. Bij eerdere
vluchten is namelijk gebleken dat vrouwen om
de een of andere reden wat minder last lijken
te hebben van ruimteziekte dan mannen.
Ruimterecord
Vijftig uur na de lancering zal het driekoppige
gezelschap, via een zorgvuldig uitgestippeld
'rendez-vous', zich melden bij het 21 ton zwa
re MIR-station, waar ze zullen worden begroet
door de drie kosmonauten die daar al een tijd
je zijn.
Eén van die drie is de arts Valcriy Poljakov die
sinds begin dit jaar in het MIR zit. Hij is voor
bestemd om het vorige ruimteduurrecord, dat
met één jaar nog op naam staat van Joeri Ro-
manenko, met ruim twee maanden te breken.
Ook een proefkonijn dus.
Dat langdurige lot zal Ulf Merbold bespaard
blijven; hij keert, samen met de twee kosmo
nauten waarmee hij omhoog ging, al na een
maand terug naar de aarde. Maar het zal een
maand van hard werken zijn, nog afgezien van
de fysiologische inspanningen die met langdu
rige gewichtsloosheid gepaard gaan.
De voornaamste taken van Merbold zijn het
opdoen van ervaring met communicatieproce
dures aan boord van een ruimtestation en het
begeleiden en controleren van een aantal we
tenschappelijke experimenten, voornamelijk
op het gebied van de biofysica. Een groot deel
van het daarvoor nodige materiaal is al eerder
gelanceerd met het bevoorradingsvoertuig
Progress M-24.
Deze ruimtemissie is de eerste in een reeks
vluchten waarmee ook Europeanen en Ameri
kanen het MIR zullen bezoeken om daar te
werken. In februari 1995 zal de Amerikaanse
shuttle 'Discovery' een tijd met het ruimtesta
tion meevliegen om een reeks koppelingssi
mulaties op hun betrouwbaarheid te testen;
een maand later gevolgd door de lancering,
met de Sojoez-21van NASA-astronaut en -
arts Norman Thagard voor een verblijf van
ruim drie maanden in het MIR.
In juni dat jaar zal de Spaceshuttle 'Atlantis',
door middel van een speciaal vervaardigde
luchtsluis (een soort 'vcrloopring' Shuttle-
MIR), daadwerkelijk vastkoppelen aan het
ruimtestation.
Rond medio augustus volgt een tweede, vier
en een halve maand durende missie in het ka
der van EuroMir en dat zal dan, tot het jaar
2001tevens de laatste zijn. In 2001 zal naar
verwachting de Europese ruimtemodule 'Co
lumbus' aan het (nog te bouwen) internatio
nale ruimtestation 'Alfa' bevestigd moeten
zijn. Dan hebben de Europeanen eindelijk een
eigen onderkomen in de ruimte, waarin ze
naar hartelust kunnen dartelen met experi
menten onder ideale, gewichtsloze omstandig
heden.
Vakjargon
Ulf Merbold en zijn 'back-up'bollega, de Span
jaard Pedro Duque (bij onverhoopt optreden
de arbeidsongeschiktheid van Merbold gaat
Duque naar het MIR). hebben er sedert augus
tus vorig jaar bijna 1700 vlieguren, voorname
lijk opgedaan in het Russische kosmonauten-
trainingscentrum 'Sterrenstad', opzitten.
In een jaar tijd hebben ze zich het Russische
vakjargon geheel eigen moeten maken.
„Dat viel in zo'n korte tijd niet mee," verzucht
te Merbold tijdens een persconferentie. „Bo
vendien hebben de Russen alle technische bij
zonderheden van MIR in hun hoofd of ergens
in een computer zitten. Er is vrijwel geen ge
schreven documentatie van beschikbaar; on
gelooflijk, maar waar. Dat ding draait nu al
acht jaar om de aarde, maar alle details die
voor ons van belang zijn, hebben we zo onge
veer via mond-op-mond-beademing moeten
oefenen."
GRONINGEN KARIN SWIERS
Vallende blaadjes, kortere dagen, guur weer:
de herfst is aangebroken. Voor een kleine drie
procent van de Nederlanders het begin van
een inktzwarte periode: hun jaarlijks terugke
rende winterdepressie.
Veel mensen krijgen in de herfst de neiging
langer in bed te blijven liggen en wat meer te
eten. Ze voelen zich sneller moe en hebben
minder zin in werk en andere activiteiten. De
lijders aan een winterdepressie hebben deze
neigingen ook, alleen zo ernstig dat ze niet
meer aan het maatschappelijke leven kunnen
deelnemen. „De behoefte aan meer slaap is zo
groot, dat ze dagelijks soms wel vijf tot zes uur
langer in bed liggen in vergelijking met de zo
mer. En als ze opstaan zijn ze nog niet uitge
rust," vertelt Y. Meesters, als psycholoog ver
bonden aan het Academisch Ziekenhuis Gro
ningen (AZG).
De behoefte aan meer slaap gaat vaak gepaard
met de behoefte aan meer eten. „Calorierijk
eten. Geen rauwkost, maar chocolade en
stamppot. Sommigen hebben echt van die
vreetbuien en komen in de winter tien tot vijf
tien kilo aan." Met de klachten verdwijnt ech
ter ook het extra gewicht weer in het voorjaar.
De mensen bruisen weer van energie, ze kun
nen alles aan, ze zijn gezellig, vitaal en actief.
„Dat is juist het nare ervan, 's zomers zo leven
dig, 's winters zo depressief." De omgeving
toont dan ook weinig begrip. Komen ze een
keer naar het ziekenhuis en wordt de diagnose
winterdepressie gesteld, dan voelen ze zich
voor het eerst begrepen en opgelucht. „Einde
lijk iemand die hun klachten niet beschouwt
als aanstellerij," vertelt Meesters.
Licht
Het ligt voor de hand een winterdepressie te
vergelijken met de in de dierenwereld gebrui
kelijke winterslaap, maar deze vergelijking
gaat niet op. Meesters heeft veel onderzoek
verricht naar winterdepressies, maar nog
steeds is het een groot raadsel waar de klach
ten vandaan komen. Het AZG verricht sinds
1987 onderzoek naar winterdepressies, maar
tot nu toe hebben de resultaten alleen allerlei
theorieën doen sneuvelen. Zo is de lengte van
de dagen niet van belang voor de stemming en
de produktie van een bepaald hormoon tij
dens duisternis evenmin. „We weten het niet."
De wetenschappers tasten over de oorzaken
misschien nog in het duister, maar een winter
depressie is wel in twee van de drie gevallen
goed te behandelen. Het AZG startte in 1987
met het geven van lichttherapie, inmiddels
hebben tien andere ziekenhuizen dit voor
beeld gevolgd. Het aantal behandelingen stijgt,
omdat de winterdepressie steeds bekender
wordt bij het publiek. Vijf dagen achter elkaar
worden de AZG-patiënten een half uurtje voor
een grote lichtbak gezet. Nagemaakt daglicht
met een intensiteit van 10.000 lux. „Als je op
een zomerse dag in de zon kijkt, dan is de in
tensiteit groter dan 100.000 lux. Op een kan
toor zit je in ongeveer 500 lux, die 10.000 lux is
te vergelijken met het licht ongeveer drie
kwartier na zonsopgang," legt Meesters uit.
Belangrijk is dat het licht via de ogen binnen
moet komen. Experimenteren met de zonne
bank raadt hij iedereen fel af. „Wij hebben in
verband met oogbeschadigingen juist het ul
traviolet licht eruit gefilterd."
De meeste ménsen kunnen na een lichtbehan
deling probleemloos de winter door. Hoe vroe
ger ze erbij zijn, hoe heter het resultaat. „De
Europese resultaten wijken af van die in de
Verenigde Staten. Het effect van lichttherapie
blijft hier langer hangen." De wet van de
breedtegraad, hoe noordelijker, hoe meer de
pressieven, geldt in Europa ook niet zo sterk
als in Amerika. Lijdt in Nederland een kleine 3
procent aan een winterdepressie, in Finland
gaat het om 3,3 procent van de bevolking. „In
Finland is tussen de 60 en 70 graden noorder
breedte geen verschil gemeten, in de VS is er
bij 10 graden wel degelijk verschil in het aantal
patiënten." Meesters wijst er echter op dat
met het trekken van conclusies de nodige
voorzichtigheid moet worden betracht. Het
meeste onderzoek is gedaan in kleine groepen
en is dus niet honderd procent representatief.
Hoofdband
De behandeling van de winterdepressie met
lichttherapie is zo simpel, goedkoop en suc
cesvol dat het AZG na uitgebreid onderzoek de
overheid heeft geadviseerd dit in het zieken
fondspakket op te nemen. De beslissing hier
over wordt aan het eind van dit jaar verwacht.
Sommige particuliere ziektekostenverzeke
raars vergoeden de therapie echter al. „De eer
ste winter moet een patiënt de therapie onder
begeleiding volgen in een ziekenhuis, maar
daarna zou het best thuis kunnen." Meesters
toont een hoofdband. „Deze Light Visor is een
Leukemie beter
op te sporen
bij kinderen
op het hoofd draagbare lichtbron. Met dit ap
paraatje is misschien een klachtenvrije winter
mogelijk, maar dat moeten we nog uitgebreid
onderzoeken. Het zou mooi zijn als je dit mee
naar huis zou kunnen nemen en'het iedere
ochtend slechts een half uurtje hoeft te dragen
als de 'r' in de maand is."
Acute leukemie bij kinderen
kan voortaan makkelijker wor
den opgespoord. Dr A. Bcishui-
zen van de afdeling Immunolo
gie van het Academisch Zieken
huis Rotterdam is erin geslaagd
een nieuwe methode te ontwik
kelen die is gebaseerd op een
stabiele DNA-kenmerk van leu-
kemiecellen.
I let probleem bij het stellen van
de diagnose acute leukemie bij
kinderen is dat bij veertig pro
cent van de kinderen met deze
ziekte de DNA-kenmerken van
de leukemiecellen van elkaar
verschillen. Bovendien blijkt
dat, wanneer bij deze patiënten
de leukemie terugkeert, nog
meer veranderingen in het DNA
zijn optreden.
Deze verschillen maken het
moeilijk kleine hoeveelheden
leukemiecellen te achterhalen.
De methode van Beishuizen,
die uitgaat van een stabiel
DNA-kenmerk, verhoogt de be
trouwbaarheid van het opspo
ren van leukemiecellen bij kin
deren.
Acute leukemie is de meest
voorkomende vorm van bloed-
kanker bij kinderen. Ondanks
de verbeterde behandelingsme
thoden komt bij twintig tot der
tig procent van deze kinderen
de leukemie na verloop van tijd
toch terug. Omdat niet te voor
spellen is bij welke patiënten en
wanneer de leukemie terug
komt, worden de kinderen tij
dens en na de behandeling re
gelmatig gecontroleerd.
Daarbij is de gevoeligheid van
de laboratoriumtechnieken heel
belangrijk. I loe gevoeliger de
methoden, hoe nauwkeuriger
kan worden vastgesteld of er
nog kleine aantallen leukemie
aanwezig zijn en of de ziekte te
rugkomt.
LONDEN SIMON MIDGELY
THE INDEPENDENT
Een kapster in het Britse
I lampshire voelde zich tijdens
het winkelen niet lekker. Ze
ging naar huis en beklaagde
zich bij haar schoonmoeder dat
ze moeite had met ademhalen.
Enkele seconden later sloeg
haar keel dicht en zwollen haar
lippen op. Acht minuten later
was ze dood.
Ze overleed aan een heftige al
lergische reactie op pinda's. In
de afgelopen twee jaar zijn in
iroot -Brittnnnië zeker acht
mensen overleden aan deze al
lergie, waaraan tenminste 5.000
Britten lijden. En volgens de
statistieken van de Britse ge
zondheidsdienst neemt hun
aantal snel toe.
De kapster had geen pinda's ge
geten. Ze wist immers dat ze
daar allergisch tegen was. I laar
ouders begrepen dan ook niet
wat haar dood had veroorzaakt.
Totdat ze een kassabon in haar
handtas vonden, waaruit bleek
dat ze in een restaurant een ci
troen meringue had gegeten.
Later werd vastgesteld dat het
gebakje met fijn pindaschaafsel
was besprenkeld.
Dat is juist het alarmerende van
deze allergie. Een vrouw stierf
na het eten van een cake waarin
pinda's waren verwerkt, een an
der na het nuttigen van een
pretzel die een pindakaasvulling
bleek te hebben. In sommige
gevallen worden mensen al let
terlijk ziek van de lucht van pin
da's.
Deze dodelijke lichaamsreactie
kan alleen worden gestopt door
het inhaleren of injecteren van
adrenaline. Er wordt hard ge
werkt aan een vaccin dat de
ergste allergische reacties moet
onderdrukken. „Wie aan deze
allergie lijdt, haalt het niet in
zijn hoofd om pinda's te eten,"
zegt de onderzoeker dr I larry
Amos. „Maar pindaolie wordt
in veel voedingsmiddelen ge
bruikt en is nauwelijks te trace
ren. Op verpakkingen wordt
meestal alleen de samenvatten
de term 'plantaardige olie' ge
bruikt. Daardoor is het vrijwel
onmogelijk pinda-extracten te
vermijden."
Zuivelfabrikanten gebruiken
steeds vaker pinda-olie in hun
produkten. Dr Amos vermoedt
dat bij baby's met een aanleg
voor de allergie de balans daar
door veel vaker in negatieve zin
doorslaat. Dit kan verklaren
waarom het aantal gevallen van
pinda-allergie zo dramatisch
toeneemt.
VERTALING: MARGREET HESUNGA
