Tuberkelbacterie neemt wraak
Z00 MOEDER
Wetenschap
Cootjes zeggen
it er meer is'
fcporen Beiroet
7enicische tijd
Wiskunde houd
je op de been
Seter vezels
lan vitaminen
MR-onderzoek in ziekenhuis
niet meer in nauwe tunnel
BE-
TLjSEflCUtQSE BESTRUBEM
LAATJE KIMDEHEM DrtDEHZOEKEH
VÓÓR HET TE LAAT IS. °.p" §§g|
ERDAG 20 AUGUSTUS 1994
redactie: saskiastoelinga
(ondsten die wetenschappers onlangs
e Spaanse plaats Atapuerca hebben ge-
h, geven aan dat daar de oudste voor-
arische mensen van Europa hebben ge-
1. Dat moet minstens een half miljoen
jgeleden zijn geweest. De Spaanse ex-
:s zijn zelfs van mening, dat hun ont-
fcingen mogelijk 600.000 jaar oud zijn.
ien presentatie toonden de onderzoe-
I trots de door hen gevonden resten van
'kind van drie a vier jaar en die van een
^\en van rond de vijftien. ,,Dit is de he
nrijkste ontdekking op paleontologisch
led van deze eeuw," aldus de leider van
yen wetenschappelijke opgravingen, Edou-
NCKCarbonell.
zorg Dpgegraven menselijke resten bestaan
tes tanden, een aantal kootjes van han
en voeten en delen van de schedel. De
enschappers sluiten niet uit dat ze op
;meer menselijke delen zullen stuiten,
lotjes zijn bijna altijd een aanwijzing, dat
logmeer begraven ligt," aldus de onder-
ker Juan Luis Arsuaga.
e zijn er zo goed als zeker van dat het
t om de resten van mensen die ruim een
f miljoen jaar geleden geleefd moeten
rjben. De aardlaag vormt ook een aanwij
hetg omdat we daarin resten van een Mi-
mys Savini hebben aangetroffen." De
momys' was een klein, reeds lang uitge-
tven knaagdier.
oudste representant van het menselijke
de 'Homo Sapiens Fossilis', is waar-
ijnlijk 85.000 jaar oud. De resten werden
1909 gevonden in de Franse stad Aurig-
j. De voorloper van de 'Homo Sapiens' is
Neandertaler, die 100.000 jaar oud is.
k hiervan zijn er op verschillende plaat-
i in Europa skeletten gevonden. Daar-
jr komen nog de 'Prae-Neandertalers'.
I gaan terug tot 350.000 jaar geleden,
aslotte is er nog de Heidelberg-mens,
arvan een onderkaak in 1907 bij de ge-
inamige Duitse stad werd opgegraven,
"ze vertegenwoordigt naar alle waar-
ïijnlijkheid het tot vorige week oudste en
s meest primitieve mensentype in Euro-
en gaat ongeveer een half miljoen jaar
ug, net zoals een recent gevonden
leenbeen in het Engelse Broxgrove.
iten Europa, met name in Azië (de Pe-
ig- en de Java-mens) en in Afrika zijn
insachtige resten opgegraven, die moge-
t even oud zijn als de vonsten die zijn g'e-
an in Atapuerca. Dat betekent, dat nu
n worden aangenomen dat mensachti-
meer verspreid over de aardbol hebben
dan was gedacht.
cheologen van de Amerikaanse universi-
t van Beiroet hebben in de Libanese
ofdstad voor het eerst sporen ontdekt uit
Fenicische tijd (van de 9e tot de 7e eeuw
or Christus).
twee opgravingen, in dejierfst van 1993
sinds mei dit jaar, hebben de archeolo-
n, achter de Plaats van de Kanonnen in
t historische centrum van de stad, een
ibbele muur van grote, niet bewerkte ste
in ontdekt. Deze muur geldt als het eerste
stbare bewijs voor de Fenicische periode
in Beiroet.
let is de eerste keer dat Fenicische sporen
ïtdekt zijn in Beiroet," aldus Leila Badr,
directrice van het archeologisch muse-
n van de Amerikaanse universiteit in Bei-
et. „Beiroet werd genoemd op tabletten
e teruggaan tot de 14e en 13e eeuw voor
iristus. Maar gedurende zes eeuwen (van
12e tot de 6e) vond men geen sporen
eêr van de stad," voegt een deskundige
aan toe.
e opgravingen zijn gedaan in een vijf me-
r diepe gracht die 25 meter lang is en 20 Amsterdam anp
leter breed.
tarlem»gpd
merikaanse onderzoekers hebben een
ieuwe bres geslagen in de veronderstelling
at (extra) vitaminen een rol spelen bij het
Dorkómen van kanker. Ze onderzochten
31 personen met kleine darmpoliepen -
aarvan men aanneemt dat ze de voorsta-
ia vormen van darmkanker. Het bleek dat
én en vier jaar na het verwijderen van de
orspronkelijke poliepen het aantal op-
ieuw ontstane poliepen niet waren beïn-
loed door extra vitamine gebruik, zo meldt
he New England Journal of Medicine.
Iet betreft vitaminen die in cellen schade-
jke oxydatie-reacties tegengaan, zoals de
itaminen C en E en beta-caroteen (nauw
erwant aan vitamine A). Uit eerder onder-
oek is gebleken, dat het eten van groenten
n fruit de kans op darmkanker kleiner
naakt.
lit het nieuwe onderzoek, waaraan diverse
anerikaanse centra hebben meegewerkt,
folgt dat het onwaarschijnlijk is dat alleen
Je genoemde, in groenten en fruit voorko-
nende vitaminen voor die preventieve wer
ing verantwoordelijk zijn. Volgens de on-
lerzoekers zou die preventieve werking
;elfs helemaal niet aan vitaminen, maar
tan andere bestanddelen van groenten en
ruit, zoals vezels te danken zijn.
Generaties wiskundigen over de hele wereld
zijn opgegroeid met het boek Geschiedenis
van de wiskunde van Dirk J. Struik, die 30
september zijn honderdste verjaardag
hoopt te vieren. De in Amerika woonachti
ge historicus en wiskundige komt naar Am
sterdam, waar hij op 14 oktober tijdens een
symposium zelf een lezing zal houden. Het
landelijk werkcontact Geschiedenis en
Maatschappelijke Functie van de Wiskunde
heeft hem hiervoor uitgenodigd.
Sinds 1926 woont en werkt de vermaarde
geleerde in Boston. Daarvoor studeerde hij
wis- en natuurkunde in Leiden. Vanwege
zijn politieke overtuiging kon Dirk hier
moeilijk carrière maken. Al tijdens zijn stu
die was de wiskundige actief in de commu
nistische beweging.
De Nederlandse overheid maakte op grond
van zijn politieke voorkeuren bezwaar te
gen academische benoemingen. Toch vond
hij uiteindelijk erkenning in Nederland. In
1954 benoemde de Koninklijke Akademie
van Wetenschappen hem tot correspon
dent van het illustere gezelschap van ge
leerden.
In 1948 verscheen van zijn hand het heldere
en handzame leerboek in de geschiedenis
van de wiskunde A concise history of ma
thematics, dat zijn weg vond in vele landen.
Sindsdien ging Struik zich volledig wijden
aan dit onderwerp. In 1990 beleefde de Ne
derlandse editie Geschiedenis van de wis
kunde haar derde uitgave. Voorts heeft de
wetenschappelijk onderzoeker nog vele an
dere artikelen en publikaties op zijn naam
staan. Dirk Struik heeft de banden met Ne
derland altijd onderhouden. In 1934 en in
1963 was hij een heel jaar hier. In 1984 was
hij voor het laatst op bezoek. Nu na tien
jaar komt de wiskundige als honderdjarige
opnieuw naar Nederland, nadat hij op 15
september aan de Brown University in de
Amerikaanse plaats Providence en op 30
september aan de Boston University op
feestelijke wijze is geëerd.
Zijn politieke standpunten waar de Ameri
kanen destijds niet mee ingenomen waren,
zijn inmiddels vergeten. In de jaren vijftig
was de hoogleraar namelijk doelwit van het
McCarthyisme.
Hugo'
Tot nu toe was er geen ontkomen
aan. Bij magneet-resonantie (MR)-
onderzoeken in het ziekenhuis
moesten patiënten een half uur of
langer in de nauwe tunnel van het
diagnose-apparaat liggen. Dat was
nodig om een exacte en voor de
medische diagnose belangrijke op
name van de anatomie van het li
chaam te maken. Het was een
beetje een claustrofobische erva
ring.
Met het nieuwe MRI-systeem van
Siemens is dat nu eindelijk niet
meer nodig. De zogeheten 'Mag-
netom Open' kent geen tunnel
meer. Hij is naar drie zijden open,
zodat de patiënt het onderzoek vrij
liggend kan ondergaan. Een nieuw
soort elektromagneet wekt boven
het betreffende lichaamsdeel het
voor de metingen noodzakelijke
magneetveld op.
Belangrijkste winst is dat de open
MR-machine vooral door kinderen
en door angstige of aan claustrofo
bie (engtevrees) leidende patiënten
niet meer als zo bedreigend wordt
ervaren. Nu kan zelfs de moeder tij
dens het onderzoek de hand van
haar kind vasthouden. Ook intensi-
ve-care-patiënten, die zijn aange
wezen op levens in stand houdende
apparatuur, kunnen met hulp van
deze techniek worden onderzocht.
Verder wordt het werk van het ver
plegend en bedienend personeel
aanzienlijk vereenvoudigd, omdat
de patiënt van meer kanten vrij kan
worden benaderd. De MR-tomogra-
fie, ook wel kernspin-tomografie ge
noemd, genereert met hulp van een
magneetveld beelden van het in
wendige van het lichaam. Het mag
netisch moment van een bepaalde
lichaamsatomen wordt daarbij ge
richt (vergelijkbaar met een kom
pasnaald) en door de radiogolven
doelgericht beïnvloed. Met de gere-
Nooit meer in de tunnel: met het nieuwe MRI-apparaat kunnen in het ziekenhuis
foto's van het inwendige van het lichaam worden gemaakt zonder dat de patiënt
er engtevrees aan overhoudt. foto cpd
gistreerde signalen berekent de
computer van het apparaat het uit
eindelijke beeld dat noodzakelijk is
voor de diagnose.
STELLINGEN
De ontwikkelingen in de prenatale diagnostiek maken het steeds
moeilijker om gewoon zwanger te zijn, terwijl gewoon zwanger
worden er gezien het recente foliumzuur advies van de Geneeskun
dige Hoofdinspectie ook al niet meer bij is.
(Petra Denig, Rijksuniversiteit Groningen)
Bij het samenstellen van een ploeg voor de tour-pool verlagen na
tionalistische gevoelens de kans op een prijs aanzienlijk.
(Petra Denig, Rijksuniversiteit Groningen)
Ook wisselende patiënt-arts contacten zijn ongezond.
(A. Wiesfeld, Rijksuniversiteit Groningen)
Wandelen is de manier om de wereld van je af te zetten.
(A. Wiesfeld, Rijksuniversiteit Groningen)
Wijsheid komt niet met de jaren.
(A. Wiesfeld, Rijksuniversiteit Groningen)
Het oneens zijn met de regering is in ons land zo vanzelfsprekend
dat men doorgaans niet beseft hoeveel moed daar in de meeste an
dere landen voor nodig is.
(A. Ros, Rijksuniversiteit Groningen)
In dit proefschrift wordt vooral ingegaan op het voorspellen van
wat er in het verleden gebeurd is.
(C. van Linschoten, Rijksuniversiteit Groningen)
Ouderen vinden vaak dat zij een perfecte gezondheid hebben, om
dat zij in aanmerking nemen dat de gezondheid nooit perfect kan
zijn.
(C. van Linschoten, Rijksuniversiteit Groningen)
Men kan zich in het leven het beste staande houden door tijdig te
gaan liggen.
(C. van Linschoten, Rijksuniversiteit Groningen)
De in het bedrijfsleven te beluisteren opmerking dat 'als je echt
slim bent, je een niet-universitaire carrière kiest' bewijst dat de
slimste mensen gelukkig nog steeds voor een universitaire carrière
kiezen.
(C. van Linschoten, Rijksuniversiteit Groningen)
De overeenkomst tussen een boraatglas-monster, dat net gepolijst
is ten behoeve van een optisch reflectie-experiment, en een boter
ham met jam is dat beide altijd met de verkeerde kant naar bene
den op de grond vallen.
(A. Verhoef, Rijksuniversiteit Groningen)
Zonder de boordomroepers van de Nederlandse Spoorwegen zou
het woord 'alsmede' al lang uit het Nederlands verdwenen zijn.
(A. Verhoef, Rijksuniversiteit Groningen)
De ongekende populariteit van mountainbikes en daarop lijkende
fietsen in Nederland bewijst dat de uitstraling van een gebruiksarti
kel meestal belangrijker is dan de functionaliteit.
(A. Verhoef, Rijksuniversiteit Groningen)
Tuberculose, afgekort als TBC of TB, wordt veroorzaakt
door de Mycobacterium tuberculosis. Deze bacterie ver
spreidt zich via druppeltjes die door een patiënt met
open longtuberculose worden uitgehoest. Wie de drup
peltjes inademt, kan besmet worden maar hoeft daarvan
niet ziek te worden. Men kan jarenlang met de bacterie
rondlopen zonder ziekteverschijnselen.
Als de weerstand afneemt, bijvoorbeeld bij ouderdom
of door een ziekte zoals aids, kan de bacterie uit zijn
sluimertoestand ontwaken en een ontsteking in de lon
gen veroorzaken. Het belangrijkste symptoom is hard
nekkige hoest, waarbij slijm en soms bloed worden op
gehoest. Verder kan de patiënt lichte koorts hebben, zich
moe voelen en vermageren. De infectie kan zich uitbrei
den naar het vlies om de longen en ook naar andere de
len van het lichaam, zoals bot of nieren.
Als de ontsteking in de longen niet tijdig wordt behan
deld, ontstaan uiteindelijk in de longen kleine holtes met
grote hoeveelheden tuberkelbacteriën. Als zo'n holte in
verbinding staat met de luchtwegen, is er sprake van
open, besmettelijke tuberculose.
Tuberculose is goed te genezen als de patiënt negen
maanden lang trouw de voorgeschreven medicijnen
slikt. AJ twee tot drie weken na het begin van de behan
deling is een patiënt met open tuberculose niet meer be
smettelijk. Mensen die zijn besmet met de bacterie maar
geen ziekteverschijnselen vertonen, hebben medicijnen
nodig om te voorkomen dat ze de ziekte later ontwikke
len.
Oplettendheid geboden TBC nog lang niet uitgeroeid in Nederland
De grootste fout die in de strijd tegen
een infectieziekte kan worden ge
maakt, is te vroeg juichen. Een beetje
slimme ziekteverwekker geeft zich
niet zonder slag of stoot gewonnen.
Dat bewijst momenteel de tuberkel
bacterie, die verantwoordelijk is voor
een toenemend aantal gevallen van
tuberculose. Hoe een volksziekte die
in de westerse wereld zo goed als uit
geroeid leek, weer de kop op kon ste
ken.
leeuwarden popkje van der ploeg
Steeds vaker worden de laatste jaren 'explo
sies' van tuberculose gemeld. Doorgaans
zijn dat groepsinfecties van een beperkte
omvang. Een enkele keer is er sprake van
massale besmetting, zoals vorig jaar onder
horëca-bezoekers in Harlingen. Met in to
taal 243 besmettingen was de 'Harlinger ex
plosie' voor Nederland de op een na groot
ste TBC-explosie van na de oorlog.
Landelijk is er al langer sprake van een
lichte opmars van de oude volksziekte. Aan
de jarenlange daling van het aantal nieuwe
TBC-patiënten in Nederland kwam in 1987
een eind. Sindsdien is het aantal nieuwe
aangiften ieder jaar weer ietsje hoger. In
1987 werden 1226 nieuwe patiënten geregi
streerd, vorig jaar waren het er al bijna
1600: een groei van 30 procent.
Ook in andere Europese landen en in de
Verenigde Staten neemt de verspreiding
van tuberculose sinds de tweede helft van
de jaren '80 weer toe. In Spanje bijvoor
beeld steeg het aantal nieuwe patiënten in
twee jaar tijd met maar liefst 28 procent.
Noorwegen registreerde een toename van
21 procent in de periode van 1988 tot 1991.
En in de Verenigde Staten groeide het aan
tal nieuwe gevallen met 20 procent in de ja
ren van 1985 tot 1992.
Voor beleidsmakers, maar ook voor veel
artsen en wetenschappers kwam de ople
ving van TBC als een verrassing. Tot halver
wege de jaren '80 was de algemene opvat
ting dat de ooit zo gevreesde tuberkelbacte
rie zo goed als uitgeroeid was. Dankzij ef
fectieve medicijnen, die na de Tweede We
reldoorlog beschikbaar kwamen, maar ook
door gunstiger leefomstandigheden, was
het tuberculosecijfer steeds verder gedaald.
Tegelijkertijd verslapte de aandacht voor de
ziekte. De veronderstelling dat tuberculose
toch geen serieuze bedreiging meer kon
vormen, deed veel landen besluiten wat
minder energie te steken in de tuberculose
bestrijding. Dat was, zo blijkt nu, een ern
stige misrekening.
Beknibbeld
Jaap Broekmans, directeur van de Konink
lijke Nederlandse Centrale Vereniging tot
bestrijding der Tuberculose (KNCV) meent
dat de wijze van financiering de tuberculo
sebestrijding ook in een kwetsbare positie
heeft gebracht. „Zolang het misverstand
nog de ronde doet dat we tuberculose al
lang onder controle hebben, bestaat het ge
vaar dat er beknibbeld wordt op het bestrij-
dingsapparaat. Terwijl de huidige opleving
van de ziekte eerder reden is er wat extra
geld in te steken. Gemeenten moeten er
nog van doordrongen worden dat er nu ab
soluut niet bezuinigd mag worden op de tu
berculosebestrijding.
Ook de rijksoverheid moet daar volgens
de KNCV-directeur nog van worden over-
in Nederland het risico op resistente tuber
culose toe. In 5 tot 10 procent van de ziek
tegevallen in Nederland is al sprake van on
gevoeligheid voor één medicijn. De resis
tentie voor meer dan één middel is 1 pro
cent.
Het probleem van resistente tuberculose
kan overigens niet uitsluitend op het conto
van het buitenland worden geschreven.
Broekmans: „Ook in Nederland volgen niet
alle patiënten een optimale behandeling.
De resistentie neemt ook toe doordat tuber
culose steeds meer voorkomt bij groepen
moeilijk behandelbare patiënten, zoals
drugsverslaafden en daklozen. Een verslaaf
de wiens enige zorg het scoren van drugs is,
is nu eenmaal moeilijk te motiveren voor
een lange kuur."
In de Verenigde Staten kunnen patiënten
die'niet meewerken aan de behandeling,
sinds enkele jaren gedwongen worden op
genomen. Om de risico's van multi-resis-
tente tuberculose te beperken, gaan ook in
Nederland inmiddels stemmen op dwang-
opname mogelijk te maken. Broekmans
ziet de gedwongen behandeling als een
laatste pressiemiddel. „Er zijn nu patiënten
bekend die iedere medewerking aan thera
pie weigeren. Zij vormen een gevaar voor
de volksgezondheid. In die gevallen zou je
de mogelijkheid van een dwangopname
achter de hand moeten hebben om de pa
tiënt te bewegen tot een vrijwillige behan
deling."
.>■-/ -V.o-ttt-T'A.öïVcv ga ïj. giT? :'41'D 7 y C i.-'Ni'L LO&£LvLU ,-v. in te steken.
tuigd. Het ministerie van WVC wil volgend
jaar de jaarlijkse subsidie van 300.000 aan
de KNCV voor de ondersteuning van de af
delingen tuberculosebestrijding beëindi
gen. „Juist nu het aantal nieuwe patiënten
toeneemt, is die ondersteuning hard no
dig."
Broekmans: „De kennis bij het grote pu
bliek van tuberculose is nihil. Bij het gros
van de Nederlandse bevolking bestaat de
indruk dat tuberculose verdwenen is. Een
jongere die veel hoest en proest, denkt niet
aan tuberculose maar aan cara of aan ro-
kershoest. En ook de dokters denken er niet
altijd aan. Zo vaak wordt de gemiddelde
huisarts ook niet geconfronteerd met TBC.
Wij willen beslist geen paniek zaaien, maar
alertheid is wel geboden."
De terugkeer van de infectieziekte naar
de geïndustrialiseerde wereld is volgens de
WHO de tol die de rijke landen moeten be
talen voor de jarenlange verwaarlozing van
de tuberculosebestrijding in de arme lan
den. Immigranten uit Derde-Wereldlanden
nemen de ziekte immers mee naar het
Westen.
Om te voorkomen dat bijvoorbeeld asiel
zoekers en immigranten op grote schaal tu
berculose in Nederland verspreiden, wor
den zij bij binnenkomst in ons land ver
plicht onderzocht. Helemaal waterdicht is
die screening echter niet, erkent Broek
mans. „Doordat asielzoekers frequent wor
den overgeplaatst, is het vaak moeilijk de
behandeling van negen maanden af te ma
ken. Daarnaast verdwijnen er patiënten in
de illegaliteit. Op die groep hebben we he
lemaal geen zicht."
Resistent
Sommige buitenlanders zijn in hun land
van herkomst weliswaar al herkend als
TBC-patiënt, maar hebben de therapie niet
afgemaakt of een onjuiste combinatie van
medicijnen gekregen. Daardoor neemt ook
Albert Kiers, keu
ringsarts bij de GGD,
bekijkt de röntgenfo
to's van een tbc-pa-
tiënt. foto gpd
M I
