\frikaanse landen nog steeds in shock door devaluatie Duizenden kunstschatten Bosnië verloren Buitenland VS helpen Estland om Russen weg te lokken Atoominspecteurs kunnen uit zichzelf weinig uitzoeken \TERDAG 25 JUNI 1994 N HAAG CLEMENS INGWERSEN Q p s leiders van veertien Afri- landen evalueren laandag en dinsdag in de abonese hoofdstad Libreville gevolgen van de rigoureuze evaluatie van de CFA-franc [aartoe ze in januari moesten ■f rsluiten. Die devaluatie, die r koopkracht van circa tach- g miljoen Afrikanen op 12 ja- aari bijna halveerde, ge- 1^1 ihiedde onder druk van de fschermer van de gebruikte unteenheden, Frankrijk, en j| fternationale monetaire orga- li, lisaties, die aandrongen op de a voering van 'structurele aan- 2 issingsprogramma's'. topconferentie is belegd ior dertien West- en Centraal- Irikaanse landen en de Como- alle leden van de Afrikaanse ,j Jonetaire Gemeenschap (CFA). c le nationale munten binnen lc gemeenschap hebben sinds 147 dezelfde waarde die aan de Franse franc is gekoppeld. Doordat de Afrikanse economie die van Frankrijk niet kon vol gen, raakte de CFA-franc in de loop der jaren echter overge waardeerd. Dit was er bijvoor beeld de oorzaak van dat de Ivoriaanse stad Abidjan een van de duurste hoofdsteden ter we reld werd. De harde CFA-munt zorgde er evenwel voor dat im port goedkoop was en dat de export werd bemoeilijkt. Het Internationaal Monetair Fonds (IMF), de Wereldbank en de Franse regering drukten be gin dit jaar door dat de CFA- franc op zijn werkelijke waarde geschat werd. Een devaluatie met 50 procent was het gevolg. De Comorese munt werd als enige slechts 25 procent minder waard. Westerse deskundigen prezen de maatregel aan als noodzake lijk voor de opleving van de vastgelopen economieën. Deze zouden door de afname van de import van met name dure Westerse consumptieartikelen en vergroting van de export op weg gaan naar naar structu reel herstel. Critici voorspelden dat de deva luatie slechts een overheveling van macht en rijkdom zou bete kenen van de vaak corrupte re geringen naar de veelal corrupte elite, die de grote exportonder nemingen beheerst. Alleen deze elite zou profiteren van de eveneens door het Westen aan geprezen privatiseringsgolf en de stijgende exportopbrengsten, terwijl de grote massa alleen een gevoeüge terugval van de koopkracht en het levenspeil zou ervaren. De topconferentie van maandag komt na ruim vijf maanden aan de vroege kant voor een evalua tie van een maatregel, die vol gens de aanbevelers ervan voor al mikt op de lange termijn. Tenslotte gaat het volgens de monetaire handleidingen, bij een shocktherapie niet om de shock zelf. Miljoenen Afrikanen ervaren dit echter anders. De prijsstijgingen van eerste levensbehoeften vari eerde in de veertien aangeslo ten landen binnen enkele maanden van 15 procent in Ivoorkust tot 53 procent in Togo. De devalutie heeft vooral de steden in een 'IMF-shock- toestand' gelaten, met families die werden gedwongen de aan koop van voedsel drastisch te verminderen en om beurten te Op het platteland, waar de mensen hun eigen voedsel ver bouwen, is de plotselinge aan passing van de waarde van de munteenheid evenwel minder hard aangekomen. In Niger bij voorbeeld worden meer akkers bebouwd dan voorheen, want de tot de devaluatie uit Thai land geïmporteerde rijst is on- betaalBaar geworden. Rijst uit Niger zelf was destijds duurder dan die uit Zuidoost-Azië. Het uitzonderlijk arme Burkina Faso blijkt nu vee te exporteren naar Ivoorkust, dat beduidend minder vee en vlees uit andere werelddelen laat komen. Op markten in CFA-landen zijn ge ïmporteerde goederen verdwe nen en in een aantal gevallen vervangen door lokale produk- ten of waren uit omliggende landen. In talloze Afrikaanse uitspanningen vragen dorstige lieden om palmwijn, terwijl ze een half jaar geleden nog zon der dralen een geïmporteerd biertje bestelden. De voorstanders van de econo mische maatregelen kraaien al victorie, want het herstel van het economisch leven op het platteland is een van de voor naamste doelstellingen van de devaluatie. Het platteland heeft al te lang geleden onder de spil zieke en corrupte steden. Ge hoopt wordt dat de landbouw gemotiveerd zal worden om be halve voedsel voor de thuis markt meer exportgewassen te produceren. Critici vrezen echter dat de op leving een zeer tijdelijk karakter draagt, mede omdat de meer derheid van de lokale bevolking zo verpaupert, dat ze zelfs geen redelijke prijs voor lokale pro- dukten meer kan opbrengen. Jongemannen uit Niger en Tsjaad vertrekken de laatste maanden naar het niet bij de CFA aangesloten Nigeria om te proberen daar een inkomen in 'een echte munteenheid', de naira, te verdienen. De Economische Commissie voor Afrika van de Verenigde Naties (ECA) is naar aanleiding van de devaluatie gaan bereke nen welke hoopgevende expan sie de CFA-economieën ten deel zal vallen. De ECA kwam tot eigen teleurstelling tot de slotsom dat na een succesvol eerste jaar het bruto binnen lands produkt in de CFA-landen vanaf 1995 met jaarlijks hooguit 1,5 procent zal groeien. Het onthutsende bij deze conclusie was, dat het om eenzelfde groei gaat als die was berekend voor dat er van devaluatie sprake Vergroting van de export en ver mindering van de import kan op lange termijn volgens de be- In Niger op de foto de markt van Baleyera worden meer akkers verbouwd dan voorheen. Het platteland heeft de devaluatie van de foto archief CFA-franc minder gevoeld. rekeningen van de ESA even- succesvol zijn. Inflatie zal Centraalafrikaanse Republiek, Comoren, Congo, Equatoriaal de monetaire politiek ondermij- Guinea, Gabon, Kameroen, Ni- l het beoogde verschil ger en Tsjaad) kunnen weinig tussen import en export zal i: toenemendq mate verminde ren, ook al verwacht de ECA in het eerste jaar een exportstij- ging van 14 procent. De presidenten van de CFA-lan- de centrale bank van Frankrijk r doen dan evalueren. Het bijstellen of wijzigen van de economische politiek zonder instemming van de internatio nale monetaire organisaties e den (Benin, Burkina Faso, Ivoorkust, Mali, Senegal, Togo, s uitgesloten. De eeuwenoude brug van Mostar is een van de voorbeelden van cultuurvernietiging in Bosnië en Kroatië. Unge tijd konden autobanden de 'Stari Most' beschermen tegen beschietingen door in dit geval Kroaten (bovenste foto). Vorig jaar november stortte de brug over de Neretva, die oost en west, Kroatisch en noslim-Mostar met elkaar verbond, dan toch in (onder). Sindsdien zorgt een gammele voetbrug voor de ver- tinding tussen beide stadsdelen (rechts). foto's reuter en aff ZAGREB ROBERT FISK THE INDEPENDENT Op de slagvelden van Bosnië- Hercegovina en Kroatië worden niet alleen hele bevolkingsgroe pen verjaagd, ook hun cultuur wordt met wortel en tak uitge roeid. Honderden kerken en ruim vijftienhonderd moskeeën zijn vernield. Twintig van deze moskeeën dateerden uit de zes tiende eeuw. Bibliotheken en archieverf zijn geplunderd, mu sea zijn in puin gelegd en oude islamitische madressa (scholen) zijn vernield. In veel steden in noordelijk en oostelijk Bosnië hebben de Ser viërs hele kerkhoven met be hulp van bulldozers met de grond gelijk gemaakt, waarbij honderden jaren oude grafmo numenten van de moslims zijn verwoest. In sommige delen van het voormalige Joegoslavië leeft de geschiedenis niet meer. Volgens de Haagse Conventie van 1954 is de opzettelijke ver nietiging van culturele monu menten een oorlogsmisdaad. Vandaar dat Jan Boeles, hoofd van de Nederlandse delegatie Europese waarnemers in zijn kantoortje in Zagreb met be hulp van de computer de na men van vernielde kerken en moskeeën koppelt aan de na men van militiecommandanten die op het moment van de ver nielingen aan het hoofd ston den van de militaire eenheden in de desbetreffende gebieden. De VN-commissie voor oorlogs misdaden kan deze dossiers dan gebruiken om de plegers van de 'culturele zuiveringen' voor het gerecht te dagen. „U moet begrijpen dat het over leven van een bevolkingsgroep staat of valt met haar culturele identiteit", aldus Boele's. „Wan neer de Serviërs de moskee van een dorp opblazen, de graven vernielen en de resterende fun damenten met een bulldozer wegvegen, kan niemand ooit nog bewijzen dat dit een islami tisch dorp was. Zo wordt de cul turele identiteit van een bevol kingsgroep weggevaagd. Kerk hoven bewijzen dat mensen al vele generaties in een bepaalde plaats hebben gewoond en dat het land al generaties lang aan hen behoort." De Internationale Museumraad meldt dat de ergste verliezen in Kroatische musea en kunstgale rieën plaatsvonden in Vukovar, toen Servische granaten talloze gebouwen in puin legden. Vele onvervangbare cultuurschatten gingen verloren: de Bauer col lectie (1.357 Kroatische schilde rijen uit de negentiende en twintigste eeuw), het gemeente museum (met 32.513 objekten van de prehistorie tot het begin van de 20ste eeuw) en het His torisch Museum waar veel origi nele archieven van de Joegosla vische communistische partij waren ondergebracht. De verwoesting van cultuur schatten in Vukovar was niet doelgericht. Het oude Joegosla vische leger had de opdracht gekregen om eenvoudigweg de hele stad in puin te schieten. Maar hetzelfde kan niet worden gezegd over de vernietiging van het Instituut voor Oosterse Stu dies in Sarajevo met een onbe taalbare collectie van 5.263 Ara bische, Turkse, Perzische en Bosnische encyclopedieën, isla mitische filosofische werken en van Ottomaanse dichters. Alleen al in de archieven van het instituut lagen 207.000 ma nuscripten, waaronder de edic ten van sultans uit de zestiende eeuw en landakten van heel Bosnië-Hercegovina, waarvan vele ware kunstwerken. De hele collectie werd na gerichte Servi sche bombardementen in de as gelegd. In de Nationale Biblio theek in Sarajevo gingen even eens 600.000 waardevolle boe ken verloren. En het eind van de vernielingen is nog lang niet in zicht. On langs bliezen Kroatische Bosni sche strijdkrachten de minaret van de Busovaca moskee op. Zes dagen later meldden Britse VN-troepen dat de katholieke kerk in Drvetine door moslims in brand was gestoken. Van de zestiende eeuwse Ferhad Pasha moskee in Banja Luka zijn in middels slechts drie versierde tegeltjes over, die in een ver nield moslim huis naast de plat- gebulldozerde begraafplaats worden bewaard. In het door Servië bezette Kroatische Baranja zijn de Kroatische bewoners te bang om de oude houten kerkbeel den te redden die al sinds 1991 in het veld liggen te rotten. In het zwaar beschoten Mostar, waar onder andere de Stari Most brug de strijd niet heeft overleefd, bleef als door een wonder de grootste schat van de zwaar beschadigde zestiende eeuwse Karadjoz-Bey moskee bewaard een met de hand geschreven koran uit Bagdad die in de veertiende eeuw met goud werd versierd. De imam laat trots nog een honderden ja ren oud boek zien dat de bom bardementen heeft doorstaan. Het is een klein, in leer gebon den boekje dat rond zestien honderd in Irak met de hand werd geschreven. Maar het boekje is vochtig en de bladzij den breken bij aanraking af. Zo te zien zal het boekje de vrede niet halen. VERTALING: MARGREET HESLINGA grondgebied. En dus hebben de Esten de hulp aangezocht van de regering-Clinton, die aan vankelijk contant geld had ge boden voor een herplaatsings programma. De Estse regering wilde daar niet van horen om dat het plan geen enkele garan tie bood dat de troepen ook daadwerkelijk zouden vertrek ken nadat het geld was uitbe taald. Dus kwamen diplomaten uit Tallinn en Washington met de oplossing van de Groene Stem pel. De VS zouden duizend schenken voor de herplaatsing van de hoogstgèplaatste Russi sche militairen die in potentie het meeste kwaad kunnen aan richten. Zij zouden de vouchers alleen maar kunnen innen wan neer zij terug zijn op Russisch ACHTERGROND LEEUWARDEN HERMAN DAMVELD THE INDEPENDENT Vouchers van Uncle Sam zijn de nieuwste list om de Russische troepen uit de Baltische staten te krijgen. Naar schatting bevin den zich nog 2.400 militairen in aktieve dienst in Estland, en Rusland heeft er waarneembaar moeite mee om ze terug te trek ken. Daar bovenop zijn er nog zo'n 10.000 niemand kent het exacte aantal 'gepensio neerde' militairen. Omdat som migen van hen nog geen 40 zijn, en langdurige bindingen hebben met de oude KGB in Moskou, worden ze door de Es- ten niet als heel erg gepensio neerd beschouwd. De Esten wil len ze weg hebben. Pogingen om Rusland onder druk te zetten zijn tot nu toe vruchteloos gebleken. Voor de ze Russen was Estland hun thuis, zo beweert Moskou, en van hen kan niet worden ver wacht dat ze zich zo plotseling laten ontwortelen. Maar tegelij kertijd wordt voor 31 augustus de terugtrekking van de laatste Russische troepen uit zowel Est land als Ledand en Duitsland venvacht. Het werd duidelijk dat Rus land betaald zou moeten wor den om haar troepen opnieuw onder te brengen op Russisch De Russen zijn nog op ver schillende plaatsen nog niet eens begonnen met de ontman teling van hun installaties. In Paldiski moeten de twee kernre actoren in het onderwateroplei dingscentrum worden wegge haald. De verwijdering van de uraniumstaven zou twee maan den in beslag nemen. „Dat be tekent dat ze het tijdschema van 31 augustus nog maar net kunnen halen, als ze nu begin nen", aldus een Estse functio naris. Een onderzoeksreactor bevat brandstofelementen met verrijkt uranium. Tijdens het bedrijf wordt uit uranium onder meer plutonium gevormd. Aan de hand van gegevens over de verrijking en de verblijfsduur in de reactor kan het IAEA vaststellen hoeveel plutonium een gebruikt brandstofelement bevat. Door het totale aantal brandstofelementen te tellen die bij de wisseling uit het hart van de reactor worden gehaald, kan men bepalen om hoeveel plutonium het in totaal gaat. Plutonium is grondstof voor atoombommen. Het tellen gaat op afstand. De brandstofelementen bevinden zich onder water. Dit water schermt een deel van de radioactieve straling af. Zonder beschermende maatregelen zouden de inspecteurs in korte tijd een dodelijke stralingsdosis oplopen. De inspecteurs van het IAEA kunnen in dit stadium geen andere metingen verrichten vanwege de intense straling. Noord-Korea beschikt over een opwerkingsfabriek, waar het plutonium uit de brandstofelementen wordt gehaald. Er blijft een stroom radioactief afval achter. Het IAEA kan aan de hand van de verwerkte brandstofelementen vaststellen welke hoeveelheid plutonium vrij moet komen. Dit kan men vergelijken met de hoeveelheid die daadwerkelijk is afgescheiden. Zo blijkt of materiaal verduisterd is. Ook kan het IAEA aan de hand van gegevens over het radioactief afval bepalen wat de samenstelling was van het brandstofelement waar dit kernafval uit komt. Ook zo kan het IAEA berekenen hoeveel plutonium het brandstofelement bevatte voor de opwerking. Deze methode wordt gebruikt als het plutonium niet toegankelijk is om welke reden dan ook.. Noord-Korea heeft het Verdrag tegen Verspreiding van Kernwapens ondertekend. Bij ondertekening van het Verdrag gaf dit land daarmee te kennen geen kernwapens te willen maken. Het voordeel van de ondertekening is dat een land technische hulp krijgt bij de ontwikkeling van kernenergie. Daar staat tegenover dat het betreffende land haar keminstallaties door het IAEA moet laten inspecteren. Dit om te onderzoeken of er materiaal ontvreemd is dat eventueel voor kernwapens gebruikt kan worden. Het IAEA hinkt hierbij op twee gedachten: de belangrijkste Keer op keer bruuskeert Noord-Korea de internationale gemeen schap en weigert de inspecteurs van het Internationale Atoom Energie Agentschap (IAEA) toe te laten. De spanningen lopen bij vlagen hoog op, als er gedreigd wordt met sancties, te beginnen met het stopzetten van de technische hulp. Maar wat kunnen die inspecteurs nu eigenlijk doen? doelstelling is de bevordering van kernenergie. Men levert technologie en kennis, en wil tegelijkertijd controleren of de kennis misbruikt wordt. Die inspectie geldt overigens vooral voor de nietkernwapenstaten. Het IAEA gaat de Russische kerninstallaties niet onderzoeken. En dat terwijl uit Rusland veel berichten komen over diefstal van kernmaterialen. Rusland is een kernmacht en de regels van het Verdrag tegen Verspreiding van Kernwapens zijn er nu eenmaal op gericht te verhinderen dat niet-kemwapenstaten toe gaan treden tot de kernmachten. Een land kan er ook voor kiezen genoemd Verdrag niet te ondertekenen. India heeft deze keuze gemaakt. Dit land heeft derhalve zelf veel nucleaire kennis moeten ontwikkelen. Aan de andere kant heeft het geen last van het IAEA. India heeft in 1974 een kernwapen tot ontploffing gebracht. Landen als Noord-Korea en Irak ondertekenden het Verdrag wel. Daarom kwamen deze landen in aanmerking voor technologische steun. Beide landen bestelden onderzoeksreactoren in de Sovjetunie. Ze kregen er de brandstof bijgeleverd. De brandstof voor de onderzoeksreactoren bestaat uit hoog verrijkt uranium. Deze brandstof is tevens geschikt voor de aanmaak van kernwapens. Met de technologische hulp kregen landen als Noord-Korea en Irak tevens de grondstof voor atoombommen. Maar er is nog een andere grondstof voor de bom: plutonium. Het valt in de berichtgeving op dat het bij Irak vooral ging om hoog verrijkt uranium als grondstof voor een bom. Uranium speelt bij de kwestie Noord-Korea geen enkele rol in de discussie: hier gaat het om plutonium. Naast de onderzoeksreactor uit de Sovjetunie heeft Noord-Korea zelf een onderzoeksreactor gebouwd aan de hand van gegevens over de Britse kerncentrale Calder Hall. Informatie hierover werd in de jaren vijftig openbaar. De Noordkoreaanse gas-gekoelde reactor van dertig Megawatt lijkt volgens ingewijden als twee druppels water op Calder Hall. De Noordkoreaanse opwerkingsfabriek is een kopie van de fabriek van Eurochemie, een firma die in 1959 door dertien Europese landen, waaronder Nederland, werd opgericht. In deze fabriek in het Belgische Mol zijn tussen 1964 en 1974 onder meer gebruikte brandstofelementen van de kerncentrale Dodewaard verwerkt. Uit gegevens van inlichtingendiensten komt naar voren dat Noord- Korea deze fabriek in Mol heeft nagebootst. Dit aan de hand van openbare gegevens in rapporten van het Internationale Atoom Energie Agentschap in Wenen. In deze rapporten uit de jaren zeventig staan blauwdrukken van Eurochemie. In maart van dit jaar bleek bovendien dat Noord-Korea nog een tweede en geheime opwerkingsfabriek heeft. Deze fabriek is verbonden met de eerste. Noord-Korea heeft deze eerste opwerkingsinstallatie aangegeven bij het IAEA. Daar vinden derhalve inspecties plaats. Uit gegevens van inlichtingendiensten blijkt dat op sommige plekken pijpen zijn aangelegd naar de geheime fabriek. Het gaat hier om plekken waar het IAEA niet mag kijken. In een opwerkingsfabriek is plutonium gebonden aan vloeistoffen. Het vermoeden luidt nu dat via deze geheime pijpen de vloeistof met daarbij het plutonium is afgezogen. Op die manier onttrekt een deel van het proces zich aan de controle van het IAEA. In maart weigerde Noord-Korea het IAEA toegang tot een deel van de opwerkingsfabriek. Ook mochten inspecteurs geen monsters nemen. Uit die monsters zou immers bepaald kunnen worden of er plutonium is verwerkt en om welke hoeveelheid het gaat. Tegen weigering van landen om inspecteurs toe te staan staat het IAEA machteloos. Het Verdrag tegen Verspreiding van Kernwapens legt geen sancties op. Die kunnen door de internationale gemeenschap worden vastgesteld, als daar overeenstemming over te bereiken is.

Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken

Leidsch Dagblad | 1994 | | pagina 7