\frikaanse landen nog steeds in shock door devaluatie
Duizenden kunstschatten Bosnië verloren
Buitenland
VS helpen Estland om
Russen weg te lokken
Atoominspecteurs kunnen uit zichzelf weinig uitzoeken
\TERDAG 25 JUNI 1994
N HAAG CLEMENS INGWERSEN
Q p
s leiders van veertien Afri-
landen evalueren
laandag en dinsdag in de
abonese hoofdstad Libreville
gevolgen van de rigoureuze
evaluatie van de CFA-franc
[aartoe ze in januari moesten
■f rsluiten. Die devaluatie, die
r koopkracht van circa tach-
g miljoen Afrikanen op 12 ja-
aari bijna halveerde, ge-
1^1 ihiedde onder druk van de
fschermer van de gebruikte
unteenheden, Frankrijk, en
j| fternationale monetaire orga-
li, lisaties, die aandrongen op de
a voering van 'structurele aan-
2 issingsprogramma's'.
topconferentie is belegd
ior dertien West- en Centraal-
Irikaanse landen en de Como-
alle leden van de Afrikaanse
,j Jonetaire Gemeenschap (CFA).
c le nationale munten binnen
lc gemeenschap hebben sinds
147 dezelfde waarde die aan
de Franse franc is gekoppeld.
Doordat de Afrikanse economie
die van Frankrijk niet kon vol
gen, raakte de CFA-franc in de
loop der jaren echter overge
waardeerd. Dit was er bijvoor
beeld de oorzaak van dat de
Ivoriaanse stad Abidjan een van
de duurste hoofdsteden ter we
reld werd. De harde CFA-munt
zorgde er evenwel voor dat im
port goedkoop was en dat de
export werd bemoeilijkt.
Het Internationaal Monetair
Fonds (IMF), de Wereldbank en
de Franse regering drukten be
gin dit jaar door dat de CFA-
franc op zijn werkelijke waarde
geschat werd. Een devaluatie
met 50 procent was het gevolg.
De Comorese munt werd als
enige slechts 25 procent minder
waard.
Westerse deskundigen prezen
de maatregel aan als noodzake
lijk voor de opleving van de
vastgelopen economieën. Deze
zouden door de afname van de
import van met name dure
Westerse consumptieartikelen
en vergroting van de export
op weg gaan naar naar structu
reel herstel.
Critici voorspelden dat de deva
luatie slechts een overheveling
van macht en rijkdom zou bete
kenen van de vaak corrupte re
geringen naar de veelal corrupte
elite, die de grote exportonder
nemingen beheerst. Alleen deze
elite zou profiteren van de
eveneens door het Westen aan
geprezen privatiseringsgolf en
de stijgende exportopbrengsten,
terwijl de grote massa alleen
een gevoeüge terugval van de
koopkracht en het levenspeil
zou ervaren.
De topconferentie van maandag
komt na ruim vijf maanden aan
de vroege kant voor een evalua
tie van een maatregel, die vol
gens de aanbevelers ervan voor
al mikt op de lange termijn.
Tenslotte gaat het volgens de
monetaire handleidingen, bij
een shocktherapie niet om de
shock zelf.
Miljoenen Afrikanen ervaren dit
echter anders. De prijsstijgingen
van eerste levensbehoeften vari
eerde in de veertien aangeslo
ten landen binnen enkele
maanden van 15 procent in
Ivoorkust tot 53 procent in
Togo. De devalutie heeft vooral
de steden in een 'IMF-shock-
toestand' gelaten, met families
die werden gedwongen de aan
koop van voedsel drastisch te
verminderen en om beurten te
Op het platteland, waar de
mensen hun eigen voedsel ver
bouwen, is de plotselinge aan
passing van de waarde van de
munteenheid evenwel minder
hard aangekomen. In Niger bij
voorbeeld worden meer akkers
bebouwd dan voorheen, want
de tot de devaluatie uit Thai
land geïmporteerde rijst is on-
betaalBaar geworden. Rijst uit
Niger zelf was destijds duurder
dan die uit Zuidoost-Azië.
Het uitzonderlijk arme Burkina
Faso blijkt nu vee te exporteren
naar Ivoorkust, dat beduidend
minder vee en vlees uit andere
werelddelen laat komen. Op
markten in CFA-landen zijn ge
ïmporteerde goederen verdwe
nen en in een aantal gevallen
vervangen door lokale produk-
ten of waren uit omliggende
landen. In talloze Afrikaanse
uitspanningen vragen dorstige
lieden om palmwijn, terwijl ze
een half jaar geleden nog zon
der dralen een geïmporteerd
biertje bestelden.
De voorstanders van de econo
mische maatregelen kraaien al
victorie, want het herstel van
het economisch leven op het
platteland is een van de voor
naamste doelstellingen van de
devaluatie. Het platteland heeft
al te lang geleden onder de spil
zieke en corrupte steden. Ge
hoopt wordt dat de landbouw
gemotiveerd zal worden om be
halve voedsel voor de thuis
markt meer exportgewassen te
produceren.
Critici vrezen echter dat de op
leving een zeer tijdelijk karakter
draagt, mede omdat de meer
derheid van de lokale bevolking
zo verpaupert, dat ze zelfs geen
redelijke prijs voor lokale pro-
dukten meer kan opbrengen.
Jongemannen uit Niger en
Tsjaad vertrekken de laatste
maanden naar het niet bij de
CFA aangesloten Nigeria om te
proberen daar een inkomen in
'een echte munteenheid', de
naira, te verdienen.
De Economische Commissie
voor Afrika van de Verenigde
Naties (ECA) is naar aanleiding
van de devaluatie gaan bereke
nen welke hoopgevende expan
sie de CFA-economieën ten
deel zal vallen. De ECA kwam
tot eigen teleurstelling tot de
slotsom dat na een succesvol
eerste jaar het bruto binnen
lands produkt in de CFA-landen
vanaf 1995 met jaarlijks hooguit
1,5 procent zal groeien. Het
onthutsende bij deze conclusie
was, dat het om eenzelfde groei
gaat als die was berekend voor
dat er van devaluatie sprake
Vergroting van de export en ver
mindering van de import kan
op lange termijn volgens de be-
In Niger op de foto de markt van Baleyera worden meer akkers
verbouwd dan voorheen. Het platteland heeft de devaluatie van de
foto archief
CFA-franc minder gevoeld.
rekeningen van de ESA even-
succesvol zijn. Inflatie zal
Centraalafrikaanse Republiek,
Comoren, Congo, Equatoriaal
de monetaire politiek ondermij- Guinea, Gabon, Kameroen, Ni-
l het beoogde verschil ger en Tsjaad) kunnen weinig
tussen import en export zal i:
toenemendq mate verminde
ren, ook al verwacht de ECA in
het eerste jaar een exportstij-
ging van 14 procent.
De presidenten van de CFA-lan- de centrale bank van Frankrijk
r doen dan evalueren. Het
bijstellen of wijzigen van de
economische politiek zonder
instemming van de internatio
nale monetaire organisaties e
den (Benin, Burkina Faso,
Ivoorkust, Mali, Senegal, Togo,
s uitgesloten.
De eeuwenoude brug van Mostar is een van de voorbeelden van cultuurvernietiging in Bosnië en Kroatië.
Unge tijd konden autobanden de 'Stari Most' beschermen tegen beschietingen door in dit geval
Kroaten (bovenste foto). Vorig jaar november stortte de brug over de Neretva, die oost en west, Kroatisch en
noslim-Mostar met elkaar verbond, dan toch in (onder). Sindsdien zorgt een gammele voetbrug voor de ver-
tinding tussen beide stadsdelen (rechts). foto's reuter en aff
ZAGREB ROBERT FISK
THE INDEPENDENT
Op de slagvelden van Bosnië-
Hercegovina en Kroatië worden
niet alleen hele bevolkingsgroe
pen verjaagd, ook hun cultuur
wordt met wortel en tak uitge
roeid. Honderden kerken en
ruim vijftienhonderd moskeeën
zijn vernield. Twintig van deze
moskeeën dateerden uit de zes
tiende eeuw. Bibliotheken en
archieverf zijn geplunderd, mu
sea zijn in puin gelegd en oude
islamitische madressa (scholen)
zijn vernield.
In veel steden in noordelijk en
oostelijk Bosnië hebben de Ser
viërs hele kerkhoven met be
hulp van bulldozers met de
grond gelijk gemaakt, waarbij
honderden jaren oude grafmo
numenten van de moslims zijn
verwoest. In sommige delen van
het voormalige Joegoslavië leeft
de geschiedenis niet meer.
Volgens de Haagse Conventie
van 1954 is de opzettelijke ver
nietiging van culturele monu
menten een oorlogsmisdaad.
Vandaar dat Jan Boeles, hoofd
van de Nederlandse delegatie
Europese waarnemers in zijn
kantoortje in Zagreb met be
hulp van de computer de na
men van vernielde kerken en
moskeeën koppelt aan de na
men van militiecommandanten
die op het moment van de ver
nielingen aan het hoofd ston
den van de militaire eenheden
in de desbetreffende gebieden.
De VN-commissie voor oorlogs
misdaden kan deze dossiers
dan gebruiken om de plegers
van de 'culturele zuiveringen'
voor het gerecht te dagen.
„U moet begrijpen dat het over
leven van een bevolkingsgroep
staat of valt met haar culturele
identiteit", aldus Boele's. „Wan
neer de Serviërs de moskee van
een dorp opblazen, de graven
vernielen en de resterende fun
damenten met een bulldozer
wegvegen, kan niemand ooit
nog bewijzen dat dit een islami
tisch dorp was. Zo wordt de cul
turele identiteit van een bevol
kingsgroep weggevaagd. Kerk
hoven bewijzen dat mensen al
vele generaties in een bepaalde
plaats hebben gewoond en dat
het land al generaties lang aan
hen behoort."
De Internationale Museumraad
meldt dat de ergste verliezen in
Kroatische musea en kunstgale
rieën plaatsvonden in Vukovar,
toen Servische granaten talloze
gebouwen in puin legden. Vele
onvervangbare cultuurschatten
gingen verloren: de Bauer col
lectie (1.357 Kroatische schilde
rijen uit de negentiende en
twintigste eeuw), het gemeente
museum (met 32.513 objekten
van de prehistorie tot het begin
van de 20ste eeuw) en het His
torisch Museum waar veel origi
nele archieven van de Joegosla
vische communistische partij
waren ondergebracht.
De verwoesting van cultuur
schatten in Vukovar was niet
doelgericht. Het oude Joegosla
vische leger had de opdracht
gekregen om eenvoudigweg de
hele stad in puin te schieten.
Maar hetzelfde kan niet worden
gezegd over de vernietiging van
het Instituut voor Oosterse Stu
dies in Sarajevo met een onbe
taalbare collectie van 5.263 Ara
bische, Turkse, Perzische en
Bosnische encyclopedieën, isla
mitische filosofische werken en
van Ottomaanse dichters.
Alleen al in de archieven van
het instituut lagen 207.000 ma
nuscripten, waaronder de edic
ten van sultans uit de zestiende
eeuw en landakten van heel
Bosnië-Hercegovina, waarvan
vele ware kunstwerken. De hele
collectie werd na gerichte Servi
sche bombardementen in de as
gelegd. In de Nationale Biblio
theek in Sarajevo gingen even
eens 600.000 waardevolle boe
ken verloren.
En het eind van de vernielingen
is nog lang niet in zicht. On
langs bliezen Kroatische Bosni
sche strijdkrachten de minaret
van de Busovaca moskee op.
Zes dagen later meldden Britse
VN-troepen dat de katholieke
kerk in Drvetine door moslims
in brand was gestoken. Van de
zestiende eeuwse Ferhad Pasha
moskee in Banja Luka zijn in
middels slechts drie versierde
tegeltjes over, die in een ver
nield moslim huis naast de plat-
gebulldozerde begraafplaats
worden bewaard.
In het door Servië bezette
Kroatische Baranja zijn de
Kroatische bewoners te bang
om de oude houten kerkbeel
den te redden die al sinds 1991
in het veld liggen te rotten.
In het zwaar beschoten Mostar,
waar onder andere de Stari
Most brug de strijd niet heeft
overleefd, bleef als door een
wonder de grootste schat van
de zwaar beschadigde zestiende
eeuwse Karadjoz-Bey moskee
bewaard een met de hand
geschreven koran uit Bagdad
die in de veertiende eeuw met
goud werd versierd. De imam
laat trots nog een honderden ja
ren oud boek zien dat de bom
bardementen heeft doorstaan.
Het is een klein, in leer gebon
den boekje dat rond zestien
honderd in Irak met de hand
werd geschreven. Maar het
boekje is vochtig en de bladzij
den breken bij aanraking af. Zo
te zien zal het boekje de vrede
niet halen.
VERTALING: MARGREET HESLINGA
grondgebied. En dus hebben de
Esten de hulp aangezocht van
de regering-Clinton, die aan
vankelijk contant geld had ge
boden voor een herplaatsings
programma. De Estse regering
wilde daar niet van horen om
dat het plan geen enkele garan
tie bood dat de troepen ook
daadwerkelijk zouden vertrek
ken nadat het geld was uitbe
taald.
Dus kwamen diplomaten uit
Tallinn en Washington met de
oplossing van de Groene Stem
pel. De VS zouden duizend
schenken voor de herplaatsing
van de hoogstgèplaatste Russi
sche militairen die in potentie
het meeste kwaad kunnen aan
richten. Zij zouden de vouchers
alleen maar kunnen innen wan
neer zij terug zijn op Russisch
ACHTERGROND
LEEUWARDEN HERMAN DAMVELD
THE INDEPENDENT
Vouchers van Uncle Sam zijn de
nieuwste list om de Russische
troepen uit de Baltische staten
te krijgen. Naar schatting bevin
den zich nog 2.400 militairen in
aktieve dienst in Estland, en
Rusland heeft er waarneembaar
moeite mee om ze terug te trek
ken. Daar bovenop zijn er nog
zo'n 10.000 niemand kent
het exacte aantal 'gepensio
neerde' militairen. Omdat som
migen van hen nog geen 40
zijn, en langdurige bindingen
hebben met de oude KGB in
Moskou, worden ze door de Es-
ten niet als heel erg gepensio
neerd beschouwd. De Esten wil
len ze weg hebben.
Pogingen om Rusland onder
druk te zetten zijn tot nu toe
vruchteloos gebleken. Voor de
ze Russen was Estland hun
thuis, zo beweert Moskou, en
van hen kan niet worden ver
wacht dat ze zich zo plotseling
laten ontwortelen. Maar tegelij
kertijd wordt voor 31 augustus
de terugtrekking van de laatste
Russische troepen uit zowel Est
land als Ledand en Duitsland
venvacht.
Het werd duidelijk dat Rus
land betaald zou moeten wor
den om haar troepen opnieuw
onder te brengen op Russisch
De Russen zijn nog op ver
schillende plaatsen nog niet
eens begonnen met de ontman
teling van hun installaties. In
Paldiski moeten de twee kernre
actoren in het onderwateroplei
dingscentrum worden wegge
haald. De verwijdering van de
uraniumstaven zou twee maan
den in beslag nemen. „Dat be
tekent dat ze het tijdschema
van 31 augustus nog maar net
kunnen halen, als ze nu begin
nen", aldus een Estse functio
naris.
Een onderzoeksreactor bevat brandstofelementen met verrijkt
uranium. Tijdens het bedrijf wordt uit uranium onder meer
plutonium gevormd. Aan de hand van gegevens over de verrijking
en de verblijfsduur in de reactor kan het IAEA vaststellen hoeveel
plutonium een gebruikt brandstofelement bevat. Door het totale
aantal brandstofelementen te tellen die bij de wisseling uit het hart
van de reactor worden gehaald, kan men bepalen om hoeveel
plutonium het in totaal gaat. Plutonium is grondstof voor
atoombommen.
Het tellen gaat op afstand. De brandstofelementen bevinden zich
onder water. Dit water schermt een deel van de radioactieve straling
af. Zonder beschermende maatregelen zouden de inspecteurs in
korte tijd een dodelijke stralingsdosis oplopen. De inspecteurs van
het IAEA kunnen in dit stadium geen andere metingen verrichten
vanwege de intense straling.
Noord-Korea beschikt over een opwerkingsfabriek, waar het
plutonium uit de brandstofelementen wordt gehaald. Er blijft een
stroom radioactief afval achter. Het IAEA kan aan de hand van de
verwerkte brandstofelementen vaststellen welke hoeveelheid
plutonium vrij moet komen. Dit kan men vergelijken met de
hoeveelheid die daadwerkelijk is afgescheiden. Zo blijkt of materiaal
verduisterd is.
Ook kan het IAEA aan de hand van gegevens over het radioactief
afval bepalen wat de samenstelling was van het brandstofelement
waar dit kernafval uit komt. Ook zo kan het IAEA berekenen hoeveel
plutonium het brandstofelement bevatte voor de opwerking. Deze
methode wordt gebruikt als het plutonium niet toegankelijk is om
welke reden dan ook..
Noord-Korea heeft het Verdrag tegen Verspreiding van Kernwapens
ondertekend. Bij ondertekening van het Verdrag gaf dit land
daarmee te kennen geen kernwapens te willen maken. Het voordeel
van de ondertekening is dat een land technische hulp krijgt bij de
ontwikkeling van kernenergie. Daar staat tegenover dat het
betreffende land haar keminstallaties door het IAEA moet laten
inspecteren. Dit om te onderzoeken of er materiaal ontvreemd is
dat eventueel voor kernwapens gebruikt kan worden.
Het IAEA hinkt hierbij op twee gedachten: de belangrijkste
Keer op keer bruuskeert Noord-Korea de internationale gemeen
schap en weigert de inspecteurs van het Internationale Atoom
Energie Agentschap (IAEA) toe te laten. De spanningen lopen bij
vlagen hoog op, als er gedreigd wordt met sancties, te beginnen
met het stopzetten van de technische hulp. Maar wat kunnen die
inspecteurs nu eigenlijk doen?
doelstelling is de bevordering van kernenergie. Men levert
technologie en kennis, en wil tegelijkertijd controleren of de kennis
misbruikt wordt. Die inspectie geldt overigens vooral voor de
nietkernwapenstaten. Het IAEA gaat de Russische kerninstallaties
niet onderzoeken. En dat terwijl uit Rusland veel berichten komen
over diefstal van kernmaterialen. Rusland is een kernmacht en de
regels van het Verdrag tegen Verspreiding van Kernwapens zijn er
nu eenmaal op gericht te verhinderen dat niet-kemwapenstaten toe
gaan treden tot de kernmachten.
Een land kan er ook voor kiezen genoemd Verdrag niet te
ondertekenen. India heeft deze keuze gemaakt. Dit land heeft
derhalve zelf veel nucleaire kennis moeten ontwikkelen. Aan de
andere kant heeft het geen last van het IAEA. India heeft in 1974 een
kernwapen tot ontploffing gebracht.
Landen als Noord-Korea en Irak ondertekenden het Verdrag wel.
Daarom kwamen deze landen in aanmerking voor technologische
steun. Beide landen bestelden onderzoeksreactoren in de
Sovjetunie. Ze kregen er de brandstof bijgeleverd. De brandstof voor
de onderzoeksreactoren bestaat uit hoog verrijkt uranium. Deze
brandstof is tevens geschikt voor de aanmaak van kernwapens.
Met de technologische hulp kregen landen als Noord-Korea en Irak
tevens de grondstof voor atoombommen. Maar er is nog een andere
grondstof voor de bom: plutonium. Het valt in de berichtgeving op
dat het bij Irak vooral ging om hoog verrijkt uranium als grondstof
voor een bom. Uranium speelt bij de kwestie Noord-Korea geen
enkele rol in de discussie: hier gaat het om plutonium.
Naast de onderzoeksreactor uit de Sovjetunie heeft Noord-Korea
zelf een onderzoeksreactor gebouwd aan de hand van gegevens
over de Britse kerncentrale Calder Hall. Informatie hierover werd in
de jaren vijftig openbaar. De Noordkoreaanse gas-gekoelde reactor
van dertig Megawatt lijkt volgens ingewijden als twee druppels
water op Calder Hall.
De Noordkoreaanse opwerkingsfabriek is een kopie van de fabriek
van Eurochemie, een firma die in 1959 door dertien Europese
landen, waaronder Nederland, werd opgericht. In deze fabriek in
het Belgische Mol zijn tussen 1964 en 1974 onder meer gebruikte
brandstofelementen van de kerncentrale Dodewaard verwerkt.
Uit gegevens van inlichtingendiensten komt naar voren dat Noord-
Korea deze fabriek in Mol heeft nagebootst. Dit aan de hand van
openbare gegevens in rapporten van het Internationale Atoom
Energie Agentschap in Wenen. In deze rapporten uit de jaren
zeventig staan blauwdrukken van Eurochemie.
In maart van dit jaar bleek bovendien dat Noord-Korea nog een
tweede en geheime opwerkingsfabriek heeft. Deze fabriek is
verbonden met de eerste. Noord-Korea heeft deze eerste
opwerkingsinstallatie aangegeven bij het IAEA. Daar vinden
derhalve inspecties plaats. Uit gegevens van inlichtingendiensten
blijkt dat op sommige plekken pijpen zijn aangelegd naar de
geheime fabriek. Het gaat hier om plekken waar het IAEA niet mag
kijken.
In een opwerkingsfabriek is plutonium gebonden aan vloeistoffen.
Het vermoeden luidt nu dat via deze geheime pijpen de vloeistof
met daarbij het plutonium is afgezogen. Op die manier onttrekt een
deel van het proces zich aan de controle van het IAEA. In maart
weigerde Noord-Korea het IAEA toegang tot een deel van de
opwerkingsfabriek. Ook mochten inspecteurs geen monsters
nemen. Uit die monsters zou immers bepaald kunnen worden of er
plutonium is verwerkt en om welke hoeveelheid het gaat.
Tegen weigering van landen om inspecteurs toe te staan staat het
IAEA machteloos. Het Verdrag tegen Verspreiding van Kernwapens
legt geen sancties op. Die kunnen door de internationale
gemeenschap worden vastgesteld, als daar overeenstemming over
te bereiken is.