Eeuwige strijd maakt
Koerdische droom kapot
Willekeurig
„We eten nu zelfs haver. Paardevoer."
Het was niet de eerste keer dat ze
tegen Saddam Hussein in opstand
kwamen, maar na de Golfoorlog
slaagden de Iraakse Koerden ervoor het eerst in
de Iraakse despoot daadwerkelijk te verjagen uit
Noord-lrak. Dat zou zonder de hulp van de geal
lieerden nooit gelukt zijn; dankzij de no-fly-zo-
ne, die boven de 36ste breedtegraad werd inge
steld, mochten de Koerden zich 'vrij' noemen.
In mei 1992 werd dit feit gevierd met echte,
democratische verkiezingen, waarbij, naast een
aantal kleinere partijen, de Pattriotische Unie
(PUK) van Djelal Talabani en de Democratische
Partij (KDP) van Mesut Barzani om de macht
streden. In de euforie van het moment besloten
twee leiders om, ongeacht de werkelijke uitslag
van de verkiezingen, de macht eerlijk te delen.
Parlement en regering werden op fifty-fifty basis
samengesteld. De onderlinge rivaliteit bleef
evenwel bestaan en uitte zich al snel in het
dwarsbomen van eikaars werk. Omdat de twee
grote leiders het niet eens konden worden wie
er president mocht worden ^bleven ze alletwee
buiten het politieke bestel. Tenminste, op pa
pier. Want de werkelijke beslissingen werden
nog steeds in de partijhoofdkwartieren geno
men, wat het parlement tot een poppekast
maakte.
De groeiende irritatie bereikte begin mei het
punt dat een vonkje genoeg was om de hele
zaak te doen exploderen. Een geschil over de ei
gendomsrechten van een stuk land stortte Koer
disch Irak in een oorlog, die totnutoe achthon
derd levens heeft geëist.
In Vrij Koerdistan
laait de oorlog
tussen Barzani en
Talabani weer op
Veel Koerden zijn tot de tanden toe gewapend.
Eeu wen lang had
onderlinge rivaliteit
tussen de Koerdische
stammen de vorming
van een
onafhankelijke staat
verhinderd. Maar na
de Golfoorlog lag een
ongekende kans open.
De leiders van de
rivaliserende groepen
zetten zich voor de
vorming van een Vrij
Koerdistan over hun
weerzin heen. Dat was
twee jaar geleden.
Inmiddels is de
onderlinge strijd weer
opgelaaid.
JESSICA LUTZ
De weg van het Turkse Diyarbakir
naar de Iraakse grens is lang en
heet. Om de tien kilometer is er
een controle. De paspoorten wordén aange
nomen door soldaten met vuurrood verbran
de armen. Steevast dezelfde, norse vragen;
Wat doe je voor de kost? Waar ga je naar toe?
Heb je toestemming om hier te zijn?
Aan de grens schrijft de douanebeambte
namen en paspoortnummers in zijn grote
boek. De politie doet hetzelfde en de laatste
legerpost, vlak voor de brug over de rivier die
de grens vormt, doet het nog eens over. Het
bord Welkom in Vrij-Koerdistan, dat zo uit
dagend naar de Turkse zijde stond te glim
men, is verdwenen. Aan de andere kant van
de grens beginnen de controles opnieuw, dit
maal uitgevoerd door leden van Barzani's
KDP.
Reizen door Noord-lrak zonder gewapen
de begeleiding is niet aan te raden. Buiten
landers zijn een geliefd doelwit voor agenten
van Saddam en roofovervallen van de ver
pauperde bevolking. Zelfs de heren achter de
bureaus in de partijgebouwen onderweg
hebben hun gewone kleren ingeruild voor
gevechtstenue. Om hun middel prijkt een pa-
tronengordel. Alvorens de thee wordt geser
veerd, moeten de kalasjnikovs opzij gescho
ven worden om plaats te maken voor de gas
ten.
Bij het laatste KDP-checkpoint op de heu
vel voor het stadje Shaqlawah zet de KDP-
chauffeur ons ijskoud aan de kant van de
weg. „Wij kunnen niet verder", zegt de leraar
die meereist als tolk geagiteerd. „Daar is ons
leven niet veilig. Passen jullie goed op?"
Judaskus
De spanning is voelbaar in Noord-lrak. Zelfs
de ontmoeting in de hoofdstad Erbil tussen
Barzani en Talabani, waar iedereen reikhal
zend naar uitzag, kan het diepe wantrouwen
niet wegnemen dat beide partijen voor elkaar
voelen. In het wat sjofele hotel Shirin Palace
geven de leiders elkaar onwillig een kus on
der het oog van vele camera's. Het resultaat
van vredesbesprekingen onder leiding van
Ahmed Tchelebi, een steenrijke sji'itische
Arabier.
Tchelebi is voorzitter van het Iraaks Natio
naal Congres, het overkoepelend orgaan van
oppositiegroepen tegen Saddani's bewind. In
zijn gloednieuwe, aggressief ronkende 'land-
cruiser', gevolgd door een andere waaruit
aan alle kanten geweren steken de gebrui
kelijke manier van reizen voor belangrijke
personen klopt hij zelfverzekerd op zijn
zak. „Ik heb een brief van het Amerikaanse
ministerie van buitenlandse zaken waarin ze
me aanmoedigen mijn missie voort te zet
ten." Tchelebi wordt gezien als de spreekbuis
van Uncle Sam en daarvoor lijken zowel
Talabani als Barzani het hoofd te buigen.
Maar hun kus in Erbil is een Judaskus; hoe
wel ze zijn overeengekomen alle veroverde
posities te verlaten en hun troepen terug
naar huis te sturen, geldt een uitzondering
yoor het gebied aan de Iraanse grens. Daar is
gen derde partij in het spel: de Islamitische
peweging. Een nederlaag voor een van de
kemphanen in dit gebied zal onmiddellijk
kijn weerslag hebben op andere delen van
het land. „Natuurlijk willen we overal vrede,
maai- dat heeft tijd nodig", betoogt Barzani's
In Vrij Koerdistan kun je beter niet zonder gewapende begeleider op stap. Veel Koerden zijn opnieuw de bergen in gevlucht voor de gewelddadige broedertwist. foto's jessica lutz ei
woordvoerder op de persconferentie in Erbil
met samengeknepen lippen. Met zijn scher
pe neus heeft hij wat van een havik.
Levensader
Strategisch gezien is Talabani in het nadeel.
Hij mag dan wel het grootste territorium in
handen hebben, de oostelijke provincies Er
bil en Suleymaniye, maar de grensovergang
met Turkije, de levensader van Koerdistan,
wordt gecontroleerd door Barzani's aanhan
gers. Sinds de gevechten begonnen, zijn er
geen voedseltransporten voorbij het laatste
KDP-checkpoint gekomen. En Barzani heeft
een verbond gesloten met de Islamitische
Beweging die de Iraanse toegangswegen con
troleert, onder het motto: de vijand van mijn
vijand is mijn vriend.
Ook de wegen vanuit het door Bagdad be
heerste gebied, belangrijk voor de toch al
schaarse toevoer van olie en benzine, zijn
voor Talabani afgesneden. Deze situatie uit
zich in een grotere toegeeflijkheid van zijn
kant. De meeste posities waren door zijn
PUK veroverd, maar hij was onmiddellijk be
reid de manschappen naar huis te sturen.
Barzani daarentegen blijft agressieve uit
spraken doen. Na de top in Erbil eist hij dat
onderzocht wordt wie er begonnen is en wie
de meeste gruweldaden begaan heeft. Zo
hebben beide partijen tientallen krijgsgevan
genen geëxecuteerd. Maar 'de ander' uiter
aard meer. Overtuigd van zijn eigen gelijk wil
Barzani dat de schuldige opénlijk aan de
kan Koerdistan een protectoraat van de Vere
nigde Naties worden, met een vredesmacht."
Het is evenwel onwaarschijnlijk dat de twee
honderd VN-troepen die nu de wacht hou
den tegen Saddam de vechtende broeders
uiteen zullen houden.
„Jullie moeten je eigen boontjes doppen",
is de boodschap van Ahmed Tchelebi. Hij
heeft vooralsnog zijn eigen vredesmacht sa
mengesteld, grotendeels uit officieren die uit
het Iraakse leger gedeserteerd zijn. Maar hij
mag dan gesteund worden door Amerika, de
bevolking is verbitterd over zijn tussenkomst.
„We kunnen het weer niet alleen, weer heb
ben we een Arabier nodig", verwoordt een
arts zijn gevoelens. Hij heeft zijn praktijk ge
sloten en staat klaar om met zijn gezin naar
Turkije te trekken, van waaruit hij naar het
Westen hoopt te gaan.
Hij heeft inmiddels de moed opgegeven.
Maar nog niet iedereen. Voor het eerst staan
intellectuelen op die zich niet loyaal verkla
ren aan welke partij dan ook, die de 'stam
menstrijd' waarvan eigenlijk nog steeds spra
ke is niet steunen. In de straten wordt hoop
vol gesproken van 'de onafhankelijken'. Het
is een nog wat vage groep en het is afwach
ten of die ook werkelijk wat kan gaan beteke
nen. Maar het is een teken dat een soort na
tionaal bewustzijn de plaats inneemt van
trouw aan de leider. En om niet opnieuw
vechtend in de handen van Saddam te rollen,
is dat hard nodig.
schandpaal wordt genageld. Het is de vraag
of de heren leiders zich realiseren wat ze ver
loren hebben door hun machtswellust, be
halve de achthonderd levens die de gevech
ten tot nu toe geëist hebben. De buitenland
se hulporganisaties overwegen serieus zich
terug te trekken. Hun werk bestaat veelal uit
de wederopbouw van door Saddam verwoes
te dorpen en het begeleiden van de terugkeer
van de bevolking.
Maar veel van de herstelde waterwerken,
de voor het eerst weer ingezaaide akkers zijn
opnieuw vernield. Volgens gegevens van het
Hoge Commisariaat voor Vluchtelingen van
de VN (UNHCR) zijn tussen de 20.000 en
25.000 mensen opnieuw hun woonplaats
ontvlucht.
„Ze hebben de droom van alle Koerden ka
pot gemaakt", zegt een ontredderde pesjmer-
ga, een Koerdische vrijheidstrijder, die vast
besloten is zijn partijlidmaatschap op te zeg
gen. „Waarom zou ik blij moeten zijn met
Talabani of Barzani?" vraagt een kelner. „We
hebben de ene dictator ingeruild voor twee
andere." Hij is eigenlijk ingenieur, maar al
lang blij dat hij voor vier dollar per maand
een baantje heeft gevonden. Liever zou hij in
een fabriek werken, maar om die weer aan de
praat te krijgen, moet het VN-embargo opge
heven worden.
„Nooit eerder hebben we haver moeten
eten. Paardevoer", zegt een boer bij een
graanmolen. Zijn vrouw, in lompen gehuld,
knikt instemmend. De wens van iedereen is
vrede en een leider die werkt voor 'ons' en
niet voor zichzelf. Maar is er zo'n figuur?
Eigen boontje
Hoezeer de Koerdische leiders met de han
den in het haar zitten, blijkt wel uit de woor
den van Barzani, een onverwacht stille, zelfs
wat verlegen aandoende man. „Misschien
ZATERDAG 25 JUN11994
Onze Taal
Wie zijn werk niet doet, krijgt knor
ren. Bij scheidsrechters is het pre
cies andersom: als ze hun werk wèl
doen, wordt menigeen ontevreden.
Ze zijn aangesteld om beslissingen
te nemen en knopen door te hak
ken, en zodra ze dat echt doen, zijn
veel mensen ontevreden over de
beslissing. Een troost voor scheids
rechters is dat ze dit lot gemeen
hebben met alle rechters, ook al
hoeven de andere hun werk niet
voor de televisie te doen.
De scheidsrechter moet goed opletten en
de spelregels terdege kennen. Als er iets
misgaat of als er ruzie ontstaat, dan moet
hij bepalen wie er gelijk heeft en hoe het
verder moet. In onduidelijke situaties is dat
wel eens moeilijk. Het is niet de bedoeling
dat hij dan een stuiver opgooit: bij kruis
krijgt de ene partij gelijk, bij munt de ande
re. Van een scheidsrechter verwachten we
dat hij zelf kiest en niet het toeval laat be
slissen. Hij mag geen willekeurige beslissin
gen nemen.
Dat brengt ons op de wonderlijke geschie
denis van het woord willekeurig. Wat wille
keurig is, weet iedereen. Een willekeurige
bladzij uit het telefoonboek bijvoorbeeld is
een niet-uitgekozen bladzij, de een of ande
re, het doet er niet toe welke. Een willekeu
rige voorbijganger is gewoon de eerste de
beste, door het toeval bepaald. Willekeurig
i^dus zoiets als blind gekozen.
Daardoor is dit woord ver van z'n oorspron
kelijke betekenis verwijderd geraakt. Het is
samengesteld uit 'wil' en 'keur'. Het stukje
'-keur' is van dezelfde stam als kiezen. We
hebben het ook in 'keurvorsten', de Duitse
vorsten die vroeger de keizer mochten kie
zen. En trouwens ook in 'keurig', wat vroe
ger betekende: 'iemand die kiezen kan, die
niet met alles tevreden is, kieskeurig'; of ook
wel: 'zorgvuldig uitgekozen'. Willekeurig
sloeg dan op iemand die in staat was zelf
vrij te kiezen. Een willekeurig vorst bijvoor
beeld, was iemand die in de positie verkeer
de zelf te kiezen en daarbij zijn eigen wil te
volgen. In tegenstelling tot personen in een
afhankelijker positie, die zelf niets te willen
of te kiezen hadden.
Willekeurig was dus lang geleden een
heel positieve aanduiding voor perso
nen die in volle vrijheid konden kiezen, on
gehinderd door vriendjespolitiek, partij
belangen of andere invloeden van buitenaf.
Of voor hun daden: een willekeurige straf
was een door de rechter gekozen of bedach
te straf.
Maar al in de loop van de 18de eeuw kreeg
het woord een minder positieve klank. Men
sprak over een willekeurig tiran of despoot:
iemand die weliswaar zijn eigen wil volgde,
maar grillig en naar eigen goeddunken. Wil
lekeurig kreeg daardoor gaandeweg de be
tekenis van 'grillig, onvoorspelbaar'. Dit
ging zo ver dat op den duur willekeurig zijn
tegenwoordige betekenis kreeg: 'door het
toeval bepaald, het doet er niet toe welke'.
Bij een willekeurige bladzij uit het telefoon
boek of een willekeurige voorbijganger heb
ben we juist niet gekozen en juist niet iets
speciaals gewild, maar het kiezen uitge
schakeld en het lot laten bepalen. Daardoor
betekent het nu dus bijna het tegengestelde
van wat het oorspronkelijk betekende.
Het gevolg is dat willekeurig nu erg in de
buurt komt van 'onwillekeurig'. Want on
willekeurig is nog steeds wat je niet kiest of
wilt maar 'gewoon vanzelf zo gaat.
Het merkwaardigste is dat in het Frans en
het Engels met andere woorden zich
precies zoiets heeft voorgedaan. Namelijk
met arbitraire en arbitrary. Die zijn afgeleid
van arbiter oftewel scheidsrechter. Arbitrair
was dus vroeger een beslissing waar een
scheidsrechter aan te pas gekomen was.
Maar de laatste eeuwen zijn deze woorden
in het Frans en het Engels eveneens van be
tekenis veranderd en nu betekenen ze: 'gril
lig, willekeurig'.
De mensheid heeft de laatste eeuwen ken
nelijk weinig op met scheidsrechters en an
dere vrij kiezende personen. Ze mogen dan
in volle vrijheid beslissingen nemen, maar
wij wantrouwen, en de uitslag komt op ons
over als door toeval bepaald. Menigeen zou
meer vertrouwen hebben in een computer,
als die beslissingen kon nemen. Kijk eens
diep in uw ziel: bent u ook zo?
JOOP VAN DER HORST
universitair docent Nederlands
