Wetenschap
Hoe vindt je de Poolster?
Top-quark geeft zich bloot
Laqueurprijs voor
prof. Hennemann
Mei is dit jaar maand van de verduisteringen
Runen, alfabet uit
duistere tijden
VRIJDAG 6 ME11994
9
SASKIA STOELINGA
Wie na het zien van zon en
maan ook even bij de sterren
heeft stilgestaan, kan deze he
mellichamen beter leren ken
nen met de planisfeer. Hèt
hulpmiddel om een ruime blik
op het heelal te krijgen: met 600
sterren in zo'n 50 sterrenbeel
den, de Melkweg en bijna 200
verrekijkerobjecten. Dat zijn ne
vels en sterrenstelsels die met
een eenvoudige verrekijker al te
zien zijn
De hemelnoordpool is ge
makkelijk te vinden, omdat daar
toevallig een ster bij in de buurt
staat: de Poolster. Zij staat stil
aan de hemel, altijd op dezelfde
plaats: precies boven het noor
den. Maar hoe vind je de Pool
ster? De Grote Beer lijkt een
beetje op een steelpan. Neem
nu de voorkant van de pan, dus
de kant waar de steel niet aan
zit. Verleng de afstand tussen
die twee sterren vijf maal naar
boven toe: je rijst dus de pan
uit. (Aldus het ezelsbruggetje
van mijn wijze vader). Je stuit
zo vanzelf op die beroemde
ster.
De hoogte in graden van de
Poolster boven de noordelijke
horizon (interessant om vast te
stellen met de planisfeer) is ge
lijk aan de geografische breedte.
In Utrecht dat op 52 graden
noorderbreedte ligt, staat de
Poolster 52 graden boven de
horizon: op de noordpool be
vindt de Poolster zich op 90 gra
den, dus in het zenit; op de eve
naar zien we de Poolster op de
horizon nul graden. Het meten
van de hoogte van de Poolster
noemen we poolshoogte ne-
Alle sterrenbeelden hebben
hun vaste plekje aan de hemel.
Dat we elke nacht dezelfde ster
ren zien, komt doordat de aarde
in één dag éénmaal om haar as
draait. Als je een aantal dagen
achter elkaar kijkt, steeds om
ongeveer dezelfde tijd, dan valt
al gauw op dat je steeds dezelf
de groepen van sterren ziet. De
sterrenbeelden veranderen niet
ten opzichte van de omliggende
sterrenbeelden, maar toch staan
ze steeds in een iets andere
richting dan de nacht ervoor.
Het lijkt alsof de sterren alle
maal een beetje naar rechts zijn
opgeschoven. Als je zo enkele
uren achtereen blijft sterrenkij-
ken, zal het opvallen dat er in
het oosten steeds weer sterren
opkomen, die langzaam naar
het zuiden trekken (waar ze hun
hoogste punt boven de horizon
bereiken) om vervolgens in het
westen onder te gaan. Net zoals
de zon dat doet.
Deze wijsheid kun je allemaal
halen uit de planisfeer. Ga met
de schijf naar buiten, zoek, stel
in en gij zult vinden. Aange
naam tijdverdrijf straks op de
camping, waar vaak van die
fraaie sterrenhemels te zien
zijn.
De sterrenkaart is verkrijgbaar
bij de goede boekhandel onder
de naam: Rob Walrecht Pla-
nisfeer.Hij kan ook worden be
steld door overmaking van
16.90 op postbankrekening
32.89.044 t.n.v. Rob Walrecht,
Amersfoort.
Schematisch beeld van de samenstelling van een atoom.
JACQUELINE DE VREE»
De natuurkundigen lieten afge
lopen week hun gevoel spreken.
Ze waren blij dat een top-quark
zich had bloot gegeven. Voor
een leek betekende dit bericht
weinig, maar voor de fysici was
het een doorbraak. Het bestaan
van dit top-quark werd voor
speld door het zogeheten Stan
daardmodel, de huidige theorie
van de structuur van de mate
rie. Natuurkundigen in het Fer-
mi-laboratorium in Chicago
menen sterke bewijzen in han
den te hebben voor het bestaan
van dit quark. Theoretisch fysi
cus Jacqueline de Vree legt uit
wat er aan de hand is.
Elke atoom bestaat uit een posi
tief geladen kern, waar omheen
negatief geladen elektronen be
wegen. De atoomkern zelf be
staat uit positief geladen proto
nen en ongeladen neutronen.
Dit model, bestaande uit drie
elementaire deeltjes, is vol
doende om belangrijke fysische
en chemische eigenschappen
van de verschillende atomen te
verklaren.
In het begin van de jaren dertig
werden door onderzoek van
kosmische straling nog veel
meer deeltjes ontdekt. In eerste
instantie wisten de fysici niet
goed raad met deze nieuwe
deeltjes. De fysicus I.I. Rabi
vroeg zich hardop af 'wie dat in
's hemelsnaam had besteld'
toen hij in 1937 van de ontdek
king van het muon, een deeltje
dat lijkt op een elektron, Hoor
de.
Na de Tweede Wereldoorlog
werden uit botsingsexperimen
ten in deeltjesversnellers zoveel
deeltjes bekend, dat ze onmo
gelijk nog elementair konden
worden genoenid. In deze deel
tjesversnellers laten fysici deel
tjes met enorm hoge snelheden
op elkaar botsen, om vervolgens
brokstukken te analyseren.
Het werk van de theoretisch na
tuurkundigen, zoals Murray
Gell-Mann, leidde in de jaren
'60 tot de ontwikkeling van het
Standaardmodel, een theorie
waarin alle bekende deeltjes en
de manier waarop ze met elkaar
in wisselwerking treden kunnen
worden ondergebracht. Ook
voorspelde deze theorie een
aantal nog niet ontdekte deel
tjes.
Het Standaardmodel zegt dat al
deze zogenaamde elementaire
deeltjes in feite niet elementair
zijn, maar nog een onderliggen
de structuur hebben. Volgens
deze theorie is alle materie op-
gebouwd uit twee soorten
bouwstenen: quarks en lepto-
nen. Leptonen zijn de lichtste
bouwsteentjes; ze komen in zes
varianten voor en de bekendste
ervan is het elektron. Ook het
muon is een lepton.
Quarks zijn de bouwstenen van
onder andere het proton en het
neutron, de kerndeeltjes van
een atoom. Elk kerndeeltje be
vat drie quarks. Volgens het
Standaardmodel zijn er zes
soorten quarks die getooid zijn
met de namen updown, stran
ge, charm, bottom en top. Deze
zes quarks onderscheiden zich
van elkaar door hun lading en
massa. Voor vijf van deze zes
quarks zijn in de loop van de ja
ren voldoende bewijzen gevon
den om zeker te zijn van hun
bestaan. Het laatste quark, het
top-quark, heeft echter lang
verstoppertje gespeeld.
Sinds 1992 voeren deeltjesfysici
botsingsexperimenten uit in de
Tevatron-versneller van het Fer-
mi-laboratorium in de hoop
een glimp van het top-quark op
te vangen. In deze versneller
worden bundels protonen en
anti-protonen met hoge snelhe
den met elkaar in botsing ge
bracht. Op de punten waar deze
bundels botsen staan enorme
detectoren opgesteld die de
brokstukken waar kunnen ne
men. Tussen deze brokstukken
hopen ze sporen van het top
quark te vinden.
Een eigenaardige eigenschap
van quarks is, datje ze niet zon
der meer kunt waarnemen; een
quark komt niet voor als een los
deeltje, maar alleen in gebon
den toestand met een andere
quark. Een dergelijke gebonden
toestand kan echter uiteen val
len in weer andere deeltjes, en
deze vervalsprodukten zijn ka
rakteristiek voor het oorspron
kelijke quarkpaar.
Een groep fysici van het Fermi-
laboratorium meent nu een
aantal van deze karakteristieke
gebeurtenissen die duiden op
het bestaan van het top-quark
te hebben waargenomen. Deel
tjesfysici over de hele wereld
verkeren nu in een lichte staat
van opwinding, omdat het top
quark lange tijd het ontbreken
de puzzelstukje in het Stan
daardmodel was. Enige terug
houdendheid is echter wel op
zijn plaats, omdat een tweede
groep onderzoekers bij de Te-
vatTon-versneller nog geen en-
ROTTERDAM ANP
De Nederlandse Vereniging voor Endocri
nologie (NVE) heeft haar tweejaarlijkse La
queurprijs toegekend aan prof. dr. G. Hen
nemann, werkzaam voor het Academisch
Ziekenhuis Rotterdam en de Erasmus Uni
versiteit Rotterdam.
Prof. Hennemann ontvangt de onderschei
ding wegens zijn 'belangrijke ontdekkingen
betreffende de schildklieren schildklier
ziekten'. De prijs bestaat uit het uitspreken
van de Laqueur-lecture.
De Laqueurprijs is vernoemd naar een van
de oprichters van het farmacieconcern Or-
ganon. Dat stelde de prijs in na het overlij
den van de wetenschapper Laqueur in 1947
in Zwitserland. Die was jarenlang nauw be
trokken bij hormoononderzoek. De onder
scheiding valt beurtelings ten deel aan een
klinicus en een niet-klinicus. Voor de NVE
geldt de Laqueurprijs als de hoogste onder
scheiding op internationaal niveau.
Goedaardige bacteriën
verdrijven kwaadaardige
GRONINGEN ANP
Goedaardige darmbacteriën kunnen ziekte
verwekkende soortgenoten uit het darmka
naal verdrijven en zodoende patiënten met
infectieziekten aan de darmen beter ma
ken. Via deze methode kan ook dikke-
darmkanker worden voorkomen. Een bac-
teriënbehandeling van infectieziekten aan
het darmkanaal biedt veel minder kans op
schadelijke bijwerkingen dan een behande
ling met antibiotica.
Dat concludeert drs. G. Jansen in zijn proef
schrift. Hij omschrijft het thema van zijn
proefschrift zelf met de wat provocerende
stelling 'Een faeces-eter voelt zich beter'.
Jansen liet zijn proefpersonen dan wel geen
ontlasting eten, maar hij diende ze wel drie
weken lang drie maal daags een portie bac
teriën toe met de naam Enterococcus fae-
calis. een normale goedaardige bewoner
van de darm. Dit met de bedoeling, deze
goedaardige darmbewoner de ziektever
wekkende bacteriën te laten „overgroeien."
Het effect was vergelijkbaar met dat van
een antibioticum-kuur.
Het nadeel van zo'n kuur is evenwel dat een
antibioticum ook de goedaardige bacteriën
in het darmkanaal aanpakt. „Daardoor is de
patiënt na de behandeling vatbaar voor
nieuwe infectieziekten," aldus Jansen. „Zo
zie je bijvoorbeeld vaak diarree als bijwer
king van een antibioticumbehandeling. Het
ecosysteem kan door antibiotica woest en
ledig raken en dat betekent dat nieuwe
kwaadaardige bacteriën hun slag kunnen
slaan, en zelfs levensgevaarlijke schimmels
en zwammen. Met een bacteriënbehande-
ling blijft het ecosysteem van de darmen
echter in tact."
Een voorwaarde voor het welslagen van een
bacteriënbehandeling is wel dat de arts de
juiste bacteriën gebruikt. „Je moet goedaar
dige bacteriën uitkiezen die exact hetzelfde
voedsel consumeren als de ziekteverwek
kers. Bovendien moeten ze beter in staat
zijn om aan dat voedsel te komen. Dan ver
drijven ze de ziekteverwekkers."
Optische schakelaar
GRONINGEN GPD
Het grote probleem bij de ontwikkeling van
niet op elektriciteit, maar op licht werkende
(en dus veel snellere) computers is de opti
sche schakelaar: de aan/uit-knop, die op
licht werkt. Zogeheten chirale organische
stoffen hebben moleculen, die of linksom of
rechtsom draaien. Die draairichting kan
met licht worden beïnvloed en zo kan een
optische schakelaar worden gemaakt.
Twee Groninger natuurkundigen leverden
daar het bewijs voor. Februari vorig jaar
promoveerde drs. B. de Lange aan de RUG
op het maken van deze 'chiroptische mole
culen'; vorige week promoveerde drs. W.F.
Jager op een onderzoek naar de werking
van deze schakelingen. Op het chiroptisch
schakelsysteem is patent aangevraagd. Het
onderzoek is uitgevoerd in samenwerking
met het Philips Natuurkundig Laboratori-
STELLINGEN
Lettend op de studieprogramma's van de
artsenopleiding lijkt een centraal uitgangs
punt in het medisch ondewijs dat 'genezen
beter is dan voorkomen'.
(J.W.J. van der Gulden, Katholieke Universi
teit Nijmegen)
De plotseling oplaaiende discussie aange
wakkerd door vooraanstaande politici om
trent het vluchtelingenbeleid kan verklaard
worden door politiek vluchtgedrag op basis
van gevreesd stemmenverlies.
(Hans Westphal, Katholiek Universiteit
Nijmegen)
Een goed stel hersens garandeert nog niet
het gebruikervan.
(Marian Weterman, Katholieke Universiteit
Nijmegen)
De stank van zijn biobak tijdens de zomer
maanden geeft de stadsbewoner het gevoel
weer dichter bij de natuur te staan.
(F. Haanstra, Rijksuniversiteit Groningen)
Afstandsbedieningen zijn risicofactoren in
het ontstaan van hart- en vaatziekten.
(Wilko Coers, Rijksuniversiteit Groningen)
Het verloop van de gedeeltelijke zonsverduistering van dinsdag 10 mei 1994. Vanuit onze streken speelt de laatste verduiseringsfase zich onder de horizon af. Even voor
dat de verduistering ten einde is gaat de zon onder. Dat is tegen 21.19 uur. foto»cpd
Mei is dit jaar een heel bijzondere maand: maar
liefst twee verduisteringen treden op en dat binnen
een tijdsbestek van zestien dagen. Bovendien zijn
beide verduisteringen, eerst de zon en dan de
maan, ook nog vanuit Nederland te zien, al is het
dan niet in hun geheel.
BEN APELDOORN
Op dinsdagavond 10 mei schuift een stuk van de
donkere, dus onzichtbare, maanbol voor de zon en
in de vroege ochtend van woensdag 25 mei schuift
een deel van de maan door de slagschaduw van de
aarde, zodat we spreken van een zons- en een
maansverduistering. Beide soorten verduisteringen
ontstaan als de lijn zon-maan-aarde, of zon-aarde-
maan, nauwelijks of niets afwijkt van een kaars
rechte lijn. Dat mag met recht toeval heten, want
het baanvlak van de aarde maakt een zekere hoek
met dat van de maan.
Zonsverduisteringen komen minder vaak voor
dan maansverduisteringen. In het laatste geval
duikt de maan in de slagschaduw van de aarde en
die is aanmerkelijk groter dan de maan zelf. Bij een
zonsverduistering bevindt (een deel van) de maan
zich voor de zon. Hoewel de zon miljoenen malen
groter is dan de maan en bijna 400 maal verder van
ons verwijderd is, is de maanbol aan de hemel na
genoeg even groot als die van de zon.
Stom toeval. Het betekent dat in zeer zeldzame
gevallen de maanschijf de schijf van de zon precies
kan bedekken: een totale zonsverduistering.
Blindheid!
Voor een dergelijk schitterend natuurfenomeen
moeten we in Nederland echter wachten tot maar
liefst 7 oktober 2135. Dat illustreert dat het een gro
te zeldzaamheid is dat de slagschaduw van de
rrnaan ergens over Nederland 'veegt' en in vrijwel
alle gevallen moeten we het dan ook met een al
Sterrenwachten
In Nederland zullen de meeste volkssterren
wachten op 10 mei aan het begin van de
avond (vanaf 19.15 uur) geopend zijn om uit
leg te geven over de verduistering. Zo moge
lijk wordt ook met telescopen waargenomen.
In Haarlem kan de liefhebber terecht bij de
volksterrenwacht 'Copernicus', Vergierdeweg
269. De sterrenwacht in Leiden aan de Kaiser -
straat heeft vanaf 19.30 uur een programma
voor'het publiek samengesteld. Behalve dat er
door kijkers kan worden gekeken, zijn er ook
deskundigen die voor de nodige uitleg zor
gen.
dan niet ferme 'hap' uit de zonneschijf doen. Zo
ook komende dinsdagavond 10 mei.
Omstreeks tien over half acht (19.40 uur) wordt
voor het eerst een klein hapje uit de onderkant van
de zonneschijf zichtbaar. Kijk overigens NOOIT
met een verrekijker zonder filters zomaar in de zon,
ook niet als die gedeeltelijk verduisterd is. In ster
renkundige kringen grapt men soms dat je dat in je
hele leven twee keer kunt doen: één keer met het
linker, de tweede keer met het rechteroog. Blijven
de blindheid kan het gevolg zijn. Een lasbril biedt
uitkomst, maar die bezit niet iedereen. Het Artis-
Planetarium in Amsterdam verkoopt voor één en
kele rijksdaalder een speciaal
'verduisteringspakketje' met, behalve een instruc
tie, een veilig zonnefilter. Daarmee kan een zons
verduistering goed en veilig gevolgd worden.
De verduistering is maximaal om 20.34 uur; op
dat moment gaat bijna de helft van de zonsmiddel-
lijn achter de maan schuil. De half verduisterde zon
staat dan op slechts zes graden hoogte boven de
westelijke horizon. Ga bij voorkeur aan het strand
kijken en neem een fototoestel mee. Als er geen
mist is biedt zo'n vreemdgevormde zon, zo vlak
boven het fonkelende zeewater, een prachtige aan
blik.
Ringvormig
Het eind van de verduistering kunnen we'niet
waarnemen omdat de zon dan al onder is. Elders
op de wereld, en wel in een ongeveer 200 kilometer
brede strook ruwweg van het midden van de Stille
Oceaan, dwars over de Verenigde Staten heen naar
Marokko lopend, ziet men de maan wèl in zijn ge
heel over de zonneschijf schuiven.
Toch is de verduistering niet totaal maar ringvor
mig; de maanschijf is iets kleiner dan de zonne
schijf en als de middens van beide samenvallen
blijft er nog een helder stralende ring van de zon
onbedekt (en dus zichtbaar). Dat komt doordat de
baan van de maan (om de aarde) geen zuivere cir
kel is maar meer een ellips. De afstand aarde-maan
varieert dus en daarmee ook de grootte van het
maanschijfje aan de hemel. We spreken van een
ringvormige verduistering.
Voor de maansverduistering van 25 mei moeten
we die woensdagochtend wel erg vroeg opstaan en
ook dan zou een ritje naar het strand zijn aan te
bevelen: de om half zes (05.30 uur) maximaal ver
duisterde maan (een kwart van haar middellijn hult
zich dan in de aardse slagschaduw) staat dan
slechts enkele graden boven de zuidwestelijke hori
zon. Een kwartier na het maximum gaat de maan
onder en komt in het Oosten de zon op.
Leuk om bij beide gebeurtenissen even stil te
staan. Er wordt in onze samenleving heel wat 'ver
duisterd', maar de astronomische, dat zijn toch
echt de mooiste.
Vorig jaar verscheen in boekvorm het verhaal van
taal: Negen Eeuwen Nederlands. Ten tijde van
Bonifacius zullen de inwoners van onze lage lan
den zich bepaald nog geen Nederlander hebben
gevoeld. Het is zeer de vraag of mensen uit Dok-
kum en Maastricht elkaar in die voortijd konden
verstaan. Of men eikaars teksten kon lezen is al
heel onwaarschijnlijk. Want in Maastricht was al
sinds de intocht van de Romeinen ons huidige alfa-
in gebruik. In Friesland en Groningen echter
schreef men
t heel andere
t^eken^ le-
houdt verbant!
t de wijze
waarop die tek
sten ontston- Het amulet gevonden in 1991 in
den. Wijnaldum. Op de achterzijde de
In de latijnse runeninscriptie HIWI. foto cpd
landen werd al
heel vroeg met
inkt op papyrus
of perkament geschreven. Runen echter zijn pas
r laat en maar zelden op deze wijze vastgelegd.
Er bestaan maar weinig in runen geschreven ma
nuscripten. Met runenletters gedrukte boeken zijn
niet bekend. Onze voorouders maakten dan ook
onderscheid tussen staven (runen) en boekstaven
(latijnse letters).
Runen werden niet geschreven, maar in steen
gegrift, in metaal gekrast en vooral in hout gesne
den. Honderden houten runenbriefjes zijn bij toe-
in de Noorse stad Bergen bewaard gebleven.
Nu bel je even op; vele eeuwen geleden kerfde je
t een mes vlug wat runen in een houten spaan,
die je liet bezorgen. De Noorse geleerde Liestl
maakte deze vondsten in 1963 wereldkundig. Op
de runenspanen staan ansichtkaartteksten, bood
schappenlijstjes, afspraken, bestellingen; er zijn
liefdesbrieven bij, schuttingteksten en gebeden.
Runeninscripties in metaal en steen bleven vaker
bewaard, maar zijn moeilijk te begrijpen. Het is
alsof je Nederlands zou moeten lezen in de vorm
inscripties in trouwringen, grafzerken en ver-
zetsmonumenten. De voornaamste teksten in ru-
i staan op grote rotsblokken en zwerfstenen.
Daarin hebben de oude Germanen moeizaam de
nen van belangrijke doden gehakt, soms ook re
ligieuze teksten en citaten uit heldendichten.
Deze indrukwekkende runenstenen liggen bijna
allemaal in Scandinavië, enkele verdwaalden in
Sleeswijk en Schotland. In Nederland staat slechts
i afgietsel van een van de grootste en mooiste
runenstenen, de koningssteen van het Deense Jel
ling, op het Domplein te Utrecht.
~>e runen in been en metaal vallen veel minder
op. Zo kon het gebeuren dat de taustaf (een soort
scepter) van Bernsterburen, een spectaculair
kunstvoorwerp uit walvisbeen, meer dan een eeuw
te pronk lag in een vitrine van het Fries Museum,
voordat dr. Egge Knol (thans huisarcheoloog van
het Groninger Museum) daarop in 1989 een ru
neninscriptie ontdekte. De kleine en haardunne
runetekens werden vervolgens ontcijferd door drs.
Tineke Looijenga van de Groninger universiteit. Zij
las een aanroep tot de priester Tuda, een priester of
rechter uit de achtste eeuw, een aanroep die al dui
zend jaar niet meer gelezen was.
De achterkant van de gouden amulet, in 1991 ge
vonden bij Wijnaldum, draagt in runen de inscripti
HIWI. Looijenga vertaalt deze tekst met 'ega',
'stammoeder'. De vrouw die dit hangertje .droeg,
dertien eeuwen geleden, zal er trots op zijn ge
weest. De Nederlandse inscripties zijn bijna alle
maal gevonden bij het afgraven van de terpen, na
1850. In het nieuwe boek van Philippa en Quak
treft de lezer een volledige lijst aan van de dertig'
runenteksten, die thans in Nederland aanwezig
zijn. Gezien de moeilijke herkenbaarheid van ru-^
nen in beeld en metaal is het goed denkbaar dat er
nog onontdekte inscripties zijn, in musea en parti
culiere collecties. Het raadplegen van het boek kan
helpen nieuwe vondsten te doen.
Terecht besteden Philippa en Quak aandacht aan
misverstand over en misbruik van runen. In deze
eeuw hebben smoezelige germanenfantasten in
het Derde Rijk hun heil hierin gezocht. Zo komt het
dat nu nog in logo's zoals het hakenkruis ten on
rechte runen worden gezien.
(Marlies Philippa Arend Quak, Runen, een hel
der alfabet uit duistere tijden. Uitgever Thomas
Rap, Amsterdam. 165 bladzijdenf27,50).
van de grootste en mooiste runenstenen, de konings-
foto united photos de boer poppe de boer
Op het Domplein in Utrecht staat een afgietsel van een
steen van het Deense Jelling.
