'Goed toneel is een seismograaf
Gesprek met Kossmann moet het hebben van anecdotes
f"h>
Conservering boekenbezit
kost rond 140 miljoen
Cultuur& Kunst
iudi Fuchs wil minder
sterren' in museum
De humor van een stel kwajongens
Prachtige taal Benno Barnard in verkeerde handen
RIJDAG 29 APRIL 1994
1-356472. piv -chef*
n in gesprek met Alfred K
28/4. Sociëteit de Burcht. Leiden
J5
llo
neurotische puber schreef
Ifred Kossmann 'schijnbaar fi-
isofische kul in heldere vijf-
oetige jamben. Later beschreef
of minder stijlvolle
esintegratie. (zelfjverlies
ïasochisme. Zijn beschrijving
'nd( an de versplinterde werkelijk-
iviteit eid intrigeerde Arjan Berben
tot odanig dat hij op Kossmann
Zfstudeerde. Het gesprek gister-
werk
e gar
Prijs voor sieraadontwerpster Herbst
amsterdam De Emmy van Leersumprijs 1994 is toegekend a
avond bij Burcht Literair werd
door deze fascinatie gekleurd.
Berben trachtte een beeld van
Kosmanns leven en invloeden
op te roepen, en vervolgens de
voor hem belangrijkste themata
aan te stippen. Door het vast
houden aan dat keurs bleef het
gesprek een beetje aan de op
pervlakte, kwam het niet echt
los.
Kossmann beschikt bepaald
over een verfijnde ouwe man
nen-ironie. Als Berben vraagt
naar zijn vorm-principe, zegt hij
achteloos geen principes te
hebben. Mooi vertelt hij over
het Haagse, voor zijn grootou
ders eigenlijk te grote, huis waar
zijn opa hem Duits leerde. Sa
men Goethes Faust lezen (de
belangrijkste rollen voor zijn
opa natuurlijk) waarbij zijn
grootvader ongetwijfeld "voor
de zevenhonderttachtigste
keer" de tranen over de wangen
liepen. Of over zijn dwangar
beid in de oorlog. Na de oorlog
waande hij zich even collabora
teur, want "heel Nederland,
huis voor huis bleek in het ge
wapend verzet gezeten te heb
ben".
De avond moest het helaas
hebben van dit soort anecdotes.
Vruchtbaarder was het mis
schien geweest dieper in te
gaan op Kossmanns fascinatie
voor Thomas Mann. De bewon
dering voor deze Duitse auteur
(die hij stiekem buiten zijn
grootvader om las, want die
ging maar tot Schiller) ver
woordt Kossmann meeslepend.
Manns essays, kritische obser
vatie en ontroering in een
prachtige stijl, zijn zijn ideaal.
Bovendien blijkt uit "Manns dag
boeken duidelijk dat iemand
prachtig, helder en beheerst kan
schrijven terwijl hij in wezen zo
neurotisch is als de pest. En
precies dat is het. wat
Kossmann bezig houdt. Dat
ontdekte hij als dichtende pu
ber. Asynchronie van leven en
ervaren, het klopt omdat het
niet klopt.
Masochisme is een veel luch
tiger thema dan de op de loer
liggende gekte, de desintegre
rende persoonlijkheid. Maar
ook daar schuilt volgens
Kossmann iets paradoxaals. De
masochist bepaalt de regels van
het spel, terwijl hij zegt de slaaf
ontwerpster Marion Herbst voor haar serie samengestelde bro
ches uit 1992/1993. De prijs bedraagt 15.000 gulden. De aan
moedigingsprijs voor sieraden, groot 7500 gulden, valt toe aan
Thea Tolsma voor haar serie halscolliers die van binnenbanden
zijn gemaakt. De Emmy van Leersumprijs van het Amsterdams
Fonds voor de Kunst wordt sinds 1985 wisselend toegekend voor
sieraden, textiel, keramiek en mode. De jurycommissie bestond
dit jaar uit de Leidse industrieel ontwerper Frans van Nieuwen-
borg, Lous Martin en Haro Plantenga.
Eerste editie Kadefestival
noqrdwuk» Het Noordwijkse Join presenteert morgen, konin
ginnedag, de eerste editie van het Kadefestival. In totaal zijn ne
gen groepen, waaronder 'Les Zazous' en 'Behind the Sofa' ge
programmeerd. Om half tien wordt de live muziek vervangen
door muziek op schijven. DJ is Wim Plug. Aanvang van het festi
val: 14.30 uur.
Hans Cwiset verguld van de Perzen
„Het is net alsof ik me al anderhalf jaar aan het verheu
gen ben op een verjaardagscadeau." Hans Croiset is de
koning te rijk met de door hem bij Het Nationale Toneel
geregisseerde De Perzen van Aischylos, dat gisteren in
het Haagse Spuitheater in première ging. „Met De Per
zen bedrijven we op theatrale wijze archeologie. De spe
lers komen aan het begin half bedolven onder het zand
weer tot leven."
den HAAG MAX SMITH
tSTERDAM GPD
Rudi Fuchs wil in het
itedelijk Museum voortaan
linder nadruk op grote solo-
in toonstellingen leggen. „Ik
find het belangrijker zo veel
nogelijk kunstenaars tegelijk te
Dat betekent ook dat
iet sterrensysteem onder kun
stenaars wat minder zichtbaar
rordt", aldus Fuchs. Aan de
ooravond van de opening van
Couplet II' toonde hij zich gis-
behoorlijk geraakt" door
critiek dat het Stedelijk een
nausoleum dreigt te worden,
•uchs zou een wezenjijke taak
erwaarlozen omdat hij jonge
cunstenaars veel te weinig kan-
gistepen geeft.
In de reeks 'Coupletten' toont
?t museum dit jaar een groot
aantal kunstenaars tegelijk. In
bruy een combinatie van tijdelijke
tentoonstellingen en werken uit
de vaste collectie wil Fuchs een
dynamische wisselwerking tus-
vJrv sen kunstenaars uit verschillen-
>^ja( de disciplines, stijlen en perio-
J es tot stand brengen.
Volgens Fuchs moet er in een
lassiek museum voor moderne
inst zoals het Stedelijk juist
wisselwerking tussen oud
Jen nieuw zijn: „Ik vind niet dat
iiidr het museum zich heel nadruk-
j^r{ kelijk alleen op de jongste kunst
n-K;kul
Rdfy
moet storten. Ik heb het gevoel
dat ik z
dedigen omdat onze cultuur,
waarin historische betekenissen
nog duidelijk zijn, onder druk
staat. Door de invloed van de
media weten de mensen straks
misschien zelfs niet meer hoe
ze naar een schilderij moeten
kijken." De presentatie van
'Coupletten' ziet hij daarom ook
als een opvoedende taak.
'Couplet II' gaat vandaag
open en toont tot eind juni
werk van Joan Jonas (zes instal
laties van performances uit de
periode 1968-1994), Peter Hujar
(foto's), Domenico Bianchi
(schilderijen), Brice Marden
(schilderijen) en Carl André
(een visuele presentatie van zijn
gedichten). Kleinere presenta
ties krijgen onder anderen Jean
Dubuffet (schilderijen), Domi
nique Gonzalez-Foerster
(installatie), Jos Kruit (beelden),
Alberto Magnelli (schilderijen)
en Mario Merz (beelden).
Erik van Lieshout vertegen
woordigt met schilderijen de
jongste Nederlandse generatie.
Als de nieuwbouw van het Ste
delijk klaar is, wil Fuchs ook
graag het Stedelijk Museum Bu
reau Amsterdam onderdak bie
den. Dit bureau presenteert
avantgarde-kunst maar is nu el
ders in de hoofdstad gevestigd.
„Iets dergelijks hoort hier zeker
thuis", benadrukte Fuchs.
Aischylos schreef De Perzen
acht jaar na de historische slag
bij Salamis. Onder aanvoering
van koning Xerxes is in 480 voor
Christus een groot Perzisch le
ger ten strijde getrokken om de
Grieken voor eens en altijd mo
res te leren. Het resultaat is net
andersom: de Perzen werden
door de Grieken finaal in de pan
gehakt.
„Als een leider van een volk
hoogmoedig alleen zijn eigen
belangen nastreeft, leidt dat tot
rampen. Het venijn van de in
terpretatie zit hem in de staart.
We laten Xerxes aan het slot de
mensen weer helemaal aan zich
binden. Het stuk eindigt met
hem als overwinnaar. Daarmee
geven we aan dat dictators altijd
winnen. 'De geschiedenis leert
ons één les, namelijk dat wij er
niets van leren,' hebben we in
een programmakrant als kern
gedachte laten opnemen."
,Goed toneel is een seismograaf;
het zit op de pols van de tijd.
Toneel kan nooit direct de we
reld veranderen. Hooguit indi
rect door mensen teksten en
beelden aan te reiken, waar ze
vervolgens op persoonlijke wij
ze mee aan de slag gaan."
De Perzen is voor Hans Croi
set naar eigen zeggen het lastig
ste stuk in zijn ruim dertigjarige
ervaring als toneelmaker. De
voorstelling is geen soort af
scheidscadeau bij zijn over
dracht dit seizoen van het artis
tiek leiderschap bij Het Natio
nale Toneel aan Ger Thijs.
„Twee jaar geleden had ik al het
besluit voor deze produktie ge
nomen en pas vier maanden la
ter viel de beslissing het stokje
aan Ger Thijs door te geven. Het
heeft ook niets met een afslui
ting van doen. Hierna ga ik di
rect door bij Het Nationale To
neel met de regie van Het Even
wicht van Botho Strauss. Dat
gaat op 30 september in pre-
Het afscheid nemen doet
hem geen pijn. „Nadat ik Het
Nationale Toneel heb opgericht,
heb ik het zes jaar lang geleid.
Het gezelschap staat nu goed
op zijn poten; het is sinds an
derhalf jaar het best lopende re
pertoire-gezelschap van Neder
land met - ook in artistiek op
zicht - geweldige successen als
bijvoorbeeld De Kleine Zielen
en King Lear. Misschien gaan
mijn handen weer snel jeuken
voor een nieuw artistiek leider
schap, maar ik wil nu even spe
len en regisseren."
Lijsttoneel
Wanneer er gesproken wordt
over de tendens bij hoe langer
hoe meer repertoire-gezel
schappen om uit de schouw
burgen weg te trekken naar
middelgrote zalen zonder lijst
toneel, de zogeheten zwarte
doos, windt Hans Croiset zich
meer en meer op. „Het kan fan
tastisch zijn voor de ontwikke
ling van het Nederlandse to
neel, dat Toneelgroep Amster
dam zich terugtrekt in die gas
fabriek. Wat ik wel een schan
daal vind is dat de Stads
schouwburg in Amsterdam
straks geen eigen gezelschap
meer heeft. De overheden moe
ten daar wat aan doen."
Het is slecht voor de ontwik
keling van dat andere toneel
wanneer het zich niet meer kan
afzetten tegen zoiets als het
Hans Croiset: „Dat de Amsterdamse Stadsschouwburg zonder vast gezelschap komt te zitten, vind ik net zo
erg als een kras op een Van Gogh." foto cpd/peter boer
lijsttoneel. Het komt het toneel
en de publieksparticipatie al
leen maar ten goede als er ook
continue in de schouwburg
wordt gespeeld. Dacht je dat
een Frans Strijards zonder een
Gijs Scholten van Aschat, een
Rudolf Lucieer, een Jacqueline
Blom die Oom Wanja bij Art
Pro heeft kunnen maken? En
waar zijn die mensen groot ge
worden? In de grote schouw
burgen. En hoe hebben ïe ge
leerd zo secuur om te gaan met
hun talent? In de grote schouw
burgen. Zoiets leert niemand in
de ldeine zaal.
Dat de Amsterdamse Stads
schouwburg zonder vast gezel
schap komt te zitten, vind ik net
zo erg als een kras op een Van
Gogh."
Zijn verontwaardiging is zo
intens, dat het helemaal niet
ondenkbaar is dat Hans Croiset
- net als ten tijde van Het Pu-
bliekstheater - met een nieuw te
formeren gezelschap de Am
sterdamse Stadsschouwburg
gaat bespelen. Maar voorlopig
heeft hij andere wel vastomlijn
de plannen voor de naaste toe
komst.
Behalve dat hij opnieuw een
stuk van een van zijn favoriete
schrijvers, Botho Strauss, bij
Het Nationale Toneel regisseert
en er zelf in meespeelt, vervult
hij het komende seizoen bij dit
gezelschap ook een rol in Oog
om Oog van Shakespeare in een
regie van Johan Doesburg.
Voorts debuteert hij als ope
ra-regisseur bij de Nationale
Reisopera met Faust van Gou
nod. De première vindt in april
1995 plaats. En: „Over twee jaar
ga ik de Oresteia doen; dan wil
ik het geboorteproces van onze
democratie als het ware in licht
letters tonen."
BEELDENDE KUNST
Fotograaf Emile van Moerkerken, 78 jaar
vooral gein'nteresseerd in sexuele symboliek.
foto emile van moerkerken
RECENSIE ONNO SCHILSTRA
'Vuile zakdoeken: surrealistische
in de Nederlandse kunst 1930-1960'
t/m 26 juni; vr. za en zo 12-18 uur
Liga Nieuw Beelden, Leiden.
De opening van de expositie
'Vuile Zakdoeken: surrealisti
sche tendenzen in de Neder
landse kunst 1930-1960' in Ga
lerie Liga Nieuw Beelden was
een bijzondere gebeurtenis. Een
restrospectieve tentoonstelling
van Nederlandse surrealisten is
al geen alledaags evenement,
nog ongewoner is het wanneer
de nog levende vertegenwoordi
gers van de beweging zelf aan
wezig zijn om zich voor te stel
len aan de jongere generaties.
Ze bleken er nog te zijn, de
kwajongens die in de jaren '30
het Surrealisme in ons land in
troduceerden. De schilder
Riemko Holtrop, bijvoorbeeld,
en de schrijver L.Th Lehmann.
En ook fotogrqaf Emile van
Moerkerken, 78 jaar nu, die met
veel humor zijn ontmoetingen
memoreerde met de aartsva
ders van het surrealisme, zoals
André Breton en Salvador Dali.
Humor was misschien wel het
belangrijkste kenmerk van het
Nederlandse Surrealisme. Waar
de Franse uitvinders van de
stroming niet zelden uitblonken
in een doctrinair soort betwete
righeid, was de Nederlandse va
riant steeds een vrijplaats voor
vriendelijke en speelse grappen
makerij. Ondanks dat (of mis
schien wel juist daardoor?) heb
ben de surrealisten hier nooit
echt vaste grond onder de voe
ten gekregen.
Het werk op de tentoonstel
ling heeft een versnipperd ka
rakter, wat geen wonder is, aan
gezien het Nederlandse surrea
lisme te losvast was georgani
seerd om van een echte stro
ming te kunnen spreken of om
tot een eenheid in stijl en the
matiek te komen. Er is allerhan
de werk, in vele technieken en
met uiteenlopende bedoelin
gen. Wally Elenbaas speelde
met zijn foto's in op onbewuste
te willen zijn. Bepaalt de mees
ter niet meer in overleg de kwel
lingen, dan is er geen sprake
meer van masochisme. Dus wie
is eigenlijk de baas?
De ironie waarmee
Kossmann de versplintering, de
catastrofe als constante factor
draaglijk maakt, liet Berben lig
gen. tot Kossmanns expliciete
teleurstelling. Teleurstellender
was het voorbijgaan aan zijn
grote voorbeeld. Thomas Mann.
Sprekend over hèm gaf
Kossmann naar mijn idee na
melijk inzicht in zijn eigen
werk.
Paleis het Loo
verwerft oranje
ehbo-doosje
Het Rijksmuseum Paleis Het
Loo heeft op een veiling bij
Christie's in Londen de ehbo-
doos van Prins Willem Frederik
Karei van Oranje Nassau (1797-
1881) gekocht voor 16.500 pond
(ruim 46.000 gulden). Voor zo'n
object is dat een recordbedrag,
aldus een woordvoerder van
Christie's.
De doos, zeventig centimeter
breed en twintig hoog en gefi
neerd met ebbehout. was op de
veiling gebracht door de Zwit
serse arts Staheli, die een aantal
medische instrumenten uit zijn
collectie liet veilen. Staheli
kocht de doos in 1989 op een
veiling in Zürich.
Het kistje is gemaakt door de
Belgische apotheker A. Kaysez.
De handvatten en het plaatje
rond het slot zijn van koper. Het
deksel en de verschillende on
derdelen - flessen en doosjes
zijn voorzien van het familiewa
pen van het Huis van Oranje.
Gemeenten iets
soepeler met
kunstenaars
in bijstand
DEN HAAG ANP
angsten, waar Emile van Moer
kerken vooral geïnteresseerd
was in sexuele symboliek. Kris-
tians Tonny en Eugène Brands
schilderden zorgvuldig gecom
poneerde droomlandschappen,
terwijl Riemko Holtrop juist
probeerde zijn hand zo vrij en
ongeremd mogelijk over het
doek te laten gaan.
Het meest bijzonder zijn de
nooit eerder geëxposeerde ab
surdistische collages van Theo
van Baaren en diens echtgenote
Gertrude Pape. Ze zijn afkom
stig uit het tijdschrift 'De Scho
ne Zakdoek', dat van 1941 tot
1944 maandelijks verscheen in
een oplage van slechts één
exemplaar. Het periodiek lag
ten huize van Van Baaren en
Pape ter inzage. De Duitse cen
suur, die het verbood om druk
werken te publiceren in een op
lage groter dan 5, werd zo op
een hoogst inventieve manier
belachelijk gemaakt. Een prach
tig voorbeeld van de wijze waar
op het Hollandse surrealisme
soms kon functioneren.
regels voor beeldend
kunstenaars met een bijstands
uitkering zullen iets soepeler
worden uitgevoerd dan sommi
ge gemeenten tot nu toe heb
ben gedaan. Dat is gisteren af
gesproken tijdens een gesprek
van de belangenverenigingen
van kunstenaars (BBK, Kun
stenbond FNV en Federatie van
Kunstenaarsverenigingen) met
vertegenwoordigers van de Ver
eniging van Nederlandse Ge
meenten (VNG) en het ministe
rie van welzijn, volksgezond
heid en cultuur.
Zo worden kunstenaars niet
onmiddellijk op hun bijstands
uitkering gekort, als zij niet bin
nen een maand na aanschrij
ving door de gemeente een aan
vraag doen voor een basissti
pendium. aldus Nico Klous van
de BBK. Een aantal gemeenten
hanteerde deze werkwijze. Zij
hebben alle beeldend kunste
naars in hun gemeenten aange
schreven en hen voorgehouden
dat zij binnen een maand zo'n
ïanvraag zouden moeten doen
bij het Fonds voor beeldende
kunst, vormgeving en bouw
kunst.
Vanaf 1 januari moeten beel
dend kunstenaars solliciteren
en zich na een half jaar bijstand
laten omscholen, willen zij hun
recht op deze uilkering behou
den. Vanaf dezelfde datum kun
nen kunstenaars een beroep
doen op een basisstipendium
van 55.000 gulden per kunste
naar. Dat bedrag wordt op een
rekening gestort, waarvan de
kunstenaar naar behoefte kan
opnemen.
Tijdens het overleg is ook af
gesproken dat gemeenten de
kunstenaars niet meer collec
tief, maar individueel zullen be
naderen. Zo kan per kunstenaar
worden beoordeeld of hij of zij
aan de eisen voldoet en binnen
welke termijn dat moet gebeu-
Het behoud van het Nederlands
bibliotheekbezit aan boeken uit
de periode 1800-1990 kost de
komende tien jaar een eenmalig
bedrag van rond 66 miljoen gul
den. De kosten van conserve
ring van afzonderlijke literaire
collecties (behalve boeken ook
handschriften) worden ge
raamd op 70 miljoen gulden.
Deze cijfers maakte dr. P. Tin-
demans, directeur onderzoek
en wetenschapsbeleid van het
onderwijs en we
tenschappen, gisteren bekend
congres over conserve
ring in Den Haag. Dergelijke be
dragen gaan de draagkracht van
de bibliotheken te boven. Daar-
de ministers van
onderwijs en wvc bijspringen.
Tindemans kondigde aan dat zij
binnenkort hierover een tweede
„Papierbriefnaar de Tweede
Kamer zullen sturen. De ko
mende tien jaar zullen naar
schatting 4,5 miljoen boeken
van bibliotheken voor conserve
ring in aanmerking komen, zo
blijkt uit onderzoek. Het groot
ste deel van de kosterr daarvan
zal door de bibliotheken zelf
moeten worden opgebracht, al
dus Tindemans. Die zijn im
mers de eigenaren van de boe
ken. Voorzover zij daar niet toe
in staat zijn, zal materiaal moe
ten worden afgestoten of zal het
verval moeten worden aan
vaard. Het aantal boeken in de
ongeveer 80 instellingen die in
totaal 220 literaire collecties
herbergen, bedraagt 1,2 mil
joen.
meubel lease service
De nieuwe manier van
zorgeloos inrichten.
Vraag naar de folder l
RECENSIE DIRK WILLEM ROSIE
'De zieners' (The well of the saints') van John Mil-
lington Synge Vertaling: Benno Barnard Produktie
Fact. Regie: Floor Huygen. Spel: Willem Kwakkel-
stein, Mijs Heesen, Wim Bouwens, Mirjam de Bont,
Adri Overbeeke en Ulrike Söbbeke. Te zien: LAK-
Theater Leiden (vanavond).
Bij Fact werken de theatermakers van
de toekomst. Dat is mooi. Maar als de
nieuwe produktie 'De zieners' de maat
staf is voor toekomstige ontwikkelin
gen. dan gaan we over een poosje de
helft van de tekst niet verstaan, een deel
van de handeling niet zien, en de grime
en het decorontwerp duiken onder het
niveau van de Grolsche Optimisten.
Na zijn formidabele vertaling van 'All
for love' maakt Benno Barnard ander
maal indruk met 'De zieners', een com
plete hertaling van 'The well of the
saints' van de Ierse schrijver John Synge
(1871-1909). Rond de eeuwwisseling
schreef Synge toneelstukken die zich af
spelen in de woeste leegte van de 'wes
tern world', de slechts door Keltische af
stammelingen bewoonde uithoek van
Ierland waar rotsen drijven op moeras
sen. Daar hebben wind en regen vrij
spel, de mensen geloven er in feeën èn
in de God van Rome. Het leven in de
'western world' is hard, fel en eenvou
dig. Noordenwind en zuidenbries delen
er de lakens uit. Vreugde vindt men er
in de gloed van smeulend turf en - zo
God -het wil - in de vrouw die Hij op
jouw weg heeft geplaatst. Daar in het
westen is de bard het enige vertier en
praten de mensen nog steeds Iers, een
glimp van een verloren wereld.
Die eenvoud en beslotenheid, maar
ook de vervreemding van een voorbije
cultuur heeft Benno Barnard in taal ge
goten. Zijn Nederlands heeft deels een
■Franse structuur met bijvoorbeeld het
werkwoord 'gaan' voor de toekomende
tijd. De tekst is een massief monument
dat een nauwgezette behandeling ver
eist. Daar heeft regisseuse Floor Huy
gen zich zo te zien nauwelijks mee be
zig gehouden. Haar aandacht is uitge
gaan naar de verworvenheden van het
amateurtoneel: een bewuste overdosis
schmink, een bewust het zicht bene
mend, gammel decorstuk midden op
het toneel en (bewust?) brabbelende
acteurs. Ziehier het theater van de toe
komst.
'De zieners' predikt de eenvoud. Het
leven wordt lelijker als je het mooier
maakt. Maria en Martin dolen blind
rond, op hun kromme manier zijn ze
toch gelukkig met elkaar. Het gaat mis
vanaf het moment dat een rondreizen
de heilige hen het zicht in de ogen te
ruggeeft Het beeld dat ie zich van el
kaar hebben gemaakt is niet opgewas
sen tegen de werkelijkheid. Het Gods
geschenk zien maakt het eenvoudige
blindenleven gecompliceerd.
Aan het eind zijn Martin en Maria
weer blind. Ze zoeken hun weg door het
gevaarlijke moeras, tastend naar het
pad en naar elkaar.
Wat zou dal mooi geweest zijn, wan
neer nieuwe Nederlandse cultuur was
voortgekomen uit de oude Ierse. Ge
brek aan besef van hel materiaal zette
die ontwikkeling de voet dwars.
