Een zwartwitte
toekomst
voor Ermelo
PETER VAN NUUSEN8URG
ZATERDAG 23 APRIL 1994
t< Niemand twijfelt er
aan dat Nelson Man
dela, hier gekleed als
een Xhosa-koning,
en h straks de eerste zwar-
president van Zuid-
Afrika zal zijn. Door
zijn bijna mythische
uitstraling is de ANC-
leider aanvaardbaar
voor alle partijen.
FOTO EPA
Ermelo is een boerendorp in het oosten van cle provincie Transvaal. Het had
jarenlang een kwalijke reputatie: het zou een van de-meest reactionaire
gemeenschappen in Zuid-Afrika zijn. Het was dan ook een van de haarden van
verzet tegen de sluipende revolutie, die presiden t De Klerk vier jaar geleden in gang
zette. Maar nu lijkt ook Ermelo ervan te zijn doordrongen dat de klok niet kan
worden teruggedraaid. Al is het wederzijds wantrouwen nog groot, blank en zwart
erkennen elkaar als partners in een gemeenschappelijke toekomst. Volgende week
kiezen ze voor het eerst samen een parlement.
De stille
revolutie van
een reactionaire
gemeenschap in
Zuid-Afrika
Op het toneel heerst volstrekte
chaos. Tientallen mensen lopen
ogenschijnlijk doelloos door el
kaar. Kinderen huppelen in een onbeholpen
choreografie rond decorstukken. Een groep
in bijbelse dracht geklede mannen en vrou
wen reciteert op gedragen toon een tekst. Vijf
meter verder zingt een vrouw een loflied op
de Heer. Achter een tafeltje, bij het voetlicht,
slaat de regisseuse het tableau tevreden gade.
♦Niemand twijfelt aan het succes van het 'Pas
siespel voor de Vrede'.
Doctor Zulu en David Bisande zijn figuran
ten in deze musicalversie van het leven en lij
den van Jezus Christus. Ze spelen blinde
mannen, die dankzij Christus hun gezichts
vermogen terug krijgen. Het zijn simpele bij
rollen; in geen enkel ander land zou hun ver
melding in de rolverdeling opzien baren.
Maar hier in Ermelo worden ze gespeeld
door twee zwarte jongens van 20 en 21 jaar
en dat is revolutionair.
De conservatieve blanken die de opvoering
zullen bijwonen, krijgen in het theater een
blik in de toekomst van hun dorp. David en
Doctor zijn niet de enige zwarten die aan het
passiespel deelnemen. Het mannenkoor van
Wesselton, het zwarte township bij Ermelo,
doet ook mee, terwijl leden van de Indiërs
gemeenschap zich eveneens hebben aange
meld. En om de schok nog groter te maken:
vrijwel alle geloofsrichtingen zijn
bij het project vertegenwoordigd.
■■H Ook dat was nooit eerder ver
toond.
Nog maar drie jaar geleden gold
het dorp als een van de hardnek
kigste bolwerken van het verzet
tegen de revolutie, die president
De Klerk vier jaar geleden in
gang zette. Toen de president in
januari 1991 verordonneerde dat
alle openbare gelegenheden voor
alle rassen moesten worden
opengesteld, ging Ermelo voor in
de strijd tegen deze aanslag op
de gevestigde orde.
Zwarten die een duik wilden ne
men in het schitterende zwembad werden
door rechtse fanatici van het complex geran
seld. Als ze een boek wilden lenen, kregen ze
te horen dat de bibliotheek 'besloten' was.
Sommige conservatieven genieten nog steeds
van het grootste wapenfeit van hun gevecht
tegen de vernieuwing. Toen het mijnbouw-
bedrijf Gencor, de grootste werkgever in de
regio, een prijsuitreiking wilde houden in de
stadsgehoorzaal, waarbij ook zwarten aanwe
zig zouden zijn, werd op de avond van het
festijn traangas in het luchtverversingssys
teem gepompt. De daders zijn nooit gepakt,
hoewel iedereen weet in welke hoek ze ge
zocht moeten worden.
Het waren schermutselingen die leidden
tot een grootscheepse confrontatie met de
zwarte gemeenschap. In Wesselton besloot
de civic, de door het ANC geleide 'gemeente
raad', de handschoen op te nemen. De civic
kondigde een consumentenboycot en een al
gemene staking af, onder leiding van Z.Q.
Mpofu, een 63-jarige gepensioneerde onder
wijzer.
Het werd een slijtageslag die pas laat suc
ces had. In juli vorig jaar gingen de zakenlie
den door de knieën. „De situatie was enorm
gespannen", herinnert Jimmy Laubscher, de
Toyota-dealer van Ermelo, zich. „Mensen
dreigden failliet te gaan. Iedereen werd
steeds bozer. De civic had twee soorten ei
sen, een pakket voor het gemeentebestuur en
een voor de zakenmensen. Maar wij waren
niet vertegenwoordigd. We hadden geen en
kele organisatie om onze belangen te behar
tigen. De zwarte collega's in Wesselton waren
veel verder dan wij. Zij hadden wel een ka
mer van koophandel. Toen zei ik tegen een
andere zakenman: 'laten we iets op poten
zetten, waar iedereen, blank en zwart wat
aan heeft'. We schreven een vergadering uit
en huurden een zaaltje in het hotel. We re
kenden op hooguit 60 man. Er kwam 320
man. Vrijwel iedereen die in Ermelo en Wes
selton wat betekende was er.
Maar daarna ging het moeizaam. Niet alle
zwarten waren ervan overtuigd dat ze baat
hadden bij samenwerking. Het wederzijdse
wantrouwen was enorm. Elke bespreking,
over de statuten, de samenstelling van het
bestuur, liep vast in achterdocht. De zwarte
collega's komt de eer toe de impasse te heb
ben doorbroken. Het ging over de samenstel
ling van het bestuur. We kwamen er maar
niet uit. Er lag een voorstel dat elke bevol
kingsgroep, blank, zwart en Indiër, vier man
in het bestuur zou krijgen. Maar dat vonden
de zwanen niet democratisch. Zij stelden
voor dat er gestemd zou worden. Elk bedrijf
had een stem. Ik wees hen er op dat ze in de
minderheid waren. Hun leider, Phenyane,
zei: 'Precies, maar dat is democratie'. Het ijs
was daarmee gelijk gebroken. Ik ben nu voor
zitter en hij is ondervoorzitter van de vereni
ging
Jimmy Laubscher was gewend zwarte klan
ten koffie in een ander kopje te schenken dan
blanke. Nu neemt hij zwarte relaties voor de
lunch mee naar het lokale restaurant, waar
een zwart gezicht aan tafel nog steeds, zij het
besmuikt, commentaar uitlokt.
Ontwikkelingsforum
Nadat ze de voor alle partijen voordelige vre
de met de blanke zakenlui had gesloten, ging
de civic frontaal in de aanval tegen de ge
meenteraad. Stakingsleider Mpofu: „Met die
lui was geen land te bezeilen. Ze weten dat
Ermelo en Wesselton in de nabije toekomst
zullen worden samengevoegd. Daar moeten
we ons op voorbereiden, maar de gemeente
gaf niet thuis. We besloten toen in overleg
met enkele zakenlui een 'Ontwikkelingsfo
rum' te stichten. Daar konden we bespreken
hoe we de ontwikkeling van 'Groter Ermelo'
ter hand zouden nemen."
Het ontwikkelingsforum kende dezelfde
aanloopproblemen als de kamer van koop
handel. Het wantrouwen was zo groot, dat
gevreesd werd dat het project een vroegtijdi
ge dood zou sterven. Dat dat niet gebeurd is,
wordt toegeschreven aan de inspanningen
van twee vrouwen die nog maar kort in Er
melo wonen. Susan Jobson en Renee Hefer
bleken de managementscapaciteiten te heb
ben die de initiatiefnemers bij alle goede wil
ontbeerden.
„Het Forum had een geloofwaardigheids
probleem, omdat de gemeente niet mee
deed. De civic dacht dat het een zoethouder
tje zou worden, dat toch niets voor elkaar zou
krijgen. Maar nu ze zien dat we echt iets kun
nen bereiken, doen ze goed mee", zegt Hefer.
Als betrekkelijke buitenstaanders zijn zij bij
uitstek geschikt om de veranderingen in Er
melo in perspectief te plaatsen. Hefer: „Het is
een schoolvoorbeeld van een aanpassings
proces. De mensen zien dat de wereld om
hen heen verandert, dat oude zekerheden
verdwijnen. Dat kunnen veel mensen moei
lijk verwerken, zeker in een weinig dynami
sche gemeenschap als Ermelo. Die verande
U
Een jonge zwarte
vrouw laat er geen
misverstand over be
staan naar wie haar
voorkeur uitgaat bij
de eerste multiraciale
verkiezingen in Zuid-
Afrika. FOTO REUTER
PHILIPPE WOIAZER
ringen roepen bijna instinctief verzet op.
Maar op den duur zien ze in, dat ze daar
niets mee opschieten. Dat ze verder moeten.
En vergis je niet, de geschiedenis leert dat de
ze mensen een geweldig talent tot aanpas
singhebben."
Begin februari trok een stoet personenau
to's, trucks en opleggers door de straten van
het dorp. Ze waren versierd met de 'vier
kleur', de vlag van de oude Boerenrepubliek
Transvaal. De optocht ging naar het stadhuis
waar aan burgermeester Van Wijk eeh petitie
werd overhandigd. Ermelo moest zich aan
sluiten bij de Volksstaat, het utopia van ex-
treem-rechts, dat op geen enkele kaart gete
kend kan worden.
In Standerton, een dorp dat 75 kilometer
ten zuidwesten van Ermelo ligt, zou een
soortgelijke manifestatie van de neo-nazisti-
sche Afrikaner Weerstand Beweging (AWB)
twee weken later op een bloedbad uitlopen.
De zwarten wensten niet ingelijfd te worden
in een racistisch thuisland, zelfs niet in een,
dat nooit werkelijkheid zal worden. Ze orga
niseerden een tegendónonstratie. De con
frontatie liep volledig uit de hand. De politie
wilde tussen beide komen, maar werd in het
nauw gedreven. Ze schoten met hagel en
vuurde traangasgranaten in de woedende
meute. Zeventig mensen raakten gewond.
In Ermelo veroorzaakte de reactionaire
processie voornamelijk lachsalvo's. De spora
dische woede-uitbarstingen kwamen niet
van zwarten, maar van Afrikaners die niet
langer over één kam wensten te worden ge
schoren met deze 'paljassen'.
Veemarkt
„Toch", zegt Adrie Fourie, hoofdredactrice
van het plaatselijke nieuwsblad De Hogevel-
der, „moet je rekening houden met geweld
van rechts. In het dorp mag de redelijkheid
dan wel de overhand hebben gekregen, maar
de boeren in de omgeving zijn bijna allemaal
zo rechts als maar kan. Ik ga ervan uit dat ze
zullen proberen d$ verkiezingen te ontwrich
ten."
Elke donderdag wordt even buiten Ermelo
een veemarkt gehouden. Het vee wordt door
zwarte knechten in een door tribunes om
ringde kraal gedreven. Op de houten banken
keuren donkerbruin verbrande mannen in
korte kaki-broeken de koeien, stieren en kal
veren. Op een aparte tribune zitten de poten
tiële zwarte kopers.
Oubaas de Jager (41) is de eigenaar van
een slagerij en een kleine boerderij. Het voor
uitzicht van een zwarte regering maakt hem
onzeker, zegt hij. „Zwarten zijn niet geschikt
om te regeren. Ze kijken niet naar de toe
komst. Ze denken alleen aan de dag van
morgen. Veertien jaar geleden kwam hier een
Amerikaan om de zwarten te leren boeren.
Ze kregen trekkers, werktuigen en twaalf stie
ren. Na drie maanden kwam hij terug. Er wa
ren nog drie stieren over. De rest was ge
slacht en de trekkers stonden te roesten op
het veld.
Onze politici komen uit de stad en kennen
de zwarten niet. Wij zijn met ze opgegroeid.
We zijn niet gelijk. Als je die gelijkheid wilt
opleggen, zal de blanke moeten afdalen tot
het niveau van de zwarte. De zwarte zal nooit
opklimmen tot het niveau van de blanke."
Nu is voor de blanken het moment geko
men om de krachten te bundelen. Maar hoe,
dat weet hij ook niet. De Volksstaat, het
klinkt goed, maar dan moet die wel bij zijn
erf beginnen. Verhuizen zal hij niet, dat bete
kent het opgeven van de grond waar hij ge
boren is en dat is ondenkbaar. Hij bereidt
zich dus voor op een oorlog met het ANC. „Ik
heb genoeg wapens en munitie. Want die
oorlog komt er."
Het verhaal van De Jager is met dit bloed
stollende relaas niet verteld. Hij is een vrien
delijk man, die acht zwarte wezen op zijn
boerderij heeft groot gebracht en zijn zwarte
personeel beter betaalt dan de meeste libera
le zakenlui. Zijn biografie wordt nog opmer
kelijker, wanneer iemand vertelt dat hij be
vriend is met de beroemdste zwarte popster
van Zuid-Afrika, Lucky Dube, een overtuigd
ANC-aanhanger.
Het zijn feiten die John Mweli niet gerust
kunnen stellen. Hij is lid van de civic van
Wesselton en wacht deze zaterdagmorgen bij
het gemeenschapshuis op een delegatie van
het ANC uit Johannesburg, die hem en zijn
collega's de fijne kneepjes van de gemeente
administratie zou bijbrengen. De delegatie is
al uren te laat en Mweli gaat er van uit dat ze
niet meer zullen opdagen.
„Ik ben bang voor rechts", zegt hij. „Ze zijn
zwaar bewapend en ze haten ons. De verkie
zingen worden een bloedbad. De AWB zal
nooit toestaan dat wij de macht overnemen.
We horen wel veel mooie praatjes over een
gemeenschappelijke toekomst, maar er zijn
weinig mensen die daarin geloven." Hij wijst
naar de aanpalende biertuin, waar ondanks
het vroege uur zwaar beschonken mannen
en vrouwen in en uit waggelen. „Vraag maar
aan hen of ze er in geloven."
Angst en hoop. Het zijn de polen waar tus
sen de bewoners van Ermelo en Wesselton
heen en weer worden geslingerd. Rina en
Dirk Steyn hebben het grootste deel van hun
leven doorgebracht op hun boerderij, Boom-
plaas, dertig kilometer buiten Ermelo. Rina is
meer dan 22 jaar onderwijzeres in het dorp
geweest en Dirk geldt als de meest 'verlichte'
boer van Ermelo en omstreken. Zij hebben
het 'nieuwe Zuid-Afrika' geaccepteerd, om
dat ze beseften dat het 'oude Zuid-Afrika' ten
dode was opgeschreven.
„Het nieuwe Zuid-Afrika zal voor de zwar
ten beter zijn dan voor de blanken", zegt Ri
na. „Maar toch maak ik me niet echt be
zorgd. Alles ligt uiteindelijk in de handen van
de Heer."