Mitterrand stemt in met Madame Curie
Wetenschap
WHO eist 200 miljoen
voor bestrijding TBC
'Ik hou veel van je en
heb veel voor je over'
Monster-inventarisatie naar levende
organismen op aarde moet snel beginnen
Ook pruimtabak
niet gezond
Anti-bioticum in
strijd tegen te
vroege geboorten
Goede resultaten
met kunstheup
VRIJDAG 1 APRIL 1994
13
Jaarlijks drie miljoen doden
De geïndustrialiseerde landen
moeten ongeveer tweehonderd
miljoen gulden op tafel leggen
voor de bestrijding van tubercu
lose in de hele wereld. Dat moet
de komende tien jaar twaalf
miljoen sterfgevallen voorko
men. De coördinatie- en advies
groep op het gebied van TBC
van de wereldgezondheidsorga
nisatie van de Verenigde Naties.
WHO. presenteerde het plan
dinsdag tijdens een bijeen
komst in Den Haag.
Momenteel sterven jaarlijks drie
miljoen mensen aan TBC. Daar
mee eist de ziekte meer slacht
offers dan AIDS, malaria, chole
ra en tyfus bij elkaar. De bestrij
ding van TBC wordt bemoeilijkt
omdat verscheidene tuberkel-
bacteriën inmiddels ongevoelig
zijn voor medfcijnen.
De VN-organisatie komt met
het actieplan op een moment
dat het aantal TBC-gevallen ex
plosief dreigt toe te nemen. De
WHO vreest dat de komende
tien jaar als gevolg van tubercu
lose over de gehele wereld der
tig miljoen doden vallen, als er
niets wordt gedaan. Naar ver
wachting raken in dezelfde pe
riode nog eens tachtig miljoen
personen besmet.
Het is volgens de WHO zaak dat
alle landen de nieuwe richtlij
nen voor TBC-bestrijding over
nemen. Voorts pleit de WHO
voor een wereldwijde samen
werking tussen ondernemingen
en particuliere instellingen om
overheden steun te bieden bij
de strijd tegen de ziekte.
Aan TBC wordt relatief weinig
geld uitgegeven. Vorig jaar werd
aan AIDS ongeveer 270 miljoen
gulden besteed, TBC 'kreeg' on
geveer 32 miljoen gulden. De
WHO vindt niet dat aan de be
strijding van AIDS minder geld
moet worden uitgegeven, maar
dat er juist meer geld moet ko
men voor TBC.
Hoewel 95 procent van de sterf
gevallen zich nog in ontwikke
lingslanden voordoet, be
schouwt de WHO de sterke toe
name van TBC-patiënten in de
geïndustrialiseerde wereld als
een verontrustende ontwikke
ling. Met name de laatste vijf
jaar is in dit deel van de wereld
sprake van een forse groei.
De toename van de TBC-ge val
len is merkwaardig genoeg een
gevolg van de eerdere uitroeiing
van de ziekte in de rijke wereld.
Als gevolg daarvan werden be
strijdingsprogramma's afge
bouwd, kwam er minder geld
beschikbaar voor onderzoek en
werd TBC-bestrijding in de Der
de Wereld verwaarloosd.
Franeker herdenkt Eise Eisinga
Eise Eisinga begon al op 16-jarige
leeftijd met het schrijven van een
boek over wiskunde. foto pr
carel wiemers
Wolkammer, politicus, patriot,
banneling, bstuurder, belastin-
ginner en architect. De grootste
bekendheid verwierf de Friese
Eise Eisinga (1744-1828) echter
als wis- en sterrenkundige. Da
gelijks bezoeken vele mensen
nog het planetarium dat hij des
tijds in zijn eigen grachtenhuis
in Franeker bouwde. Vorige
week begon in zijn woonplaats
een reeks activiteiten, die de
250ste geboortedag van deze
bijzondere man levendig nloe
ten houden.
„Eise. ik hou veel van je en heb
veel voor je over, maar ik ben
niet van plan 's nachts het heen
en weer te krijgen."' Zijn vrouw
vond het kunstwerk dat hij in de
woonkamer aan het bouwen
was prachtig. Het ging haar
echter een beetje te ver dat de
één meter lange slinger van een
Friese klok. waarmee het ster
renstelsel in gang werd gehou
den. tw intig centimeter door
het plafond van de bedstee stak.
Er zat niets anders op. Eise
moest de slinger inkorten tot
tachtig centimeter. Dat bete
kende een andere slingertijd en
aanpassing van het hele sys
teem. Het op het plafond afge
beelde zonnestelsel werd op
schaal aangelegd: een millime
ter in de kamer is een miljoen
kilometer in de natuur. Eisinga
heeft het zö precies uitgevoerd
dat de bezoeker na ruim twee
honderd jaar nog elk moment
van de dag de actuele stand van
de planeten kan aflezen.
Het idee voor de bouw van een
planetarium ontstond naar aan
leiding van een krantebericht
over de samenstand van vier
planeten en de maan in het
sterrenbeeld Ram op 8 mei
1774. Toen dominee Eelko Alta
uit het Friese plaatsje Bozum
beweerde dat dit tot veel aarbe-
vingen en vulkaanuitbarstingen
zou leiden en uiteindelijk zou
uitmonden in de ondergang van
de aarde in een 'poel des vuurs',
ontstond onder de bevolking
angst en paniek.
Met de bouw van zijn planetari
um wilde Eisinga aantonen dat
die verhalen nonsens waren en
niets met de werkelijkheid van
doen hadden. Het kostte hem
zeven jaar van al zijn vrije tijd:
tientallen eikenhouten hoepels,
schijven en aasen met daarin
ruim tienduizend handgesmecle
spijkers die als tanden in een
radarwerk dienst doen. Het stel
sel wordt in beweging gehou
den door acht gewichten en ge
stuurd door de Friese klok.
De Franeker had zijn mathema
tisch inzicht en handigheid niet
van een vreemde. Zijn vader Jel-
te, wolkammer van beroep,
hield zich in zijn vrije tijd bezig
met werktuigbouw en mathe
matische vakken. Al op jonge
leeftijd bleek zijn zoon Eise aan
leg te hebben voor wis- en ster
renkunde. Op 16-jarige leeftijd
begon hij met het schrijven van
een boek over wiskunde, ge
volgd door een aantal astrono
mische werken.
Naast zijn beroep van meester-
wolkammer en zijn grote inte
resse voor sterrenkundige en
wiskundige vakken vervulde
Eisinga in zijn leven een groot
aantal openbare functies. Als
•rechtgeaarde patriot moest hij
in 1787 voor de binnenkomen
de Pruisische troepen de wijk
naar Duitsland nemen. Driejaar
later vestigde hij zich in het 'vei
lige' Groningse Visvliet. Buiten
hun gebied opererende Friezen
arresteerden hem daar echter.
Na ruim een jaar gevangen
schap werd hij in 1792 veroor
deeld tot vijf jaar verbanning
buiten Friesland.
In 1795 keerde Eisinga terug
naar zijn geboortegrond, zette
zijn wolkammersbedrijf in Fra
neker voor en werd spoedig
weer bestuurlijk actief. In die
tijd ontwierp hij het Stads Ar
menhuis dat nu in gebruik is als
muziekschool. Het planetarium
is de afgelopen jaren door meer
dan een miljoen mensen be
zocht. Er zijn dit jaar in Frane
ker verschillende tentoonstellin
gen over het werk van Eisinga
en zijn tijdgenoten te zien.
Alle facetten rond de geboorte van zoiets nietigs als een steekmug, waarvan we hier vijf stadia zien, zouden op zich al een imposant boekwerk
kunnen vullen. Er zijn miljoenen deels nog onontdekte organismen op aarde. foto gpd
Het mag gerust monnikenwerk wor
den genoemd: een zo compleet mo
gelijke inventaris maken van alle le
vende organismen. Met financiële
steun van onder meer de 'National
Science Foundation' hebben drie we
tenschappelijke organisaties in de
Verenigde Staten de handen ineen
geslagen.
Van de primitiefste bacterie tot de
meest complexe levensvorm moet
niet alleen het bestaan worden geca
talogiseerd. maar ook alle karakteris
tieken zoals het milieu waarin het
voorkomt, de wijze van voortplanting
en alle andere levensfuncties. Deze
wereldomvattende, jaarlijks naar
schatting vijf miljard gulden kostende
gigantische inventaris wordt
'Systematics Agenda-2000' (SA-2000)
genoemd.
Volgens het wetenschapsblad
'Nature' (3 maart) is het niet alleen de
bedoeling om de nu reeds bekende
organismen in data-bestanden onder
te brengen. Speciale aandacht gaat
namelijk uit naar nog onbekende le
vensvormen. En er zullen extra accen
ten worden gelegd op soorten die met
uitsterven worden bedreigd.
Verder denken de onderzoekers aan
de ontwikkeling van specifieke data
banken, waarin de soorten, elk met
hun eigen kenmerken kunnen wor
den ondergebracht. Op die manier
hoopt men te komen tot onderling
uitwisselbare gegevensstromen waar
door overeenkomsten en verschillen,
beter herkenbaar en sneller te be
schrijven zijn.
Veel te duur
Naar verwachting zal het meeste in-
ventarisatiewerk dienen te gebeuren
in de ontwikkelingslanden waarvoor
eigen onderzoekers, zo al aanwezig,
nauwelijks geld is. Daarmee is meteen
probleem nummer 1 van SA-2000 ge
noemd: het onderzoek moet zoveel
mogelijk plaatshebben in het land
zelf, liefst door eigen biologen. Maar
als daar geen geld voor is, sterker nog:
als de deskundigen er niet zijn, houdt
het natuurlijk op.
"Het is. nog afgezien van eventuele
politieke spanningen, veel te duur om
naar dergelijke gebieden onder
zoeksteams uit andere landen af te
vaardigen," aldus Joel Cracraft van
het Museum voor Natuurlijke Histo
rie in New York en tevens voorzitter
van de commissie van voorbereiding
van SA-2000. "Die zouden jarenlang
onderzoek moeten verrichten met de
meest uiteenlopende apparatuur om
alles wat daar loopt, kruipt, groeit en
gedijt te inventariseren".
Cracraft wijst er op dat voor dit
soort gevallen een ondersteunende
rol zou kunnen zijn weggelegd voor
organisaties als de Verenigde Naties
en de onder diens auspiciën opere
rende Unesco (United Nations' Edu
cational, Scientific Cultural Organi
sation).
Symposia
De Amerikaanse initiatiefnemers on
derhouden intensieve contacten met
biologen en instituten in zoveel mo
gelijk andere landen om de bereid
heid tot deelname aan SA-2000 af te
dwingen. Het zijn uiteindelijk de re
geringen die van het nut tot dit we
reldomvattende onderzoek overtuigd
moeten worden om de nodige fond
sen beschikbaar te stellen.
Volgende maand zullen in Parijs en
Londen twee grote symposia worden
georganiseerd waar de eerste uitge
werkte plannen voor SA-2000 worden
gepresenteerd. Ook komt er een rap
port uit over de bedreigde diersoorten
Vooral in Afrika. Azië en in de tropi
sche regenwouden.
Zo is gedurende de laatste 25 jaar
97 procent van alle Afrikaanse neus
hoorns slachtoffer geworden van de
handel in ivoor en zijn de regeringen
van Namibië en Zimbabwe zelfs over
gegaan tot het legaal verwijderen van
de hoorns bij de nog levende rhinoce-
rossen en tot gericht met scherp
schieten op stropers.
Veel helpt het niet: er zijn stropers
opgepakt die van hun bazen de op
dracht hadden ook de onthoornde
rhinocerossen af te schieten. Hoe
minder dieren er zijn des te zeldza
mer (dus: duurder) wordt ivoor im-
Bij de tropische regenwouden in de
landen rond de Evenaar verdwijnt als
gevolg van houtkap elke maand een
gebied bijna half zo groot als Neder
land. Niet alleen verdwijnt daar elke
maand naar schatting een dozijn be
kende soorten organismen (die ner
gens anders voorkomen) maar van nu
nog onbekende soorten zullen we
nooit het bestaan afweten.
"Het is helemaal niet onwaar
schijnlijk". aldus bioloog Carol Cun
ningham van de universiteit van Ne
vada, "dat de tropische wouden hon
derden, misschien wel duizenden
soorten insecten en planten bevatten
die we nog moeten ontdekken."
SA-2000 voorstanders mogen dus
wel opschieten met realisering van
hun nobel streven. Hoe langer er ge
wacht wordt des te minder zal er
straks te catalogiseren zijn.
Vrouwenbeweging strijdt voor vrouwelijke beroemdheid in Panthéon
Een Amerikaans onderzoek onder 135.000
mannen heeft uitgewezen wat al werd ver
moed: ook pruimtabak leidt tot een aan
merkelijk verhoogde kans op hart- en vaat
ziekten. Toch is pruimen iets minder scha
delijk voor de gezondheid dan roken, zo
bleek uit het onderzoek.
Tabakpruimers hebben 1,4 maal zoveel
kans om aan een hartkwaal te sterven dan
mensen die geen tabak gebruiken. Voor
zware rokers is die kans 1.9 maal zo groot
als bij onthouders. Mensen die minder dan
15 sigaretten per dag roken zijn nauwelijks
beter af dan de zware rokers. In hun groep
gaan gemiddeld 1,8 keer vaker mensen aan
een hartkwaal dood.
Deze cijfers zijn gecorrigeerd voor gewicht
en bloeddruk om puur het effect van de ta
bak te kunnen meten. In de leeftijd tussen
35 en 54 jaar waren de risico's voor prui
mers 2.1 maal groter, voor lichte rokers 2.7
maal en voor zware rokers 3,2 maal.
Onderzoekers weten al lang dat pruimtabak
bijna net zo slecht is als rooktabak. Maar ze
weten niet waarom. Het moet haast wel de
nicotine zijn. Wie pruimt krijgt veel meer
nicotine binnen dan iemand die rookt.
Het onderzoek werd uitgevoerd door het
Zweedse Karolinska Instituut. Het Ameri
kaanse tijdschrift American Journal of Pu
blic Health publiceerde de resultaten deze
week.
De onderzoekers volgden 12 jaar lang. van
1974 tot 1985. 135.000 bouwvakkers. Van
hen gebruikten er 6.297 pruimtabak, 14.983
rookten minder dan 15 sigaretten per dag,
13.518 rookten er meer dan 15, en 32.546
hadden nooit in hun leven tabak geconsu
meerd. De anderen waren gestopt met ro
ken of pruimen.
den haag gpd
Kunnen anti-biotica premature geboorten
voorkomen? Om daar achter te komen zul
len de komende vier jaar wereldwijd tien
duizend zwangere vrouwen op honderd
plaatsen deelnemen aan een poging het
mysterie van te vroege geboorten op te los
sen. De theorie achter deze proef komt
voort uit onderzoek op de Ninewells Medi
cal School van de Dundee University in
Schotland. Volgens de theorie zijn lichte in*-
fecties de oorzaak van premature geboor-
Coördinator dr. William Tamow-Mordi:
„Met de modemc medische zorg. overleven
de meeste vroeggeborenen, maar ze zijn
nog altijd veertig maal gevoeliger voor her
senbeschadiging dan baby's uit een voldra
gen zwangerschap. Premature baby's ze
ker die zes of meer weken te vroeg zijn ge
boren lopen in het bijzonder veel risico
op de ontwikkeling van ademhalingspro
blemen en hersenverlammingen."
Volgens onderzoekers zijn er veel aanwij
zingen dat premature geboorten ontstaan
door infecties in de baarmoeder, in de vagi
na of in de urine. I loewel de infecties geen
symptomen opwekken bij de moeders,
kunnen ze wel schade toebrengen aan het
membraan rond de foetus. Daarmee ver
oorzaken ze ontstekingen en het losraken
van pro stag! an dines, hormonen die de sa
mentrekking van de baarmoeder stimule
ren bij het begin van de geboorte.
Tarnow-Modi denkt dat wanneer artsen de
ze opeenvolging van gebeurtenissen kun
nen doorbreken door de vermeende infec
tie te behandelen, ze in staat zullen zijn
vroeggeboorten te voorkomen en daarmee
de dood of hersenbeschadiging van de pre
mature baby's
Patiënten die bijna twintig jaar geleden in
het Martini Ziekenhuis in Groningen een
kunstheup hebben gekregen, zijn nog
steeds erg tevreden over hun prothese. Dit
blijkt uit de resultaten van een lange-ter
mijnonderzoek die deze maand in een in
ternationaal orthopedisch tijdchrift zijn ge
publiceerd.
Mensen die in 1975 en 1976 zijn geopereerd
in verband met slijtage van het heupge
wricht hebben nu geen pijn van betekenis.
Ze kunnen nog goed (trap)lopen. al dan
niet met gebruik van hulpmiddelen. Gezien
hun gemiddelde leeftijd van 81 jaar zijn
dergelijke hulpmiddelen overigens niet uit
zonderlijk.
In 91 procent van de gevallen functioneert
de heupprothese, een type waarbij gebruik
wordt gemaakt van botcement, nog hele
maal goed. Heroperatie was slechts bij ne
gen van de 146 patiënten nodig.
Halverwege het Palais du
Luxembourg en de Jardin
des Plantes staat Frankrijks
zoveelste, nationale trots:
het mausoleum Panthéon.
Hier liggen vrijwel alle man
nelijke Franse beroemdhe
den begraven. Om er maar
een paar te noemen: Ro
din, Toulouse Lautrec, Vol
taire, Debussy en Rous
seau. De Franse vrouwen
beweging kent ook vrou
welijke beroemdheden.
Zij heeft de strijd aange
bonden met nog levende
mannen, die beslissen
over beroemde doden.
Allemaal mannen. Man
nen van artistieke, poli
tieke of wetenschappe
lijke pluimage. Op één
na: de vrouw van de
bekende scheikundige
Marcellin Berthelot,
Marguerite. Zij ligt
broederlijk naast haar
man. Niet omdat zij
zelf beroemd was,
maar omdat Berthelot
dat voor zijn dood had be
dongen.
Waarschijnlijk zal het vrouwelijke
geraamte van Marguerite niet lang
meer de enige zijn te midden van het
mannelijke gebeente. Jarenlang heb
ben vrouwenorganisaties in Frankrijk
de conservatieve hoofden van de (ge
heel uit mannen bestaande) Commis
sie van Toewijzing voor het Panthéon
gek gezeurd om van het belachelijke
beginsel af te stappen dat in dit sere
ne oord alleen beroemde mannen
kunnen worden bijgezet.
Jarenlang hebben ze geroepen om
Marie Curie, de Franse scheikundige
van Poolse afkomst (haar meisjes
naam was Maria Sklodowska). En dat
is meer dan terecht, want bij wat Ma
rie Curie in haar tijd op haar specia
listische gebied presteerde, zouden de
vroegere bezitters van de geraamten
nog sterker verbleekt zijn dan nu hun
beenderen.
Marie Curie is een beroemdheid
zonder weerga, riepen de proteste
renden met steeds krachtiger stem
men. en het is een schande dat zij
geen plaatsje kreeg in het Panthéon.
De Franse minister van volksgezond
heid. Simone Veil. nam deze mening
over. Tijdens de internationale vrou
wendag, ging president Francois Mit
terrand door de knieën. Hij zal de
Marie Curie-Slod l
^rre^n^e^ndTte^^enoo,PWe
f°to.cpd
Franse Académie van Wetenschap
pen voorstellen de overblijfselen van
Marie Curie in het Panthéon bij te
zetten.
Eerste zorgen
Marie Curies t
twee nieuwe, radioactieve elementen
isoleren: polonium (genoemd naar
Marias geboorteland Polen) en radi
um. De Curies ontdekten dat de stra
lingsintensiteit van radium sterker
was dan dat van de uraan-sulfaatver-
i is onlosmakelijk bindingen. In 1903 maakte Pierre Cu
ll op bijna legendarische wijze
bonden met onderzoek op het gebied gen
van de radioactiviteit. Leermeester erov
Henri Becquerel liet het onderzoek jaar
naar de in 1896 door hem ontdekte war
uranium houdende sulfaatverbindin
gen grotendeels over aan twee
zich ii
zijn beste leerlingen, Maria (toen nog) als gevolg
brief
er hun gezondheid. Een brief
schreef hij op 26 juni van dat
la de Engelse fysicus James De-
war om hem te bedanken voor de
gastvrije ontvangst in Londen. Pierre
klaagde over zijn slechte handschrift
pijn in zijn vingerkotcn
toppen wat hij toeschreef aan de
hij dagelijks mee
Sklodowska en Pierre Curie. Zij staken
al spoedig al hun tijd in wat bekend radioactiviteit
werd als een veel krachtiger stralings- werkte,
bron dan de mens tot dan kende. Ma- _T u i
rie en Pierre introduceerden voor de Nobelprijzen
straling de term 'radioactiviteit
118971.
Zij gingen verder op zoek naar de behaald. Maar Marie Cl
oorsprong van de straling en konden
Samei
querel voor zijn onderzoek gebruikte,
t dat Bec- kreeg ze dat
met haar echtgenoot
elfde jaar de Nobelprijs
kende onderzoek naar radioactiviteit.
Daarmee was Marie Curie, toen 36
jaar oud, de eerste vrouw die een No
belprijs ontving. Acht jaar later kreeg
ze voor de tweede keer, nu alleen, een
Nobelprijs: deze keer voor chemie.
Maar in dat zelfde jaar (1911) be
stonden enige oude heren van de
Franse Academie voor Wetenschap
pen het om afwijzend op Marie Cu
ries verzoek, om bij haar dood te mo
gen worden bijgezet in het Panthéon,
te reageren met de woorden: „We wil- j
len iedereen toelaten maar geen vrou - j
Dat leidde later tot enkele furieuze j
reacties van Marie en Pierres dochter
Irène. hun leerling, die zou trouwen
met collega-natuurkundige Frédéric
Joliot. Beiden zetten het werk van hun
(schoon) moeder voort. Irène Joliot -
Curie kreeg in 1935 -de Nobelprijs
voor natuurkunde, een jaar na de
dood van haar moeder, Marie Curie-
SkJodowska. Dit jaar precies 60 jaar
geleden.
