Een indrukwekkend
beeld van de
jodenvervolging
<-A
M
Oude woorden
de SDAP, rokkenjager, bon vivant en cynicus.
Alles wat hij betekende en al het geld dat hij
ooit verdiende, offerde hij op bij zijn pogin
gen joden te redden uit het oorlogsgeweld.
Kort nadat Duitsland in 1939 Polen bin
nenvalt, trekt Oskar Schindler vanuit' zijn ge
boorteplaats Zwittau (in het toenmalige Su-
detenland in het huidige Tsjechië,) naar Kra-
kau, Polen. Hier wil hij z'n geluk in de lucra
tieve oorlogshandel beproeven. Via zijn con
necties met de nazi's krijgt hij de leiding over
een onteigend fabriekje in Zablosvie (in de
volksmond Emalia genoemd), dat emaillen
potten en pannen aan het Duitse leger levert.
Zijn personeel haalt hij voornamelijk uit het
nabij gelegen concentratiekamp Plaslóv:
joodse arbeidskrachten.
Dan verandert de met de nazi's samenwer
kende zakenman Schindler in een barmharti
ge Samaritaan. Hij helpt zijn joodse werkers
aan een ongekende luxe, zoals een dagelijks
2.000 calorieën-dieet en elementaire medicij
nen, zodat ze de werkdruk aankunnen. Zijn
accountant - en in feite de man die de fabriek
leidt - Isaac Stern (in de film gespeeld door
top-acteur Ben Kingsley) dringt er bij Schind
ler op aan meer mensen uit het kamp te re-
cruteren om zo hun kans op deportatie te
verkleinen. Als de Duitsers in 1944 haast ma
ken met de Endlösung wendt Schindler zijn
rijkdom en zijn vrienschap met kampcom
mandant Amon Göth aan om joodse arbei
ders vrij te kopen. Dat gaat volgens een mede
door Stern opgestelde lijst: Schindler's List.
Op die manier redt Schindler naar schatting
twaalfhonderd mensen.
Als de oorlogshandelingen steeds dichter
Duitsland naderen, wordt de fabriek ver
plaatst naar Brinnlitz. aan de grens met
Tsjecho-Slowakije. De mannen en vrouwen
die voor Schindler werken, gaan in speciale
treinen naar Brinnlitz. De vrouwentrein komt
echter 'per abuis' in Auschwitz-Birkenau te
recht. De vrouwen slaan al onder de gevrees
de douches als het 'misverstand' nog juist op
tijd door Schindler kan worden rechtgezet.
Hoeveel goed werk Schindler in de oor
logsjaren ook deed, onomstreden is hij niet.
Logisch. Tenslotte stond hij zakelijk en privé
met één been ook aan de Duitse kant. In de
film draagt hij permanent een klein haken-
kruisje op zijn altijd even onberispelijke
maatkostuums. Een man met een dubbel le
ven dus. Als hij, op bezoek in het kamp, van
twee joodse meisjes een verjaardagscadeau
krijgt, kust hij hen innig op de mond. Voor
deze 'onreine daad' roept kampcommandant
Göth hem op het matje.
Göth is Schindlers tegenpool. Hij had de
satanische gewoonte iedere dag bij het op
staan naar zijn balkon te lopen en de eerste
de beste die in zijn blikveld kwam neer te
schieten. Een getuige: „Hij liep altijd rond
met twee grote honden. Zodra hij ze los liet,
vielen ze aan en besprongen mensen. Dan
ging hij er naar toe en maakte de stakkerds
genadeloos af."
Göth en Schindler hebben veel gemeen ge
had: hun krachtige lichaamsbouw, hun reli
gie en hun voorliefde voor vrouwen, drank en
het kaartspel. Helen Hirsch, Göths joodse
huishoudster en door hem Lena genoemd,
fascineert beide mannen. Haar naam wordt
dankzij een bizarre speling van het lot als een
der laatste aan Schindlers lijst toegevoegd.
Tijdens een bloedstollend spelletje blackjack
vraagt Schindler aan Göth de huishoudster
als inzet van het kaartspel. De kampcom
mandant stemt toe en verliest: 'Lena' is ge
red.
Berooid
Aan het einde van de oorlog is Schindler vol
komen berooid. Zijn geld ging voornamelijk
op aan drank en vrouwen. Dat zou niet ver
anderen. Begaan met zijn situatie, zamelden
joden wier leven hij redde, bij voortduring
geld in voor Schindler. Het was nooit genoeg.
Een overlevende: ..Wij hadden meer tijd no
dig om het bij elkaar te krijgen, dan hij om
het op te maken." De dankbaarheid van de
'Schindler-joden' was groot. Zo schonken ze
hem aan het eind van de oorlog een gouden
ring met daarin een spreuk uit de talmoed:
'Wie een mensenleven redt, redt eigenlijk de
hele mensheid'. Het gebaar, zeggen overle
venden, maakte diepe indruk op Schindler.
Toen een van hen later nog eens informeerde
naar het geschenk, boog Schindler verlegen
het hoofd en zei: 'Jenever....'
Na een jarenlang verblijf in Argentinië
waar hij zich vestigde als fokker, keerde
Schindler terug naar Duitsland om er op een
sjofele etage in Frankfurt in 1974 te overlij
den. De geneugten des levens hadden hun
tol geëist. Volgens zijn wens werd hij begra
ven in Jeruzalem, op een kerkhof bij de
Hinnom-vallei.
Waarom...?
Joe Sterngast is een van de joden die dankzij
Schindler de oorlog overleefde. Hij omschrijft
Schindler als een emotionele, eenzame man,
die grote diensten bewees aan de joden. Een
voorval uit 1944: „We zaten vas^ in het het
kamp Gross-Rosen. We werden naakt, in de
vrieskou, onder een gigantische paraplu ge
zet. Omdat we dicht tegen elkaar aan schurk
ten. brak het scherm. Volgens een Poolse be
waker betekende dat ons einde. Vijf minuten
later kwam een SS-officier echter vertellen
dat we naar een warm onderkomen gebracht
moesten worden. We stonden op de 'Schind-
ler-lijst'."
Spielbergs film baseert zich inhoudelijk vrij
nauwkeurig op het in 1982 verschenen boek
Schindler's Ark van de Australische schrijver
Thomas Keneally. Het werk werd bekroond
met de Boofcer-prijs. Keneally ontmoette bij
toeval een van de nabestaanden, een van de
overlevende Schindler-Juden toen hij een le-
derwarenzaak in Beverly Hills bezocht. De ei
genaar was Leopold Pfefferberg. Het boek
opent met: „Hier hoorde ik voor het eerst
over Oskar Schindler, de Duitse bon vivant.
speculant, charmeur... en over zijn redding
van mensen van een veroordeeld ras gedu
rende de jaren die we nu kennen onder de
naam Holocaust." Keneally voerde zo n vijf
tig gesprekken met overlevenden die nu ver
uit elkaar wonen in landen als Australië, Is
raël en Amerika. Daarnaast sprak hij met (la
tere) zakenpartners van Schindler en met
diens weduwe Emilie. Ook mocht hij docu
menten en brieven inzien. Met Pfefferberg
bracht hij een bezoek aan de locaties die ook
in Spielbergs film een prominente rol spelen:
Krakau, Plaslóv, Zablosvie (waar de fabriek
Emalia nog steeds staat) en Auschwitz-Bir
kenau.
Pfefferberg inmiddels 81 jaar en ook in
de film te zien kijkt terug: „Het is een ver
haal over een buitengewone man die nooit
een held geweest is. Iemand die van het le
ven hield. Waarom zou hij z'n hoofd in de
oven steken? En toch deed hij het. Hij verloor
al z'n geld en toch ook weer niet. Hij inves
teerde het in de levens van de mensen die hij
redde."
Tja. waarom deed Oskar Schindler 'het' al
lemaal?! Grote duidelijkheid daarover is er
niet. Enig houvast biedt een herinnering van
'Schinkier-jood' Bejski, die hem omschrijft
als een 'spontane avonturier' en zegt: „Oskar
stelde zich op het standpunt dat je mensen
die je kent moet helpen. En dat hij ons ken
de. kwam door het werk in zijn fabriek."
Pfefferberg herinnert zich een gesprek dat
hij samen met de auteur van het boek met
rabbi Menasha Levartov ook een van de
overlevenden had. levartov zei: „Ik zou als
rabbi maar in één God moeten geloven: de
Almachtige. Maar ik moet toegeven dat er
voor mij twee Goden bestaan. Die tweede is
Oskar Schindler."
Acteur Liam Neeson (die eerder speelde in
Husbands and Wires van Woodv Allen) ver
tolkt de rol van Schindler. Neeson over zijn
personage: „Als ik Schindler ooit zelf had
kunnen spreken was het eerste dat ik ge
waagd zou hebben: "Waarom? Waarom deed
je het?' Als hij dan geantwoord zou hébben
waarom ik dat vroeg zou ik zeggen: 'Er zijn
zoveel mensen die je als een heilige zien,
maar er zijn ook een paar sceptici die bewe
ren dat je het deed om je eigen hachje te red
gisseur Steven Spielberg (46 jaar) een nieu-
fase bereikt in zijn toch al zo imposante
irrière. Zijn Grote Naam stoelde tot-nu-toe
(sterke verdiensten als spektakelmaker. Als
mkunstenaar werd hij nimmer serieus ge-
)men. Derhalve wist Spielberg ook nog
)oit de Oscarvoor de beste regisseur te win-
en. 'Schindler's List' lijkt die reputatie dras-
(ch te veranderen, wat met eerdere serieuze
mdrama's als The Color Purple en Empire
f The Sun niet lukte. Spielberg heeft deze
(er radicaal afgezien van bijna alle naar
(etsappigheid zwemende trucs waarmee
ollywood al te vaak serieuze onderwerpen
ti zeep helpt. De eerste erkenning voor de
ieuwe" Spielberg is er al: buitenlandse film
itici beloonden 'Schindler's List' met drie
ilden Globes', volgende maand wordt daar
igetwijfeld een partijtje 'Oscars' (twaalf no-
inaties) aan toegevoegd.
De film is gebaseerd op het leven van Os-
ir Schindler, die een rol van betekenis
eelde langs de zijlijn van de Tweede We-
Idooriog. en wiens activiteiten ten gunste
n de joodse slachtoffers van het nazi-re-
em nog altijd met veel mysterie zijn omge-
n.
Spielberg: „Ik heb het verhaal willen be-
indelen zoals een verslaggever een bepaald
(derwerp covert: mezelf volledig dienstbaar
(maakt aan het 'verhaal' zelf. En natuurlijk,
was me van meet af aan duidelijk, diende
t met de grootst mogelijke eerbied en af-
andelijkheid te gebeuren. De holocaust
ent zich niet voor melodrama. Voor de
ensen die ermee te maken hebben gehad,
dien de wonden nooit helen. En voor de
ensen die er zelf niet mee te maken heb-
gehad, is er geen moment dat je zeggen
t: 'Nu weet ik het wel!' Want wat je je er
•k bij voorstelt, het is altijd nog erger ge
eest!" Derhalve draaide Spielberg de film in
screet zwart-wit. „Omdat alles wat in mijn
(Heugen refereerde aan de Tweede Wereld-
(flog en de vernietigingskampen afkomstig
as van foto's en documentaires die immers
eneens in zwart wit waren opgenomen."
Spielberg is zelf van joodse afkomst en
oeide op met verhalen over de holocaust,
(el van zijn familieleden verloren het leven
de Duitse en Poolse kampen.
Schindler (links) en
accountant-bedrijfs
leider Isaac Stern (ge
speeld door Ben
Kingsley) werkend
aan de 'Schindler
List', toro s UNIVER
SAL PICTURES
den'. Maar ik zou het alleen durven vragen
als ik een paar borrels op had."
Kritiek
Spielberg heeft er zich over verbaasd dat
Hollywood - waar in de jaren veertigen vijftig
uit Europa gevluchte joden zich tot domi
nante filmproducenten opwerkten - in het
verleden zo bitter weinig aandacht geschon
ken heeft aan de hartverscheurende tragedie
van de holocaust. Het onderwerp werd
steeds als 'niet-commercieel' terzijde gelegd.
En als het in latere decennia alsnog bij de
kop werd gepakt, durfden producenten nooit
zo ver te gaan als nu Spielberg die met zijn
camera de slachtoffers volgt tot in de gaska
mers. Maar daar doet zich het mirakel voor
dat de Amerikaan inmiddels zwaar werd aan
gerekend door de Fransman Claude Lanz-
mann, maker van de monumentale docu
mentaire Shoah. In plaats van gas komt er in
eens water uit de douches. De naar de dood
geleide joden behouden het leven. Lanz-
mann noemde die scène een gospe, een
vlucht in een vals soort happy end. Bij zijn
bezoek aan Amsterdam (Nederlandse pre
mière) afgelopen donderdag, verdedigde
Spielberg zich tegen deze aanval. „De scène
waartegen Lanzmann bezwaren heeft, is des
ondanks aan authentieke getuigenissen ont
leend. Er heerste tyfus in de kampen en de
gevangen hadden soms luizen. Daarom wer
den die douches soms wel degelijk ook ge
bruikt om louter hygiënische redenen. Maar
ik begrijp Ixinzmann wel. Natuurlijk heeft hij
gelijk als hij stelt dat ten aanzien van de con
centratiekampen het suggereren van ieder
soort 'happy ending' uit den boze is. Omdat
er al te veel mensen rondlopen die beweren
dat de douches van Auschwitz nooit voor
vergassing zijn gebruikt. Het is om exact die
reden dat na die ene miraculeuze redding we
nogmaals een groep joden de cabines binnen
zien gaan, waama we hun overblijfselen wel
degelijk als rook uit de schoorstenen zien ko
men. Dat lijkt me duidelijk genoeg voor ie
dereen die de film ziet."
Over zijn motivatie om deze film te maken,
zei Spielberg in Amsterdam: „Ik deed dit voor
mijn ouders, mijn grootouders, voor de over
levenden en de getuigen van de holocaust. Ik
heb eerst The Color Purple en Empire Of The
Sun moeten maken als opstapjes om vervol
gens dit aan te kunnen. Sinds 1982 liep ik
met het plan voor deze film. maar ik moest er
eerst rijp voor worden. Als ik er geld aan over
zou houden, schenk ik het weg aan de oor
logsslachtoffers. Ik hoop in elk geval dat de
film terecht zal komen bij de middelbare
scholieren. Ter onderwijzing van hen die
morgen andere mensen zullen onderwijzen."
Vanaf 3 maart draait in de Nederlandse bioscopen een film die in
Amerika al zoveel opzien baarde dat er maar liefst twaalf nominaties op
een 'Oscar' uit voort kwamen: 'Schindler's List'. De film handelt over een
Duitse zakenman (Oskar Schindler) door wiens toedoen naar schatting
1200joden in de oorlogsjaren werden gered van de gaskamers.
Het is een indringende, huiveringivekkende produktie (uitgevoerd in
zwart-wit) van Steven Spielberg, de meest succesvolle filmregisseur aller
tijden. Nog nooit - aldus de critici - werd de jodenvervolging zo
gedramatiseerd en geënsceneerd als Spielberg nu heeft gedaan met
'Schindler's List'.
et in de Verenigde Staten uit
sluitend juichrecensies over
de film Schindler's List, heeft
Steven Spielberg maakt meesteriverk: 'Schindler's List'
Steven Spielberg met
een figurant(je) tij
dens de opnamen
van 'Schindler's List'.
ZATERDAG 19 FEBRUAR11994
Onze Taal
Haalt u wel eens een geparfumeer
de en verdunde (alcoholische) op
lossing van alkalische zouten en
schuimvormende extracten in huis?
Als je het zo zegt, lijkt het vreselijk
chemisch, maar het is gewoon de
verklaring zoals we die in een woor
denboek vinden voor 'shampoo'.
Verklaring is misschien niet het
juiste woord: het verklaart niets en
maakt een eenvoudige zaak alleen
maar ingewikkelder. 'Voor hoofd
wassingen' staat er verder nog bij.
En ook: 'bep. soort tapijtreiniger'.
Nooit geweten dat we ons haar wassen
met alkalische zouten en schuimvor
mende extracten. Maar toch is het zo, vol
gens het woordenboek. En tapijten worden
dus ook gereinigd met zouten en extracten,
maar misschien niet precies dezelfde zou
ten en extracten.
Ik kom erop doordat ik opzocht of het
woord 'shampookussentje' in het woorden
boek staat. Nee, dat staat er niet in. En in
een paar oudere woordenboeken kan ik het
evenmin vinden. Blijkbaar is het sham
pookussentje geen gevestigd onderdeel
meer van onze taal. Het is er trouwens niet
zo lang geweest. Maar er was een tijd. niet
eens zo lang geleden, dat het shampookus
sentje algemeen bekend was. Het had in
derdaad een beetje de vorm van een klein
bol kussentje: plastic, vijf zeven centime
ter lang, ongeveer twee centimeter breed,
met aan het ene uiteinde een soort flipje
dat je eraf kon draaien voor een éénper
soons portie alkalische zouten en schuim
vormende extracten voor hoofdwassingen.
Wanneer zal dat geweest zijn? Ik schat zo
van 1960 tot dito. Daarna zijn weer
net zo plotseling verdwenen als ze gekomen
zijn. Het shampookussentje moet dus een
tijdgenoot geweest zijn van de knipperbol,
die ook ergens in de jaren zestig opgedoken
is: binnen de kortste keren stond heel Ne
derland er vol mee. maar om onduidelijke
redenen zijn ze ergens in de jaren zeventig
weer verdwenen.
Samen met het shampookussentje en de
knipperbol zijn ook de woorden
'shampookussentje' en 'knipperbol' weer
verdwenen. Je ziet ze nooit meer en de
laatste generatie die ze gekend heeft, begint
al behoorlijk grijs en kaal te worden. Als ik
de proef op de som neem en aan enkele
twintigjarigen vraag wat een shampookus
sentje is. kunnen ze maar één betekenis be
denken: een kussen waarop iemand gesla
pen heeft die juist zijn haar gewassen heeft
en dat daardoor nu sterk naar shampoo
ruikt.
Het zijn maar twee voorbeelden uit duizen
den. Want er verdwijnen woorden bij de
vleet. En dat is maar goed ook, want anders
zouden we op een gegeven moment ge
woon te veel woorden krijgen. De instroom
is namelijk enorm. Per jaar komen er dui
zenden nieuwe woorden bij.
Het verdwijnen van woorden gaat meestal
onopvallend. Geruisloos vertrekken ze door
de achterdeur. Ze worden stilaan vergeten,
steeds minder mensen kennen ze, en dan
komt er een moment dat echt niemand
zo n woord meer kent.
Voor het zo ver is, is er een tussenstadium
dat alleen ouderen zo n woord nog kennen,
terwijl de jeugd er al niet meer van gehoord
heeft. Ie kunt ze zo aanwijzen, de woorden
die bezig zijn te verdwijnen, omdat ze al
leen nog bekend zijn bij de oudere genera
ties.
Mijn grootmoeder had nog bikkels ge
kend. ulevellen gesnoept en een lodde-
rijndoosje in haar tas. maar zij was dan ook
van 1880, De bikkels, de ulevellen en de
lodderijndoosjes zijn ondertussen voorgoed
verdwenen, en daardoor ook die woorden.
Bij degenen die van 1900,1910 of 1920 zijn.
leven echter ook nu nog heel veel woorden
die latere generaties niet meer gebruiken,
en vaak ook niet meer kennen. Zoals bad
koetsje, banddoek. kamizool, kogelflesje,
mclksalon, onderlijfje, peekoffie, reticule,
sajet, schrijfmouw, tafzij, trijp en vliegenier.
Waar men zijn haar mee waste voordat er
shampoo was, weet ik niet. Misschien ge
woon met groene zeep. Het zou me trou
wens niets verbazen als groene zeep bij na
der inzien ook bestaat uit alkalische zouten
en schuimvormende extracten.
