Van 'toto' naar 'auto', van 'tap' naar 'stap' De steenharde weg naar een dino-embryo Wetenschap Herbebossing regenwoud niet altijd verstandig Van alleen suiker word je geen hyperactief kind Broeikaseffect bedreigt Zwitserland als skigebied Bloeddruk stijgt bij zien van 'witte jas' 1 DINSDAG 15 FEBRUAR11994 AMSTERDAM ANP het oppervlaktewater in het om ringende gebied niet meer met bodemvocht wordt aangevuld. Gebleken is dat de hoeveelheid oppervlaktewater in de droogte periode de helft minder is dan die in vergelijkbare graslanden. De regering van de Fiji-eilanden besloot in de jaren vijftig de economie te stimuleren door plantages van snelgroeiende tropische dennen aan te leggen op de eerder door ontbossing ontstane graslanden. Ze hield echter geen rekening met de eventuele gevolgen voor de wa tervoorziening. Enkele jaren la ter ontstonden tijdens het droge seizoen waterkorten. De Am sterdamse onderzoeker raadt daarom aan de waterhuishou ding goed in de gaten te houden bij de besluitvorming over her bebossing. Grote delen van het oorspron kelijke tropische regenwoud, dat de waterhuishouding in het betrokken gebied wel goed in evenwicht hield, werden sinds de vorige eeuw omgehakt om te voorzien in de behoefte aan hout en grond voor landbouw en veeteelt. Door erosie ging de bodemkwaliteit achteruit. Het regelmatig afbranden van de te rugkerende oorspronkelijke ve getatie zorgde voor verarming van de grond. Met de groeiende vraag naar hout en houtproduk- ten, zoals papier, zullen deze weinig produktieve graslanden in de toekomst steeds vaker worden herbebost. 'Het zonder meer planten van bomen waar vroeger tropisch regenwoud stond, blijkt niet al tijd even verstandig te zijn. Een Nederlands onderzoek op de :Fiji-eilanden toont aan dat het drinkwatertekort van de plaat selijke bevolking in het droge seizoen te wijten is aan de her bebossing van graslanden. De hydroloog drs. M. Waterloo 'van de Vrije Universiteit in Am sterdam zegt dat een dergelijke situatie ook elders in de tropi sche gebieden kan voorkomen. "Het is naar zijn mening verstan dig eerst te kijken naar de wa terhuishouding van het gebied alvorens over te gaan tot herbe bossing. Nu wordt bij dergelijke projecten niet gekeken naar de gevolgen daarvan voor de drinkwatervoorziening. Tijdens zijn onderzoek op Fiji, dat door de NWO-stichting voor Wetenschappelijk Onderzoek van de Tropen en Ontwikke lingslanden (WOTRO) werd ge financierd, kwam de hydroloog erachter dat het gras het water uit de natte tijd tijdens de droge periode vasthoudt. Slechts wei nig water wordt door verdam ping aan de bodem onttrokken. Het gevolg is dat het oppervlak tewater, waarvan de stedelijke drinkwatervoorziening afhanke lijk is, op peil blijft. De bomen die op de graslanden worden geplant, onttrekken echter tijdens het droge seizoen veel water aan de bodem, zodat GENEVE «ANP De verwachte verwarming van de aarde door het 'broeikasef fect' dreigt de Alpen van zijn skisneeuw te beroven, gletsjers te smelten en pittoreske dorpjes aan de rand van meren weg te spoelen. Dat heeft de Zwitserse regering vorige week in een rap port gemeld. De waarschuwing viel samen met de opening, in Geneve, van een door de Verenigde Naties georganiseerde conferentie over het broeikaseffect.In het rege ringsrapport wordt uitgegaan van een verhoging van de aard se temperatuur in de komende eeuw met 3 graden Celsius. Wetenschappers verwachten dat de ongewoon snelle tempe ratuurstijging ertoe zal leiden dat stormen, overstromingen en extreme koude tot de normale verschijnselen zullen gaan be horen. In Afrika wordt van de stijging meer droogte en meer woestijnvorming verwacht, ter- BOSTON» AP De inmiddels gangbare opvat ting dat te veel suiker een kind hyperactief, onoplettend en on handelbaar kan maken wordt door nader onderzoek bestre den. Verschillende kleine onderzoe ken die over de jaren zijn ge daan wezen daar al op. Over het algemeen kon nooit een duide lijk verband tussen suikerge- bruik en hyperactivisme wor den aangetoond. De onderzoe ken waren echter te onvolledig om de eerder genoemde stelling onderuit te halen. In opdracht van de regering en de voedingsmiddelenindustrie hebben wetenschappers de werking van suiker aan een uit gebreider onderzoek onderwor pen. Hun conclusie is dat suiker geen enkel effect heeft op het gedrag van kinderen. Zo er al sprake is van verschil, zou sui ker eerder een kalmerende wer king hebben, zeggen zij. Maar het verschil is zo klein dat er van toeval kan worden gespro ken. Het onderzoek werd verricht onder 25 kinderen van drie tot zes jaar en 23 kinderen van zes tot tien jaar. Nadat al het voed sel uit het ouderlijk huis van de proefpersonen was verwijderd kregen de gezinnen waartoe zij behoorden negen weken lang kant en klare maaltijden en hapjes thuisbezorgd. Om de Confronteer een kind in de eer ste levensjaren met drie talen tegelijk, en schijnbaar moeite loos, zonder ze door elkaar te halen, zal het drie talen vloeiend leren spreken. Daar kunnen vol wassenen een puntje aan zui gen. Zelfs een enkele vreemde taal leren ouderen slechts met veel moeite en dan nog niet op het niveau van de eigen moe dertaal. Kinderen hebben ken nelijk een aangeboren taalver mogen, de universele gramma tica. NICO HYLKEMA NPA wijl laag gelegen landen als Bangladesh en Nederland door steeds ernstiger overstromingen zullen worden geteisterd. De conferentie, die nog een week duurt, is bedoeld om na dere invulling te geven aan de afspraken die regeringsleiders in 1992 over het broeikaseffect hebben gemaakt op de milieutop in Rio de Janeiro. Daar werden overigens geen specifieke doelen gesteld ter vermindering van de gassen die bijdragen tot het ontstaan van de laag die, als het glas van een broeikas, de van de aarde weer kaatsende zonnewarmte vast houdt. De laag wordt vooral veroorzaakt door kooldioxyde, die vrijkomt bij het verbranden van kolen en olie. Wel hebben *de industrielanden in Rio be loofd hun best te doen om de uitstoot van kooldioxyde aan het eind van de eeuw te hebben teruggebracht tot het niveau van 1990. Tot die conclusie kwam de Ameri kaanse taalgeleerde Noam Chomsky in de jaren zestig. Hoe een kind zich de taal verder eigen maakt, vond Chomsky een te ingewikkelde zaak. Ruim 25 jaar later heeft Paula Fikkert (28) uit Leeuwarden dit ingewikkelde onderwerp aangepakt voor haar pro motie-onderzoek. Hoe leren kinderen toch niet ge makkelijke zaken als de lettergreeps tructuur en zeker voor het Nederlands de onduidelijke klemtoonregels be heersen? Dat gebeurt niet in één keer, maar in verschillende stadia, meent Paula Fikkert, onderzoeker in de alge mene taalwetenschap. Zoals de mees te taalonderzoekers gaat ook zij uit van het Chomsky-beginsel dat een eind bepaalde aspecten van de gram matica meekrijgt bij de geboorte. Dat zijn principes die voor alle talen gelijk zijn. Een voorbeeld daarvan is het begin- ;el dat lettergrepen beginnen met een medeklinker. Zeker is dat in alle talen woorden voorkomen die beginnen met een medeklinker. Dat is een ale- mene regel. Er zijn zelfs talen waarin alle woorden met een medeklinker beginnen. Kijk je bijvoorbeeld naar bet Nederlands, dan zie je dat daarin ook woorden voorkomen die met drie medeklinkers, of met een klinker be ginnen. Dat moet een kind leren. Maar een kind hoeft niet te leren dat drie weken, maar buiten mede weten van ouders, kinderen en onderzoekers, werd een andere zoetstof - suiker, aspartaan of sacharine - in de maaltijden verwerkt. De maaltijden zagen er elke week anders uit, zodat de proefpersonen geen vermoe den konden hebben van een veranderde samenstelling. Het gedrag van de kinderen werd getoetst door middel van eigen testen en cijfers die ouders en leerkrachten toekenden. Onder de groep schoolkinderen die waren beschreven als gevoe lig voor suiker, maakte het ge bruik van suiker op geen van de 39 geteste punten ook maar enig verschil. Onder de jonge kinderen was er op drie van 31 metingen sprake van een licht verschil in de periode waarin suiker werd gebruikt. Op een punt - de beoordeling die de ouders gaven van de school prestaties - werd beter ge scoord. De twee andere punten betroffen een test waarbij kin deren pennetjes in een gaten bord moesten steken. In de pe riode waarin suiker werd ge bruikt bleken de kleintjes dit karwei iets langzamer uit te voeren. De verschillen waren echter te minimaal om van een effecte te spreken. Conclusie van het onderzoek: ,,Er is geen aanwijzing dat sui ker alleen een normaal oplet tend kind kan veranderen in een hyperactief kind. Paula Fikkert onderzoekt kindertaal. er geen woorden zijn die met vijf me deklinkers beginnen. Dat is uitgeslo ten. Als het leren van lettergreepstruc tuur in stadia gebeurt, zoals Fikkert beweert, welke zijn dan die stadia? Om achter dat antwoord te komen heeft ze samen met een collega twaalf kinderen tussen 1 en 3 jaar een jaar lang gevolgd. Zo kon ze vaststellen in welke fase de taalverwerving bij kin deren tussen de 1 en 3 jaar loopt. „Je kunt wel stadia vinden, maar het be langrijkste is dat je de overgang daar tussen leert begrijpen. Een heel duidelijk stadium is voor Fikkert het eerste stadium, waarin alle woorden met een medeklinker begin nen. Een jong kind zal bijvoorbeeld het woord 'auto' in het begin feilloos als 'toto' aanduiden. Pas in een vol gend stadium ontdekt het dat er in derdaad woorden zijn die met een klinker beginnen. Het beseft dan on- foto npa hans van den berg bewust, dat het iets niet goed doet. 'Bloem' is 'Boem' De volgende stap is het leren van woorden die beginnen met twee me deklinkers. 'Bloem' wordt aanvanke lijk 'boem', 'trap' wordt 'tap'. Paula Fikkert: „Het grappige is dat de mees te kinderen eerder leren dat 'boem' 'bloem' moet zijn, dan 'tap' 'stap'. Kennelijk behoren 'stap' of 'stad' tot een andere categorie woorden dan 'bloem'. Zo gaat een kind te werk tot het de zelfde grammatica heeft als een vol wassene. Als je dat een keer hebt ge leerd, kun je het overal toepassen. Be halve de grammatica moet een kind ook de taalspecifieke regels leren. Het moet leren dat 'drink' en 'broek' wel goede woorden zijn en dlink' en bwoek' niet. 'Panda' en 'tempo' kun nen wel, maar 'paanda' en 'teempo' zijn geen Nederlandse woorden. Dat geldt weer niet voor een woord als 'beer'. Als een kind dat kent, weet het nog niet hoe je 'paard' uitspreekt". Paula Fikkert heeft een nieuw leer- model opgesteld. Zij ontdekte dat een kind veel slimmer is dan een spraak- machine. Voor een spraakmachine is het van belang de ldemtoon te her kennen en te plaatsen. Omdat te kun nen moet het apparaat heel veel lange woorden ingevoerd krijgen, terwijl een kind het al opmaakt uit veel min der korte woordjes. Weinig onderzoek Eigenlijk vindt Paula Fikkert het ver bazingwekkend dat er zo weinig on derzoek is naar de taalverwerving tus sen het eerste en derde levensjaar. Wel hebben wetenschappers zich ge bogen over de 'brabbelaars' en de la tere fase, maar er is bijna niets over de door haar onderzochte leeftijdsfa se. Taalkundigen hebben zich meer met logische problemen beziggehou den, zoals de belangijke vraag of een grammatica te leren is. „Dat hield mij wel bezig, maar ik vind het ook be langrijk hoe kinderen het leren, het ontwikkelingsprobleem. Juist dat probleem vond Chomsky 25 jaar geleden te complex. „Dat wil natuurlijk niet zeggen, dat ik zoveel meer kan. Er is nu veel meer bekend en meer mogelijk." Fikkert heeft in middels al tweemaal op een jaarlijks taalverwervingscongres in Amerika over haar onderzoek mogen vertellen. „Het uiteindelijke doel van alle taal onderzoekers is te weten komen hoe kinderen taal verwerven." Zelf vertrekt ze volgende maand naar het Duitse Konstanz, waar ze aan de universiteit onderzoek zal doen naar taalverandering in de loop van de tijd. „Er wordt altijd beweerd dat er overeenkomsten zijn tussen kindertaalverwerving en historische taalverandering. Dit is echter nooit zo duidelijk aangetoond. Ik zou wel eens willen weten wat die overeenkomsten en verschillen zijn", verklaart ze deze keuze. Openen ei duurt een jaar BEN APELDOORN NPA In de röntgenkamer van het Schotse Victoria-zie- kenhuis in Glasgow lag een bijna twintig centimeter groot ei op de röntgentafel. Een stenen ei. Behalve de dienstdoende röntgenoloog liepen in die kamer ook mensen rond die helemaal niet in dienst waren van het Victoria-ziekenliuis. Het waren enkele pa leontologen van het Hunterian Museum in dezelfde stad en dat museum had, voor een zorgvuldig ge heim gehouden bedrag, vijf van dergelijke eieren gekocht van Chinese verzamelaars die op hun beurt de eieren haddeh gevonden ergens in de Gobi- woestijn. Het zijn scharreleieren in de ware zin des woords, want ze dateren uit een tijd dat er nog geen sprake was van legbatterijen. Die zouden overigens gewel dig groot uitvallen, want deze eieren zijn hoogst waarschijnlijk gelegd door bronto- of bra- chiosaurussen. Tachtig miljoen jaar geleden. Daar om was dat ei op tafel in het Victoria-ziekenhuis van steen: geheel gefossiliseerd, alle böt- en eier schaalweefsel is door de tand des tijds vervangen door allerlei soorten mineralen. Zo'n ei krijg je, zelfs als paleontoloog, niet elke dag voorgeschoteld en meteen rijst dan de vraag: wat zit erin? Sterker nog: hoe krijg je te zien wat erin zit. Pellen gaat niet en stuk slaan levert alleen een stuk ei op. Dat is, na tachtig miljoen jaar, zonde. Daarom kwam Neil Clark, curator van de afdeling paleontologie van het Hunterian Museum, op het idee om het best bewaard gebleven en ook duidelijk niet uitgekomen ei onder de röntgentomograaf (een CT-scanner) van het ziekenhuis te leggen. Dat apparaat kan een voorwerp plakje voor plakje in kaart brengen, waarna alle beelden door een com puter tot een driedimensionaal geheel worden sa mengebracht. Ziedaar: een doorgelicht, stenen ei van tachtig miljoen jaar oud. Embryo De paleontologen konden hun geluk niet op: op het beeldscherm verscheen bijna in het midden van het stenen ei een soort lichte schaduw die duidelijk leek op het versteende geraamte van een onvolgroeid embryo: duidelijk een bevrucht ei. Alleen is het ge vormde beeld te onduidelijk om uit te maken tot welke soort dinosaurus deze foetus ooit behoorde. „We hebben sterke vermoedens dat het afkomstig is van de grote planteneters", zegt Clark. „Op de vindplaatsen van deze eieren worden namelijk ook veel fossielen aangetroffen van de brontosaurus, de brachiosaurus en ook van hadrosauriërs". Onlangs kwam ook een serie 'scans' van het ei tot stand met behulp van een toestel dat gebruik maakt van magnetische spinresonantie, waardoor onder meer allerlei soorten stoffen (in dit geval mineralen) van elkaar kunnen worden onderscheiden en waar van dan ook weer een beeld kan worden ontwor pen. Maar het in steen ingebedde dino-embryo is er niet veel duidelijker op geworden. En dus rest de onderzoekers eigenlijk nog maar één ding: het laagje voor laagje uitpeilen van het ei. Peuterwerk Volgens curator Neil Clark heeft het röntgenonder zoek van het ei in elk geval geleerd waar het em- bryo-fossiel'zich precies bevindt. Maar het blijft een monnikenwerk, want de zorgvuldigheid gebiedt dat het materiaal rond het eigenlijke embryo korreltje voor korreltje moet worden verwijderd. Ga er maar aan staan bij een steenhard geworden ei, zo groot als een rugby-bal. dat bovendien nog gedeeltelijk omsloten is door het zandsteen waarin het werd aangetroffen. Naar schatting zal dat peuterwerk een jaar in beslag nemen. Tussen fossielen van dinosauriërs worden soms ook grote versteende eieren gevonden, zoals hier in de Ameri kaans staat Montana. foto ap Clark denkt dat het in ieder geval 'de moeite meer ren", aldus Clark. Aan de hand van die (mogelijke) dan waard zal blijken te zijn'. Hij hoopt op de analyse zal het duidelijk moeten worden welk dino- (geringe) kans dat de embryo-beenderen niet ge- .saurus-vrouwtje dit ei ooit, tachtig miljoen jaar ge heel zijn gemineraliseerd: dus niet geheel zijn ver- leden, legde. Het produkt van een stukje dino-ro- steend. „Dat kan betekenen dat we nog wat van de mannek, zó oud dat het door de tijd zelf werd ge- oorspronkelijke eiwitten zouden kunnen afzonde- beeldhouwd in steen. AMSTERDAM ANP De bloeddruk die de arts bij patiënten meet, is lang niet altijd de juiste. Onder zoek heeft aangetoond dat de bloeddruk, gemeten in de spreekkamer, in vele geval len aanzienlijk hoger is dan in werkelijk heid. De aanwezigheid van een 'witte jas' doet de bloeddruk stijgen. Dr. D. Veerman komt op grond van zijn studie tot de conclusie dat de bloeddruk beter door een verpleegkundige of met be hulp van een automatisch apparaat geme ten kan worden. Dan krijgt de arts een veel juister beeld van de bloeddruk. De promovendus noemt de bloeddruk van de spreekkamer niet representatief voor de ware bloeddruk. Eenvijfde van de hy- pertensie (verhoogde bloeddruk) patiën ten blijkt gevoelig te zijn voor de aanwe zigheid van een arts. De studie toont aan dat hun bloeddruk, gemeten door een arts, aanmerkelijk hoger is dan buiten de spreekkamer. De alarmreactie van de patiënt, die in aanwezigheid van een arts zorgt voor een stijging van de bloedruk, is volgens Veer man aanzienlijk kleiner als een verpleeg kundige de handeling uitv oert. Deze reac tie treedt helemaal niet op als de meting in de kliniek wordt gedaan met behulp van een automatisch apparaat. Om een zo betrouwbaar mogelijk beeld van de bloeddruk te krijgen, zou meting buiten de spreekkamer en de kliniek het beste zijn. Maar aan meting door de pa tiënt zelf thuis kleven nog al wat bezwa ren. Het is tijdrovend, de benodigde appa ratuur is kostbaar en patiënten ervaren de procedure als vervelend. Bovendien, zo zegt de medicus, kan bloeddrukmeting thuis de resultaten beïn vloeden. Zijn onderzoek laat namelijk zien dat de spieractiviteit, nodig voor het op pompen van de manchet, een verhoging van de gemeten bloedruk kan veroorza ken. Dit vertroebelt het beeld van de hy- pertensie. Groentenat helpt bij te hoge bloeddruk UTRECHT ANP Door het kooknat van verse groenten op te drinken, kan de bloeddruk omlaag wor den gebracht. Iemand met een verhoogde druk is dus niet alleen aangewezen op een zoutarm dieet of plaspillen om de ge wenste verlaging te bereiken. De Utrechtse hoogleraar prof. dr. H. Koomans deed samen met anderen een onderzoek naar de relatie tussen de zout huishouding van het lichaam en hoge bloeddruk. Gebleken is dat de inname van een extra hoeveelheid kalium, een stof die in verschillende gewassen voorkomt, zorgt voor de uitscheiding van het teveel aan zout in het lichaam. In vele gevallen neemt daardoor de bloed druk af. De onderzoeker, die als internist is verbonden aan het Academisch Zieken huis Utrecht, komt op grond van zijn be vindingen tot de conclusie dat een patiënt met een hypertensie (hoge bloeddruk) normaal zout kan eten als hij zorgt voor een extra hoeveelheid kalium. Allerlei voedingsmiddelen bevatten die stof. Maar het fruit en het kooknat bevat ten hoge concentraties, zo stelt de hoogle raar. Als je het afgietsel van bij voorbeeld spinazie dagelijks zou opdrinken, krijg je tweemaal de hoeveelheid kalium binnen. Dit is een natuurlijke behandeling die het voor een bloeddrukpatiënt een stuk ge makkelijker zou maken". Het ligt volgens Koomans aan de manier van eten of mensen genoeg kalium bin nenkrijgen. „Een extra hoeveelheid werkt dan ook het best bij mensen die normaal weinig van deze stof binnenkrijgen en te veel zout gebruiken." Aan mensen met hypertensie kan dus goed extra kalium worden gegeven ter on dersteuning van de gangbare behandeling waarbij onder meer gebruik wordt ge maakt van plaspillen. „Een vervelende bij werking van deze medicijnen is dat ze naast zout ook kalium blijven uitscheiden. Dat werkt weer bloeddrukverhogend." De hoogleraar bekijkt nu bij welke patiën ten een deel van de gebruikelijke behan deling kan worden vervangen door toe voeging van extra kalium. Koomans durft nog niet te zeggen of mensen aléén met een extra hoeveelheid van die stof kunnen volstaan. Het westers dieet bevat volgens Koomans relatief veel zout. Hij vindt dat we zouden moeten kijken naar primitieve stammen. „Deze mensen eten betrekkelijk veel kali um en gebruiken weinig zout. Bij hen treft men zelden of nooit hoge bloeddruk aan. Ze staan onbewust op een dieet." Het vonnis dat artsen altijd uitspreken over mensen met een te hoge bloeddruki voortaan zoutloos of zoutarm eten. is niet meer onherroepelijk. De Maastrichtse in ternist dr. P. Draaijcr kwam er na onder zoek onlangs achter dat het bij meer dan de helft van de patiënten met hypertensie weinig uitmaakt of ze zout in het eten doen. Hij ontdekte dat het nauwelijks of geen invloed heeft op de hoogte van de bloeddruk van mensen met soepele slag aders. Bij patiënten met stijve slagaders is dat wel het geval.

Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken

Leidsch Dagblad | 1994 | | pagina 7