Van 'toto' naar 'auto',
van 'tap' naar 'stap'
De steenharde weg naar een dino-embryo
Wetenschap
Herbebossing regenwoud
niet altijd verstandig
Van alleen suiker word
je geen hyperactief kind
Broeikaseffect bedreigt
Zwitserland als skigebied
Bloeddruk stijgt
bij zien
van 'witte jas'
1 DINSDAG 15 FEBRUAR11994
AMSTERDAM ANP
het oppervlaktewater in het om
ringende gebied niet meer met
bodemvocht wordt aangevuld.
Gebleken is dat de hoeveelheid
oppervlaktewater in de droogte
periode de helft minder is dan
die in vergelijkbare graslanden.
De regering van de Fiji-eilanden
besloot in de jaren vijftig de
economie te stimuleren door
plantages van snelgroeiende
tropische dennen aan te leggen
op de eerder door ontbossing
ontstane graslanden. Ze hield
echter geen rekening met de
eventuele gevolgen voor de wa
tervoorziening. Enkele jaren la
ter ontstonden tijdens het droge
seizoen waterkorten. De Am
sterdamse onderzoeker raadt
daarom aan de waterhuishou
ding goed in de gaten te houden
bij de besluitvorming over her
bebossing.
Grote delen van het oorspron
kelijke tropische regenwoud,
dat de waterhuishouding in het
betrokken gebied wel goed in
evenwicht hield, werden sinds
de vorige eeuw omgehakt om te
voorzien in de behoefte aan
hout en grond voor landbouw
en veeteelt. Door erosie ging de
bodemkwaliteit achteruit. Het
regelmatig afbranden van de te
rugkerende oorspronkelijke ve
getatie zorgde voor verarming
van de grond. Met de groeiende
vraag naar hout en houtproduk-
ten, zoals papier, zullen deze
weinig produktieve graslanden
in de toekomst steeds vaker
worden herbebost.
'Het zonder meer planten van
bomen waar vroeger tropisch
regenwoud stond, blijkt niet al
tijd even verstandig te zijn. Een
Nederlands onderzoek op de
:Fiji-eilanden toont aan dat het
drinkwatertekort van de plaat
selijke bevolking in het droge
seizoen te wijten is aan de her
bebossing van graslanden.
De hydroloog drs. M. Waterloo
'van de Vrije Universiteit in Am
sterdam zegt dat een dergelijke
situatie ook elders in de tropi
sche gebieden kan voorkomen.
"Het is naar zijn mening verstan
dig eerst te kijken naar de wa
terhuishouding van het gebied
alvorens over te gaan tot herbe
bossing. Nu wordt bij dergelijke
projecten niet gekeken naar de
gevolgen daarvan voor de
drinkwatervoorziening.
Tijdens zijn onderzoek op Fiji,
dat door de NWO-stichting voor
Wetenschappelijk Onderzoek
van de Tropen en Ontwikke
lingslanden (WOTRO) werd ge
financierd, kwam de hydroloog
erachter dat het gras het water
uit de natte tijd tijdens de droge
periode vasthoudt. Slechts wei
nig water wordt door verdam
ping aan de bodem onttrokken.
Het gevolg is dat het oppervlak
tewater, waarvan de stedelijke
drinkwatervoorziening afhanke
lijk is, op peil blijft.
De bomen die op de graslanden
worden geplant, onttrekken
echter tijdens het droge seizoen
veel water aan de bodem, zodat
GENEVE «ANP
De verwachte verwarming van
de aarde door het 'broeikasef
fect' dreigt de Alpen van zijn
skisneeuw te beroven, gletsjers
te smelten en pittoreske dorpjes
aan de rand van meren weg te
spoelen. Dat heeft de Zwitserse
regering vorige week in een rap
port gemeld.
De waarschuwing viel samen
met de opening, in Geneve, van
een door de Verenigde Naties
georganiseerde conferentie over
het broeikaseffect.In het rege
ringsrapport wordt uitgegaan
van een verhoging van de aard
se temperatuur in de komende
eeuw met 3 graden Celsius.
Wetenschappers verwachten
dat de ongewoon snelle tempe
ratuurstijging ertoe zal leiden
dat stormen, overstromingen en
extreme koude tot de normale
verschijnselen zullen gaan be
horen. In Afrika wordt van de
stijging meer droogte en meer
woestijnvorming verwacht, ter-
BOSTON» AP
De inmiddels gangbare opvat
ting dat te veel suiker een kind
hyperactief, onoplettend en on
handelbaar kan maken wordt
door nader onderzoek bestre
den.
Verschillende kleine onderzoe
ken die over de jaren zijn ge
daan wezen daar al op. Over het
algemeen kon nooit een duide
lijk verband tussen suikerge-
bruik en hyperactivisme wor
den aangetoond. De onderzoe
ken waren echter te onvolledig
om de eerder genoemde stelling
onderuit te halen.
In opdracht van de regering en
de voedingsmiddelenindustrie
hebben wetenschappers de
werking van suiker aan een uit
gebreider onderzoek onderwor
pen. Hun conclusie is dat suiker
geen enkel effect heeft op het
gedrag van kinderen. Zo er al
sprake is van verschil, zou sui
ker eerder een kalmerende wer
king hebben, zeggen zij. Maar
het verschil is zo klein dat er
van toeval kan worden gespro
ken.
Het onderzoek werd verricht
onder 25 kinderen van drie tot
zes jaar en 23 kinderen van zes
tot tien jaar. Nadat al het voed
sel uit het ouderlijk huis van de
proefpersonen was verwijderd
kregen de gezinnen waartoe zij
behoorden negen weken lang
kant en klare maaltijden en
hapjes thuisbezorgd. Om de
Confronteer een kind in de eer
ste levensjaren met drie talen
tegelijk, en schijnbaar moeite
loos, zonder ze door elkaar te
halen, zal het drie talen vloeiend
leren spreken. Daar kunnen vol
wassenen een puntje aan zui
gen. Zelfs een enkele vreemde
taal leren ouderen slechts met
veel moeite en dan nog niet op
het niveau van de eigen moe
dertaal. Kinderen hebben ken
nelijk een aangeboren taalver
mogen, de universele gramma
tica.
NICO HYLKEMA NPA
wijl laag gelegen landen als
Bangladesh en Nederland door
steeds ernstiger overstromingen
zullen worden geteisterd.
De conferentie, die nog een
week duurt, is bedoeld om na
dere invulling te geven aan de
afspraken die regeringsleiders
in 1992 over het broeikaseffect
hebben gemaakt op de
milieutop in Rio de Janeiro.
Daar werden overigens geen
specifieke doelen gesteld ter
vermindering van de gassen die
bijdragen tot het ontstaan van
de laag die, als het glas van een
broeikas, de van de aarde weer
kaatsende zonnewarmte vast
houdt. De laag wordt vooral
veroorzaakt door kooldioxyde,
die vrijkomt bij het verbranden
van kolen en olie. Wel hebben
*de industrielanden in Rio be
loofd hun best te doen om de
uitstoot van kooldioxyde aan
het eind van de eeuw te hebben
teruggebracht tot het niveau
van 1990.
Tot die conclusie kwam de Ameri
kaanse taalgeleerde Noam Chomsky
in de jaren zestig. Hoe een kind zich
de taal verder eigen maakt, vond
Chomsky een te ingewikkelde zaak.
Ruim 25 jaar later heeft Paula Fikkert
(28) uit Leeuwarden dit ingewikkelde
onderwerp aangepakt voor haar pro
motie-onderzoek.
Hoe leren kinderen toch niet ge
makkelijke zaken als de lettergreeps
tructuur en zeker voor het Nederlands
de onduidelijke klemtoonregels be
heersen? Dat gebeurt niet in één keer,
maar in verschillende stadia, meent
Paula Fikkert, onderzoeker in de alge
mene taalwetenschap. Zoals de mees
te taalonderzoekers gaat ook zij uit
van het Chomsky-beginsel dat een
eind bepaalde aspecten van de gram
matica meekrijgt bij de geboorte. Dat
zijn principes die voor alle talen gelijk
zijn.
Een voorbeeld daarvan is het begin-
;el dat lettergrepen beginnen met een
medeklinker. Zeker is dat in alle talen
woorden voorkomen die beginnen
met een medeklinker. Dat is een ale-
mene regel. Er zijn zelfs talen waarin
alle woorden met een medeklinker
beginnen. Kijk je bijvoorbeeld naar
bet Nederlands, dan zie je dat daarin
ook woorden voorkomen die met drie
medeklinkers, of met een klinker be
ginnen. Dat moet een kind leren.
Maar een kind hoeft niet te leren dat
drie weken, maar buiten mede
weten van ouders, kinderen en
onderzoekers, werd een andere
zoetstof - suiker, aspartaan of
sacharine - in de maaltijden
verwerkt. De maaltijden zagen
er elke week anders uit, zodat
de proefpersonen geen vermoe
den konden hebben van een
veranderde samenstelling. Het
gedrag van de kinderen werd
getoetst door middel van eigen
testen en cijfers die ouders en
leerkrachten toekenden.
Onder de groep schoolkinderen
die waren beschreven als gevoe
lig voor suiker, maakte het ge
bruik van suiker op geen van de
39 geteste punten ook maar
enig verschil. Onder de jonge
kinderen was er op drie van 31
metingen sprake van een licht
verschil in de periode waarin
suiker werd gebruikt. Op een
punt - de beoordeling die de
ouders gaven van de school
prestaties - werd beter ge
scoord. De twee andere punten
betroffen een test waarbij kin
deren pennetjes in een gaten
bord moesten steken. In de pe
riode waarin suiker werd ge
bruikt bleken de kleintjes dit
karwei iets langzamer uit te
voeren. De verschillen waren
echter te minimaal om van een
effecte te spreken.
Conclusie van het onderzoek:
,,Er is geen aanwijzing dat sui
ker alleen een normaal oplet
tend kind kan veranderen in
een hyperactief kind.
Paula Fikkert onderzoekt kindertaal.
er geen woorden zijn die met vijf me
deklinkers beginnen. Dat is uitgeslo
ten.
Als het leren van lettergreepstruc
tuur in stadia gebeurt, zoals Fikkert
beweert, welke zijn dan die stadia?
Om achter dat antwoord te komen
heeft ze samen met een collega twaalf
kinderen tussen 1 en 3 jaar een jaar
lang gevolgd. Zo kon ze vaststellen in
welke fase de taalverwerving bij kin
deren tussen de 1 en 3 jaar loopt. „Je
kunt wel stadia vinden, maar het be
langrijkste is dat je de overgang daar
tussen leert begrijpen.
Een heel duidelijk stadium is voor
Fikkert het eerste stadium, waarin alle
woorden met een medeklinker begin
nen. Een jong kind zal bijvoorbeeld
het woord 'auto' in het begin feilloos
als 'toto' aanduiden. Pas in een vol
gend stadium ontdekt het dat er in
derdaad woorden zijn die met een
klinker beginnen. Het beseft dan on-
foto npa hans van den berg
bewust, dat het iets niet goed doet.
'Bloem' is 'Boem'
De volgende stap is het leren van
woorden die beginnen met twee me
deklinkers. 'Bloem' wordt aanvanke
lijk 'boem', 'trap' wordt 'tap'. Paula
Fikkert: „Het grappige is dat de mees
te kinderen eerder leren dat 'boem'
'bloem' moet zijn, dan 'tap' 'stap'.
Kennelijk behoren 'stap' of 'stad' tot
een andere categorie woorden dan
'bloem'.
Zo gaat een kind te werk tot het de
zelfde grammatica heeft als een vol
wassene. Als je dat een keer hebt ge
leerd, kun je het overal toepassen. Be
halve de grammatica moet een kind
ook de taalspecifieke regels leren. Het
moet leren dat 'drink' en 'broek' wel
goede woorden zijn en dlink' en
bwoek' niet. 'Panda' en 'tempo' kun
nen wel, maar 'paanda' en 'teempo'
zijn geen Nederlandse woorden. Dat
geldt weer niet voor een woord als
'beer'. Als een kind dat kent, weet het
nog niet hoe je 'paard' uitspreekt".
Paula Fikkert heeft een nieuw leer-
model opgesteld. Zij ontdekte dat een
kind veel slimmer is dan een spraak-
machine. Voor een spraakmachine is
het van belang de ldemtoon te her
kennen en te plaatsen. Omdat te kun
nen moet het apparaat heel veel lange
woorden ingevoerd krijgen, terwijl
een kind het al opmaakt uit veel min
der korte woordjes.
Weinig onderzoek
Eigenlijk vindt Paula Fikkert het ver
bazingwekkend dat er zo weinig on
derzoek is naar de taalverwerving tus
sen het eerste en derde levensjaar.
Wel hebben wetenschappers zich ge
bogen over de 'brabbelaars' en de la
tere fase, maar er is bijna niets over
de door haar onderzochte leeftijdsfa
se. Taalkundigen hebben zich meer
met logische problemen beziggehou
den, zoals de belangijke vraag of een
grammatica te leren is. „Dat hield mij
wel bezig, maar ik vind het ook be
langrijk hoe kinderen het leren, het
ontwikkelingsprobleem.
Juist dat probleem vond Chomsky
25 jaar geleden te complex. „Dat wil
natuurlijk niet zeggen, dat ik zoveel
meer kan. Er is nu veel meer bekend
en meer mogelijk." Fikkert heeft in
middels al tweemaal op een jaarlijks
taalverwervingscongres in Amerika
over haar onderzoek mogen vertellen.
„Het uiteindelijke doel van alle taal
onderzoekers is te weten komen hoe
kinderen taal verwerven."
Zelf vertrekt ze volgende maand
naar het Duitse Konstanz, waar ze
aan de universiteit onderzoek zal
doen naar taalverandering in de loop
van de tijd. „Er wordt altijd beweerd
dat er overeenkomsten zijn tussen
kindertaalverwerving en historische
taalverandering. Dit is echter nooit zo
duidelijk aangetoond. Ik zou wel eens
willen weten wat die overeenkomsten
en verschillen zijn", verklaart ze deze
keuze.
Openen ei duurt een jaar
BEN APELDOORN NPA
In de röntgenkamer van het Schotse Victoria-zie-
kenhuis in Glasgow lag een bijna twintig centimeter
groot ei op de röntgentafel. Een stenen ei. Behalve
de dienstdoende röntgenoloog liepen in die kamer
ook mensen rond die helemaal niet in dienst waren
van het Victoria-ziekenliuis. Het waren enkele pa
leontologen van het Hunterian Museum in dezelfde
stad en dat museum had, voor een zorgvuldig ge
heim gehouden bedrag, vijf van dergelijke eieren
gekocht van Chinese verzamelaars die op hun beurt
de eieren haddeh gevonden ergens in de Gobi-
woestijn.
Het zijn scharreleieren in de ware zin des woords,
want ze dateren uit een tijd dat er nog geen sprake
was van legbatterijen. Die zouden overigens gewel
dig groot uitvallen, want deze eieren zijn hoogst
waarschijnlijk gelegd door bronto- of bra-
chiosaurussen. Tachtig miljoen jaar geleden. Daar
om was dat ei op tafel in het Victoria-ziekenhuis
van steen: geheel gefossiliseerd, alle böt- en eier
schaalweefsel is door de tand des tijds vervangen
door allerlei soorten mineralen.
Zo'n ei krijg je, zelfs als paleontoloog, niet elke
dag voorgeschoteld en meteen rijst dan de vraag:
wat zit erin? Sterker nog: hoe krijg je te zien wat erin
zit. Pellen gaat niet en stuk slaan levert alleen een
stuk ei op. Dat is, na tachtig miljoen jaar, zonde.
Daarom kwam Neil Clark, curator van de afdeling
paleontologie van het Hunterian Museum, op het
idee om het best bewaard gebleven en ook duidelijk
niet uitgekomen ei onder de röntgentomograaf
(een CT-scanner) van het ziekenhuis te leggen. Dat
apparaat kan een voorwerp plakje voor plakje in
kaart brengen, waarna alle beelden door een com
puter tot een driedimensionaal geheel worden sa
mengebracht. Ziedaar: een doorgelicht, stenen ei
van tachtig miljoen jaar oud.
Embryo
De paleontologen konden hun geluk niet op: op het
beeldscherm verscheen bijna in het midden van het
stenen ei een soort lichte schaduw die duidelijk leek
op het versteende geraamte van een onvolgroeid
embryo: duidelijk een bevrucht ei. Alleen is het ge
vormde beeld te onduidelijk om uit te maken tot
welke soort dinosaurus deze foetus ooit behoorde.
„We hebben sterke vermoedens dat het afkomstig
is van de grote planteneters", zegt Clark. „Op de
vindplaatsen van deze eieren worden namelijk ook
veel fossielen aangetroffen van de brontosaurus, de
brachiosaurus en ook van hadrosauriërs".
Onlangs kwam ook een serie 'scans' van het ei tot
stand met behulp van een toestel dat gebruik maakt
van magnetische spinresonantie, waardoor onder
meer allerlei soorten stoffen (in dit geval mineralen)
van elkaar kunnen worden onderscheiden en waar
van dan ook weer een beeld kan worden ontwor
pen. Maar het in steen ingebedde dino-embryo is er
niet veel duidelijker op geworden.
En dus rest de onderzoekers eigenlijk nog maar
één ding: het laagje voor laagje uitpeilen van het ei.
Peuterwerk
Volgens curator Neil Clark heeft het röntgenonder
zoek van het ei in elk geval geleerd waar het em-
bryo-fossiel'zich precies bevindt. Maar het blijft een
monnikenwerk, want de zorgvuldigheid gebiedt dat
het materiaal rond het eigenlijke embryo korreltje
voor korreltje moet worden verwijderd. Ga er maar
aan staan bij een steenhard geworden ei, zo groot
als een rugby-bal. dat bovendien nog gedeeltelijk
omsloten is door het zandsteen waarin het werd
aangetroffen. Naar schatting zal dat peuterwerk een
jaar in beslag nemen.
Tussen fossielen van dinosauriërs worden soms ook grote versteende eieren gevonden, zoals hier in de Ameri
kaans staat Montana. foto ap
Clark denkt dat het in ieder geval 'de moeite meer ren", aldus Clark. Aan de hand van die (mogelijke)
dan waard zal blijken te zijn'. Hij hoopt op de analyse zal het duidelijk moeten worden welk dino-
(geringe) kans dat de embryo-beenderen niet ge- .saurus-vrouwtje dit ei ooit, tachtig miljoen jaar ge
heel zijn gemineraliseerd: dus niet geheel zijn ver- leden, legde. Het produkt van een stukje dino-ro-
steend. „Dat kan betekenen dat we nog wat van de mannek, zó oud dat het door de tijd zelf werd ge-
oorspronkelijke eiwitten zouden kunnen afzonde- beeldhouwd in steen.
AMSTERDAM ANP
De bloeddruk die de arts bij patiënten
meet, is lang niet altijd de juiste. Onder
zoek heeft aangetoond dat de bloeddruk,
gemeten in de spreekkamer, in vele geval
len aanzienlijk hoger is dan in werkelijk
heid. De aanwezigheid van een 'witte jas'
doet de bloeddruk stijgen.
Dr. D. Veerman komt op grond van zijn
studie tot de conclusie dat de bloeddruk
beter door een verpleegkundige of met be
hulp van een automatisch apparaat geme
ten kan worden. Dan krijgt de arts een
veel juister beeld van de bloeddruk.
De promovendus noemt de bloeddruk van
de spreekkamer niet representatief voor
de ware bloeddruk. Eenvijfde van de hy-
pertensie (verhoogde bloeddruk) patiën
ten blijkt gevoelig te zijn voor de aanwe
zigheid van een arts. De studie toont aan
dat hun bloeddruk, gemeten door een
arts, aanmerkelijk hoger is dan buiten de
spreekkamer.
De alarmreactie van de patiënt, die in
aanwezigheid van een arts zorgt voor een
stijging van de bloedruk, is volgens Veer
man aanzienlijk kleiner als een verpleeg
kundige de handeling uitv oert. Deze reac
tie treedt helemaal niet op als de meting
in de kliniek wordt gedaan met behulp
van een automatisch apparaat.
Om een zo betrouwbaar mogelijk beeld
van de bloeddruk te krijgen, zou meting
buiten de spreekkamer en de kliniek het
beste zijn. Maar aan meting door de pa
tiënt zelf thuis kleven nog al wat bezwa
ren. Het is tijdrovend, de benodigde appa
ratuur is kostbaar en patiënten ervaren de
procedure als vervelend.
Bovendien, zo zegt de medicus, kan
bloeddrukmeting thuis de resultaten beïn
vloeden. Zijn onderzoek laat namelijk zien
dat de spieractiviteit, nodig voor het op
pompen van de manchet, een verhoging
van de gemeten bloedruk kan veroorza
ken. Dit vertroebelt het beeld van de hy-
pertensie.
Groentenat helpt bij
te hoge bloeddruk
UTRECHT ANP
Door het kooknat van verse groenten op
te drinken, kan de bloeddruk omlaag wor
den gebracht. Iemand met een verhoogde
druk is dus niet alleen aangewezen op een
zoutarm dieet of plaspillen om de ge
wenste verlaging te bereiken.
De Utrechtse hoogleraar prof. dr. H.
Koomans deed samen met anderen een
onderzoek naar de relatie tussen de zout
huishouding van het lichaam en hoge
bloeddruk. Gebleken is dat de inname van
een extra hoeveelheid kalium, een stof die
in verschillende gewassen voorkomt, zorgt
voor de uitscheiding van het teveel aan
zout in het lichaam.
In vele gevallen neemt daardoor de bloed
druk af. De onderzoeker, die als internist
is verbonden aan het Academisch Zieken
huis Utrecht, komt op grond van zijn be
vindingen tot de conclusie dat een patiënt
met een hypertensie (hoge bloeddruk)
normaal zout kan eten als hij zorgt voor
een extra hoeveelheid kalium.
Allerlei voedingsmiddelen bevatten die
stof. Maar het fruit en het kooknat bevat
ten hoge concentraties, zo stelt de hoogle
raar. Als je het afgietsel van bij voorbeeld
spinazie dagelijks zou opdrinken, krijg je
tweemaal de hoeveelheid kalium binnen.
Dit is een natuurlijke behandeling die het
voor een bloeddrukpatiënt een stuk ge
makkelijker zou maken".
Het ligt volgens Koomans aan de manier
van eten of mensen genoeg kalium bin
nenkrijgen. „Een extra hoeveelheid werkt
dan ook het best bij mensen die normaal
weinig van deze stof binnenkrijgen en te
veel zout gebruiken."
Aan mensen met hypertensie kan dus
goed extra kalium worden gegeven ter on
dersteuning van de gangbare behandeling
waarbij onder meer gebruik wordt ge
maakt van plaspillen. „Een vervelende bij
werking van deze medicijnen is dat ze
naast zout ook kalium blijven uitscheiden.
Dat werkt weer bloeddrukverhogend."
De hoogleraar bekijkt nu bij welke patiën
ten een deel van de gebruikelijke behan
deling kan worden vervangen door toe
voeging van extra kalium. Koomans durft
nog niet te zeggen of mensen aléén met
een extra hoeveelheid van die stof kunnen
volstaan.
Het westers dieet bevat volgens Koomans
relatief veel zout. Hij vindt dat we zouden
moeten kijken naar primitieve stammen.
„Deze mensen eten betrekkelijk veel kali
um en gebruiken weinig zout. Bij hen treft
men zelden of nooit hoge bloeddruk aan.
Ze staan onbewust op een dieet."
Het vonnis dat artsen altijd uitspreken
over mensen met een te hoge bloeddruki
voortaan zoutloos of zoutarm eten. is niet
meer onherroepelijk. De Maastrichtse in
ternist dr. P. Draaijcr kwam er na onder
zoek onlangs achter dat het bij meer dan
de helft van de patiënten met hypertensie
weinig uitmaakt of ze zout in het eten
doen. Hij ontdekte dat het nauwelijks of
geen invloed heeft op de hoogte van de
bloeddruk van mensen met soepele slag
aders. Bij patiënten met stijve slagaders is
dat wel het geval.