Avonturenfilm draait uit op horror
NAVO neemt nieuwe nucleaire dreiging serieus
'Je moeder was een foetus'
Feiten &Meningen
ZATERDAG 8 JANUARI 1994
JZATEI
HEERLEN. HANS TOONEN
Of president Clinton het ook een schandaal vindt, moet
nog blijken. Maar van de 220 medewerkers aan de film
The Conqueror'in 1954 opgenomen in noordwestelijke
Amerikaanse staat Utah, hebben er inmiddels ten minste
91 kanker. Zeker 46 zijn er al aan overleden. Van hen is
John Wayne de meeste beroemde. Een jaar voor The
Conqueror warén er elf atoomproeven genomen op nog
geen tweehonderd kilometer afstand van de filmset.
proviseerde douches het hete
stof van de bezwete lijven.
Als de filmploeg maanden later
moe maar voldaan terugkeert
naar de RKO-studios in Culver
City ten noorden van Los Ange
les, laat Dick Powell nog eens 60
ton woestijnzand naar 'Holly
wood' slepen voor enkele, zo
natuurgetrouw mogelijke bin
nenopnamen.
Nu, 40 jaar later,, blijkt 'The
Conqueror' een ramp voor zijn
makers en sterren. Van de 220
medewerkers lijden er bijna 100
aan kanker. Zeker 46 zijn in
middels aan deze ziekte overle
den. Tijdens hun ziekbed in de
jaren '60 en '70 heeft niemand
de oorzaak gezocht bij het
maandenlange verblijf op de set
in Utah onder de 'zwarte regen'
van Nevada. Als Pedro Armen-
dariz, pas 51 in 1963, hoort dat
zijn nieren qngeneeslijk verkan
kerd zijn, vraagt hij zijn vrouw
Carmen of ze een broodje ham
wil halen. Nauwelijks is ze de
deur uit of Armendariz jaagt
zich een kogel door zijn hoofd.
John Wayne daarentegen vecht
terug als hij medio jaren '70
kanker krijgt in zijn longen, keel
en maag. Juni 1979 steekt Holly-
woods meest geliefde cowboy
zijn handen omhoog. Susan
Hayward, krap 57 in 1975, sterft
ook aan een mix van huid
borsten darmkanker. En re
gisseur Dick Powell, ook pas 59
in 1963, legt met kanker in zijn
longen het loodje.
Geen ster of stuntman die in die
rouwzwarte jaren nog eens de
zogeheten cast crew-lijst
doorneemt van 'The Con
queror'. Want door alleen maar
de namen van overledenen
door te strepen, zou de fatale
nasleep van deze radioactief be
lichte film duidelijk zijn.
Hun kinderen weten sinds kort
beter. Tim Baker, zoon van
Susan Hayward, en Michael
Wayne, die papa's filmmaat
schappij Batjac Productions
heeft overgenomen, hebben
zich schrap gezet om alsnog de,
overigens in 1974 opgeheven,
Atomic Energy Commission
(AEC) voor de rechter te slepen.
Ook senator Edward Kennedy is
in het geweer geroepen.
Dat er een oorzakelijk verband
Omdat de blankgetopte duinen
en de rode rotsen vlakbij Saint
George in Utah prachtig lijken
op Mongoolse steppen, kiest re
gisseur-producent Dick Powell,
net vijftig in 1954, dit landschap
als decor voor The Conqueror
(De Veroveraar). Vanuit Holly
wood verkast hij in de zomer
met een filmploeg van 220 per
sonen naar deze schroeihete
zandbak.
Juist ter wille van ongestoorde
opnamen voor deze romanti
sche actiefilm over Dzjengis
Khan (John Wayne) en zijn ge
liefde prinses Bortai (Susan
Hayward) belooft het Pentagon
tijdelijk te stoppen met zijn bo
vengrondse kernproeven op
Yucca Flat, vlak over de grens
met Nevada. No problem, want
de atoomgeleerden zijn klaar
met de elf proeven waarmee ze
zich een jaar eerder in dat ge
bied hebben mogen uitleven.
Twee van die proeven mag men
'dirty noemen, wat inhoudt dat
er sprake is geweest van het
langdurig vrijkomen van radio
actieve straling. Atoombom 'Si
mon', ontploft op 25 april 1953,
is goed voor 51,5 kiloton. Op 19
mei ontploft 'Harry'. Maar die is
iets lichter: 32.4 kiloton. Even
ter illustratie: de atoombom op
Hiroshima deed zijn verwoes
tend werk met 13 kiloton.
Over eventuele fall out (nucleai
re regen) hoeft niemand op de
set zich zorgen te maken, zo
verzekeren de doorgeleerde he
ren van de Atomic Energy Com
mission in Washington. Uiter
aard weten zij beter. Maar in de
Koude Oorlog mag men een
loopje nemen met de waarheid,
niet waar.
Gerustgesteld draait Dick Po
well zijn spectaculaire buiten
opnamen. De zandstormen
vanuit Nevada verhogen de
waarde van de scènes op het
slagveld. Pedro Armendariz, de
Mexicaanse acteur die in 'The
Conqueror' de broer speelt van
de Mongoolse heerser Dzjengis
Khan, valt zo vaak als de regis
seur het wil vechtend van zijn
paard. Uiteraard staat ook John
Wayne zijn mannetje. Een paar
keer per dag spoelen de geïm-
Om geruchten over straling te ontzenuwen, poseert John Wayne met zijn zonen Michael en Patrick rondom
een Geigerteller. Achteraf een bizarre pose. John Wayne Is een van de vele acteurs uit de film The Conqueror
die inmiddels aan kanker zijn gestorven. foto shooting star
bestaat tussen de bovengrondse
kernproeven in 1953 in Nevada
en de aanwezigheid een jaar la
ter van Hollywoodsterren en
hun 'waterdragers' op de
'Mongoolse steppen' in Utah
staat onomstotelijk vast voor dr. ten. Maar bij dik 90 kankerge-
Robert C. Pendleton, verbonden vallen, waaronder al bijna 50
aan de universiteit van Utah. met dodelijke afloop, vecht hij
Pakweg 30 kankergevallen uit mee om de echte waarheid te
een en dezelfde ploeg zouden horen over 'The Conqueror'.'
hem niet aan het denken zet-
BRUSSEL» ALY KNOL
CORRESPONDENT
Een gids in het Oekraïense
Odessa wees Westerse toeristen
afgelopen zomer op een grote
open-luchtmarkt, even bulten
het vliegveld van de stad. „Hier
kun je werkelijk alles kopen. Als
er in Odessa atoomwapens wa
ren geweest, dat zou ie die hier
kunnen krijgen", zei nij bij wijze
van grap. Het is allang niet
meer om te lachen. De illusie
heeft maar kort stand gehouden
dat met het Sovjet-communis-
me ook de angst voor atoomwa
pens in een laatje van de ge
schiedenis kon worden opge
borgen.
Half oktober overviel de Ameri
kaanse minister van defensie
Les Aspin zijn NAVO-collega's
in het Duitse Travemünde nog
met zijn waarschuwing tegen
'de nieuwe nucleaire dreiging'.
Inmiddels Is de loutering inge
zet. Op de NAVO-top maandag
in Brussel zal de veldtocht tegen
de verdere verspreiding van
massavernietigingswapens (nu
cleair, biologisch of chemisch)
en de raketsystemen waarmee
ze kunnen worden 'afgeleverd',
een flink deel van de gesprek
ken beheersen.
De nieuwe nucleaire dreiging
kent verschillende componen
ten. Allereerst zijn er de particu
liere onbevoegden die, uit com
merciële overwegingen, splijt
stofmateriaal afkomstig uit de
voormalige Sovjetunie op de in
ternationale markt verkwanse
len. In de loop van '92 en '93
werden in Duitsland, Frankrijk,
Hongarije, Polen, Rusland, Tur
kije, België en Oostenrijk tien
tallen kilo's radioactief materi
aal onderschept, variërend van
uranium en cesium tot stron
tium en plutonium. Daarnaast
kreeg een Duitser begin '92
anthrax-bacillen (miltvuur) „uit
Russische laboratoria" aange
boden, die als grondstof voor
biologische wapens kunnen
dienen.
Lang niet al deze elementen
zijn direct geschikt voor een
doe-het-zelf böm, maar het spul
is wel levensgevaarlijk en, in
handen van terroristen, uiter
mate geschikt voor chantage-
doeleinden. In de aanloop naar
de NAVO-top heeft Aspin dan
ook al gezegd dat het grootste
gevaar thans is dat dit soort ma
teriaal 'op dezelfde manier als
marihuana' een land wordt bin
nengesmokkeld.
Amerika steekt daarom al geld
in de opsporing van nucleaire
onderdelen, In tegengiffen te
gen chemische en biologische
wapens en in methodes hoe en
waar je chemische, biologische
of nucleaire wapens zou kun
nen opslaan. Een voorbeeld dat
volgens Aspin navolging ver
dient. De Poolse douane wordt
momenteel al met geigertellers
(apparatuur waarmee de mate
van radioactiviteit kan worden
gemeten) uitgerust en ook de
Nederlandse Centrale Recher
che Informatiedienst (CRI) is
begonnen de ontwikkeling van
de handel in conventionele en
kernwapens uit Oost-Europa in
kaart te brengen.
Dan is er het gevaar dat aan de
bedelstaf geraakte experts uit de
ex-Sovjetunie hun kennis over
ABC-wapens (atoom-, biolo
gische en chemische wapens)
tegen harde valuta verkopen
aan algemeen als 'onbetrouw
baar' te boek staande landen als
Libië, Noord-Korea, Irak of Iran.
Dit is meer dan een angstbeeld.
Nog afgelopen herfst wees Mos
kou een Noordkoreaanse diplo
maat uit, die had getracht een
grote groep Russische geleerden
naar Pjongjang te lokken om te
helpen bij het Noordkoreaanse
raket- en ruimtevaartprogram
ma.
Daarbij doemt meteen de vraag
op welke landen, naast de tradi-
tionele kernwapenmogendhe-
den Amerika, Rusland, China,
Engeland en Frankrijk, wanneer
in staat zullen zijn met eigen of
aangekochte raketsystemen
massavernietigingswapens over
grote afstand af te schieten. Na
de opsplitsing van de Sovjetunie
zijn er al 3 kern wapenbezitters
bijgekomen: Oekraïne, Wit-Rus-
landen Kazachstan.
Oekraïne, in aantallen raketten
en kernkoppen gemeten thans
zelfs de derde atoommacht ter
wereld, geeft van deze drie de
meeste kopzorgen door zijn
weigering het START-I-verdrag
over de vernietiging van de stra
tegische kernwapens na te ko
men en het Non-Proliferatiever
drag (NPV) tegen de verdere
verspreiding van atoomwapens
te tekenen.
In Westerse kringen gelooft
men dat er naast de genoemde
8 landen nog 4 andere staten
zijn die al een atoomwapen
hebben. Tegen het eind van de
ze eeuw zijn er voorts zo'n 30
Derde-Wereldlanden die che
mische wapens hebben en 7 die
biologische wapens bezitten.
Zeker 15 van deze landen zou
den tegen die tijd ook over ra
ketsystemen beschikken met
een bereik tot 1000 kilometer en
6 landen zouden raketten heb
ben die meer dan 3000 of zelfs
5000 kilometer kunnen over
bruggen.
Nu al hebben Algerije, Egypte,
India, Irak, Iran, Israël, Libië,
Noord-Korea, Pakistan en Syrië
soms zeer imponerende raket
ten, waaronder de oorspronke
lijk Russische Scud, de Ro Dong
(Noord-Korea), de Jericho (Is
raël) of de HATF (Pakistan). Ook
al zouden deze raketten niet al
tijd even precies een doel kun
nen bereiken, 'ruwe' ladingen
als biologische of chemische
zouden niettemin dood en ver
derf kunnen zaaien in dichtbe
volkte gebieden.
TOM JANSSEN
Tijdens de NAVO-top in Brussel
zal een serieus begin worden
gemaakt met de discussie over
de beste vorm van 'contra-
proliferatie', zoals Aspin het
'wapen' tegen de nieuwe drei
ging heeft betiteld. Verdragen
als net NPV, dat bijvoorbeeld
ook Noord-Korea nalsstarrig
weigert te tekenen, lijken als
werkelijk probaat middel om de
boel in de hand te houden hun
beste tijd te hebben gehad.
Sinds de Golfoorlog werken de
VS al aan betere conventionele
bommen om ondergrondse op
slagplaatsen te treffen en aan
een nieuw systeem om op mo
biele lanceerinstallaties te kun
nen 'jagen'. Washington hecht
daarnaast groot belang aan be
tere informatievergaring zeg
maar spionage. Ook geloven de
VS dat net Westen zich in de
toekomst met eigen wapensys
temen, waaronder een verbeter
de versie van de (Amerikaanse)
Patriot, 'fysiek' moet kunnen
weren tegen In ieder geval be
perkte aanvallen.
Europa was tot voor kort zover
nog niet, maar het tij is snel ge
keerd. Veelzeggend is dat Duits
land half december al op eigen
houtje een 'aanvulling' op
Aspins plannen presenteerde,
waarin onder meer wordt opge
roepen tot een international or
gaan dat toezicht moet houden
op de niet-verspreiding van
ABC-wapens en op de plutoni-
umvoorraden in ae wereld. In
militaire kringen gaat men al
verder. Binnen 15 jaar, wordt
daar gezegd, zal Europa een ei
gen systeem bezitten tegen ra
ketten met een reikwijdte van
zo'n 3000 kilometer.
Bij de ontwikkeling van al deze
gedachten ging men tot dusver
re uit van een Rusland dat op
vele punten dezelfde belangen
zou hebben als de Verenigde
Staten en West-Europa. De
NAVO-top biedt de eerste gele
genheid om te bekijken of dat
nog steeds zo is. Sinds de ex
treemrechtse nationalist Vladi
mir Zjirinovski na de Russische
verkiezingen begin december
om zich heen strooit met oor
logsverklaringen op termijn en
dreigt met een nieuw futuris
tisch wapen (Elipton), heeft het
post-Koude-Oorlog-tijdperkal
weer een nieuwe wending ge
nomen.
Ethische discussie over grenzen wetenschap laait weer op
DEN HAAG» MONIQUE V
ELS WIEGANT
In het Schotse Edinburgh
kreeg dokter Roger Gosden,
hoofd van het onder
zoeksteam van de plaatselij
ke universiteit, de veront
waardiging van het Engelse
volk over zich heen toen be
kend werd dat hij bezig was
met een onderzoek naar de
mogelijkheid om eicellen
van geaborteerde foetussen
bij onvruchtbare vrouwen in
te planten. De storm van
protest over een zwangere
'bejaarde', die van een twee
ling beviel en een zwarte
moeder die de eicel van een
blanke vrouw had laten in
planten teneinde geen half
bloed kind te krijgen, was
nog maar nauwelijks ge
luwd. Met het onderzoek
van Gosden heeft het zoveel
ste ethische vraagstuk over
genetische manipulatie zich
opgedrongen. Daarmee is in
Europa, onder meer in
Frankrijk en Italië, de roep
om (beperkende) wetgeving
wederom hyperactueel ge
worden. Ook in Nederland
lieten CDA en PvdA deze
week weten behoefte te heb
ben aan een politieke dis
cussie over de steeds groter
wordende mogelijkheden
van de medische weten
schap. Wat vinden Neder
landse deskundigen van het
Schotse experiment?
„Je kunt nog geen week op
vakantie gaan", verzucht
prof. dr. E. te Velde, gynaeco
loog aan het Academisch Zie
kenhuis Utrecht en bijzonder
hoogleraar in de leer van de
menselijke vruchtbaarheid:
de nieuwste Schotse vinding
was hem even ontgaan.
Al enige jaren studeren dr.
R. Gosden en zijn weten
schappelijke medewerkers op
het gebruik van foetaal eier
stokweefsel. Afgelopen week
schonk een muis, die foetaal
weefsel geïmplanteerd had
gekregen, het leven aan een
stel gezonde baby-muisjes.
Gosden heeft de Britse Medi
sche Associatie om toestem
ming gevraagd de methode
ook toe te passen op mensen.
Als de Associatie 'ja' zegt, zou
het tekort aan donor-eicellen
in één klap zijn opgeheven.
De vraag of het aanvaardbaar
is een kind geboren te laten
worden uit een geaborteerde
foetus een ongewenst kind
is echter nog niet beant
woord.
Foetaal weefsel
In Nederland is het weten
schappers al tientallen jaren
toegestaan menselijk foetaal
weefsel te gebruiken voor
medische experimenten. In
clusief eicellen. „Het mag
wettelijk, maar het zou mij
zeer verbazen als het ook ge
beurt. Ik heb er in Nederland
nog niet van gehoord. Eerlijk
gezegd kan ik me ook niet
voorstellén hoe dat gaat",
zegt H. Aartsen, secretaris
van de Gezondheidsraad en
de Kerncommissie Ethisch
Medisch Onderzoek over het
gebruik van uit foetaal weef
sel afkomstige eicellen. Ander
menselijk foetaal weefsel dan
van eierstokken wordt wèl ge
bruikt. Bij voorbeeld bij de
ontwikkeling van het poliov-
accin. Daarbij wordt gebruik
gemaakt van de niercellen
van nooit-geborenen. Her
senweefsel wordt toegepast
in de strijd tegen de ziekte
van Parkinson.
Professor Te Velde is niet
bij voorbaat tegen de trans
plantatie van foetaal eierstok
weefsel naar onvruchtbare
vrouwen. De reacties in En
geland vindt hij voorbarig en
overdreven. „Het weefsel-
transplantaat is weliswaar ge
netisch geen eigen weefsel,
maar het wordt wel héél
vroeg ingebracht. Juridisch is
er ook geen vuiltje aan de
lucht. De vrouw die het kind
baart, is wettelijk de moeder.
Ik zeg niet dat ik voorstander
ben van de methode, maar zij
verdient wel nadere studie.
Persoonlijk vind ik abortus
een afschuwelijke ingreep,
maar het is soms nog afschu
welijker om het niet te doen.
Kiezen uit twee kwaden dus.
Als het dan toch tot abortus
komt, dan kan ik me voorstel
len dat met zorgvuldigheid
andere mensen geholpen
kunnen worden".
Ethisch verantwoord
Wanneer een behandeling
mensen kan helpen, vindt Te
Velde deze al snel ethisch
verantwoord. G. de Wert van
het Instituut voor Gezond-
heidsethiek in Maastricht
daarentegen vindt dat een
'onhoudbaar standpunt'.
„Alsof het doel alle middelen
heiligt".
De Wert heeft zeer ernstige
bedenkingen tegen de Schot
se methode. „Het gebruik van
weefsel van geaborteerde foe
tussen tegen bijvoorbeeld-de
ziekte van Parkinson kan mo
reel aanvaardbaar zijn. Maar
ik ben tegen het gebruik van
lijken voor voorplantings
doeleinden. Als kinderen
worden geconfronteerd met
de wetenschap dat zijn of
haar moeder een foetus was,
bestaat een aanzienlijk risico
dat zij ernstige psychische
problemen zullen krijgen. En
het heimelijk achterhouden
van die informatie vind ik
niet acceptabel. Kinderen
moeten worden ingelicht
over hun ontstaanswijze", al
dus de ethicus.
Tien jaar geleden publi
ceerde de Gezondheidsraad
een rapport over ethische
kwesties in de gezondheids
zorg. Dat rapport moet drin
gend worden aangepast,
vindt De Wert. Het waar
schuwt wel voor. de gevaren
van handel in abortusresten
(Amerikanen zouden inmid
dels foetussen in China ko
pen, voornamelijk voor het
gebruik van hersenweefsel),
maar zegt weinig mèèr.
Volgens De Wert moeten er
richtlijnen worden gemaakt
die voorkomen dat vrouwen
zwanger worden met de
vooropgezette bedoeling via
abortus foetaal weefsel be
schikbaar te stellen voor
transplantatie. Verder zijn be
palingen nodig over het mo
ment waarop toestemming
moet worden gevraagd voor
het gebruik van foetaal weef
sel. Voor of kort na de abor
tus? Is toestemming nodig
van man en vrouw? En moe
ten zij zeggenschap kunnen
hebben over de bestemming
van het weefsel opdat fa
milieleden kunnen worden
geholpen bijvoorbeeld?
Volgens De Wert had de
Gezondheidsraad die vragen
al lang moeten beantwoor
den. Op hun beurt zouden
gynaecologen veel gestructu-
reerder over actuele ontwik
kelingen moeten praten. *,Het
ontbreekt aan een permanent
debat in de beroepsgroep. Er
moet een ethische commissie
worden geformeerd die anti
cipeert op de ontwikkelingen
en die waar mogelijk
richtlijnen formuleert om
misbruik te voorkomen".
Die lancune heeft professor
Te Velde er niet van weer
houden zich een mening te
vormen over de vraagstukken
van de laatste tijd. „Ik kan me
niet voorstellen dat wij ooit
meewerken aan de wens van
zwarte ouders om een blank
kind of aan de wens om per
se een jongetje te krijgen. Dat
is niet relevant. Je moet het
toeval in de natuur laten be
staan ten gunste van de veel
vormigheid van de mensheid.
Ik stap alleen van die veelvor
migheid af als door onder
zoek van het embryo zeer
ernstige erfelijke afwijkingen
kunnen worden voorkomen".
En hoe staat hij tegenover
oudere moeders? „Als de
maatschappij niet dusdanig
verandert dat vrouwen de
kans krijgen werk te combi
neren met kinderen, dan zul
len jonge vrouwen hun eicel
len laten invriezen om ze
twintig, dertig jaar later te la
ten terugplaatsen. Want het is
niet uit maatschappelijke
druk dat vrouwen en mannen
naast hun carrière kinderen
willen. Het verlangen naar
kinderen is niet te onder
drukken. Wij zijn zoogdieren
met een instinctmatige drang
totvoortplanten."
Relativerend voegt hij er
echter aan toe: „Ik ben daar
nu tegen, maar ik was in de
jaren '70 ook tegen IVF-ba-
by's (IVF, in vitro fertilisatie
ofwel reageerbuisbevruch
ting, red.). Ik vond het een
idiote, gevaarlijke ontwikke
ling. Maar volgende week
openen wij onze nieuwe IVF'
afdeling. Ik heb geleerd
relativerend te staan tegen
over mijn eigen standpunten
Die wetenschap, dat je giste'
ren faliekant tégen was en
;vöör, is best eng".
Een zwarte baby, een jongetje, geboren uit een moeder van 60, gegroeid uit het weefsel van een ge
aborteerde foetus. Het kan of kan binnenkort, maar Is het ook ethisch en sociaal aanvaardbaar?
foto roland de bruin
