Russen kiezen
in verwarring
Oost-Mostar snakt naar hulp
Russische sporen in Baltische staten
Feiten &Meningen
Baukje
MAANDAG 13 DECEMBER 1993
Worstelen met stemformulieren
Alleen aan de Russische nationale vlag is Oetjastok 71 te
herkennen tussen al die andere witgekuifde houten huis
jes in het rustieke Sjtsjitnikovo. Het stemlokaal van dit
dorp, dat ook letterlijk onder de rook van Moskou ligt,
gaat gehuld in wolken natte sneeuw. Ondanks het slechte
weer is zondag tegen het middaguur al een derde van de
325 geregistreerde kiezers naar nr. 71 gekomen.
moskou hans geleunseMaar als mensen het niet snap-
correspondent pen, legt u dan de verschillen
tussen de partijen uit, vragen
we. Tjoerikova, een pittige blon
de dame die hier al haar
„zoveelste verkiezingen" af
werkt, begint te lachen. „Dat
kan natuurlijk niet, dat komt
neer op beïnvloeding. Het enige
wat we de kiezers vertellen, is
dat ze ook een hokje 'tegen alle
kandidaten' kunnen aankrui-
„Een hoge politieke activiteit",
constateert voorzitter van het
stembureau Vladimir Majster
tevreden. In het gloeiend warm
gestookte kamertje worstelt een
groepje kiezers met de vijf for
mulieren die ze hier moeten in
vullen. Eén voor het referen
dum, drie voor het nationale
parlement en één voor het re
gionale parlement.
Majster en commissie-secreta
ris Galina Tjoerikova moeten
dol worden van steeds weer die
zelfde vragen en commentaren.
Hoe moet ik dit allemaal invul
len, vroeger was het een stuk
gemakkelijker. „Dan leggen we
het uit, en meestal is één keer
niet genoeg", zucht Tjoerikova.
Geen van de kiezers die wij ga
deslaan déze zondagmiddag
maakt gebruik van het 'stem
hokje', een in de hoek van de
kamer weggedrukt bouwsel van
latjes waartegen een oranje-gele
doek is gespijkerd. De meesten
vullen de formulieren in op de
tafeltjes van de overige com
missieleden. Die kijken welwil
lend toe, leggen indien nodig
wat uit en zijn ook niet te be
roerd om het bundeltje formu
lieren in de bus te doen.
Nee, natuurlijk geven we geen
stemadviezen, zegt Majster.
Dat i
die e
écht helemaal niet uitkomen".
Toch een stemadvies dus. Heeft
het soms iets te maken met hun
eigen voorkeuren? Majster en
Tjoerikova ontkennen heftig.
„Wij zijn hoog opgeleide men
sen, we weten best wat we wel
en niet mogen", zegt Tjoeriko
va. Ze heeft zelf op de nationa
listische demagoog Zjirinovski
gestemd. Hoezo demagoog?
Tjoerikova: „Je móet het zo
zien. Dit is een soort loterij. En
de enige die er echt uitspringt
tussen al die veelpraters, is Zji
rinovski. Hij zegt waar het op
staat, in gewone taal die de
mensen begrijpen. En hij komt
op voor de Russen".
Majster vindt Zjirinovski iets te
veel van het goede. „Ik heb op
Travkin gestemd, de leider van
de Democratische Partij Rus
land. Hij is ook tegen de koers
van de huidige regering, maar
heeft in elk geval in zijn Mos-
kouse district aangetoond dat
hij een goede bestuurder is",
zegt hij.
Majster doet zijn commissie
werk voor de eerste en zo te ho
ren ook voor de laatste keer.
„Wij zouden 15.000 roebel
(twintig gulden) krijgen voor
onze activiteit hier. We hebben
pas zesduizend ontvangen. Ter
wijl de schoonmaakster hier al
tienduizend heeft gekregen",
klaagt hij.
Buiten in de sneeuw staat een
groepje gepensioneerde vrou
wen nog na te praten over hun
eerste democratische avontuur.
Ze hebben allemaal op Travkin
gestemd. Waarom? Dat is een
man van het volk, hij zal ons
niet in de steek laten, hij weet
hoe slecht gepensioneerden er
aan toe zijn, zegt een van hen.
En de Grondwet? Ze knikken al
lemaal ja. Maar daar is Travkin
hartstikke tegen, proberen we.
Kan wel zijn, antwoordt kogel
ronde Olga, de bontmuts diep
over de ogen. „Maar zonder
Grondwet komt er burgeroor
log, dat heeft Jeltsin zelf gezegd.
We zijn tégen oorlog en vóór
rust in het land".
Angst voor onrust, heimwee
naar de orde van weleer, Tstsjit-
novo heeft het er moeilijk mee.
Op weg naar een verderop gele
gen dorp werden we met dat
verleden geconfronteerd. Bij
een GAI-post (verkeerspolitie)
aan de gemeentegrens worden
we aangehouden. „U begeeft
zich naar gesloten gebied. Te
rug", zegt een barse agent. On
ze opmerking dat de 'gesloten
gebieden' bij het socialistische
verleden horen, valt niet in goe
de aarde. „Terug", luidt het
Voor veel kiezers leverde het invullen van de stembiljetten grote problemen op. Zo ook in Bryokhovo
commando.
„Waar heeft u op gestemd?"
vragen we. „Zjirinovski", ant
woordt de agent. „Ik weet wel
dat jullie buitenlanders daar te
gen zijn, maar Zjirinovski is de
held van alle Russen. Hij maakt
dadelijk korte metten met al die
republieken waar Russen nu
worden gediscrimineerd", zegt
hij op barse toon.
Al zijn collega's zijn ook voor
Zjirinovski. „Die man gaat win
nen en dan zal het er hier in
Rusland heel anders'gaan uit
zien. Komt er eindelijk orde",
voorspelt hij. Wij kunnen dat
niet anders dan beamen en ke
ren gehoorzaam het 'gesloten
gebied' de rug toe.
In stembureau 1513 in Oost-
Moskou, gevestigd in een
school in een wijk volgebouwd
met enorme fabrieken, raken
we snel de indruk kwijt dat ra
cist Zjirinovski op z'n sloffen de
verkiezingen gaat winnen. Ook
hier vullen de kiezers bedacht
zaam en zachtjes met elkaar
pratend het stapeltje formulie
ren in. Gemiddeld moet er tien
minuten voor deze operatie
worden uitgetrokken.
Maar het resultaat van dit denk
werk blijkt hoopgevend voor
'Ruslands Keuze' en andere on
der democratische vlag opere
rende partijen. De tien kiezers
die we hier aanspreken, staan
pal-voor democratie én Grond
wet. „Zjirinovski? Je denkt toch
niet dat wij Russen terug willen
naar paard en wagen", lacht
een van hen, Aleksandra Akasj-
kina, een gepensioneerde fa
brieksarbeidster. „Ik ben voor
Gajdar, omdat je kan merken
dat de situatie in het land lang
zaam beter wordt. We zijn over
de grootste ellende heen. En ik
hoop echt dat de Grondwet er
ook doorkomt. Misschien dat
GRIGORY DUKO
het zorgt voor wat meer ru:
de politiek".
Studente Zenja stemde voc
vlinski, omdat 'het zo'n knappe
econoom' is. Dat knap blijkt
vooral op 's mans uiterlijk te
slaan. Het gaat om de mann<
tjes, niet om al die partijen, zeg
ze wijs. Zenja heeft de toe
komst. Ooit wordt Rusland
moderne democratie.
Reiservaringen van Nooteboom, Jacobs, Visser en Plomp gebundeld
medewerker
De eerste Balten die ik ooit sprak, waren
muzikanten van de groep NeZhdali uit Tal
linn, de hoofdstad van Estland. Een jaar of
vier geleden speelden ze in Flaarlem. Ze
waren echter geen etnische Esten, vertelden
ze toen, maar behoorden tot de Russische
minderheid in het land. Hoewel, kun je ei
genlijk wel van een 'minderheid' spreken
als die zo'n beetje de helft van de bevolking
uitmaakt?
Dat thema komt ook terug in de stukken
van de vier reizende schrijvers of schrij
vende reizigers die bijdroegen aan de zo
juist verschenen bundel Baltische Reizen.
Hoe verschillend hun opstellen verder ook
zijn, geen van hen ontkomt aan dat ken
merkende fenomeen. Overal op het grond
gebied van de voormalige Sovjetunie heeft
het grote en machtige Rusland zijn sporen
nagelaten, maar nergenS vestigden de Rus
sen zich zo gretig als in die drie kleine staat
jes aan de Oostzee.
En nu de Baltische staten na zoveel jaar
weer vrij en onafhankelijk zijn en zich zelfs
niet willen aansluiten bij het Gemenebest
van Onafhankelijke Staten (GOS), zitten ze
een beetje in hun maag met al die Russen
binnen hun grenzen. Maar kun je een be
volkingsgroep die de helft van het totale in
wonertal uitmaakt bijvoorbeeld uitsluiten
van verkiezingen? Dat soort vragen.
In Baltische Reizen zijn verhalen gebundeld
van vier auteurs die recent door de drie lan
den trokken. Verhalen waarin onder meer
de culturele, historische en sociale verschil
len tussen Estland, Letland en Litouwen tot
uiting komen. Maar nog duidelijker dan dat
worden de verschillen tussen de vier schrij
vers: Cees Nooteboom, Hans Jacobs, Caro-
lijn Visser en Flans Plomp.
Nooteboom schrijft het mooist en het
meest to the point. Hij verhaalt hoe hij in
Tallinn met de vice-voorzitter van de schrij
versbond aldaar, Mati Sirkel, praat over een
Estse vertaling van een van zijn boeken. Hij
zal in totaal honderd gulden aan auteurs
rechten ontvangen. „Aan een belendende
tafel zit een vertegenwoordiger van Fokker,
die probeert vliegtuigen aan de Estlandse
regering te verkopen, daar gaan heel andere
bedragen over tafel. Sirkel zegt dat hij weet
dat honderd gulden een belachelijk bedrag
is, maar dat dat bedrag tegelijkertijd duide
lijk maakt waar het in deze maatschappij
over gaat, leven op het scherp tussen twee
waardesystemen."
Hans Jacobs, redacteur buitenland van deze
krant, schrijft de meest uitgesproken reis
verhalen. Hij trekt rond, kijkt en vergelijkt.
De waarnemer met het journalistieke oog
en oor, die ook de meeste feiten noteert. De
onbeholpenheid van de jonge douanebe
ambten en het spoorwegpersoneel, de inef
ficiëntie van het apparaat. Van die kleine
details waarbij je denkt 'Hé, dat moet ik
onthouden voor als ik er zelf eens kom'.
Een stuk anekdotischer is weer het verhaal
van Carolijn Visser, die driejaarlijkse be
zoeken achtereen een gezin volgde in zijn
ontwikkeling van kolchoze-arbeiders naar
particuliere ondernemers.
En dan is er nog Hans Plomp, de poëzie-
magiër uit Ruigoord, die van de vier het
meest geëngageerd schrijft en zich vergaapt
in het 'Duivelsmuseum' in het Litouwse
Kaunas.
Hier en daar overlappen de verhalen elkaar.
Alle vier de auteurs gaan bijvoorbeeld wel
in op wat historische achtergronden. En
Carolijn Visser blijkt, net als Nooteboom, bij
Mati Sirkel op bezoek te gaan. Maar juist in
die overlappingen komen de onderlinge
stijlverschillen mooi tot uiting.
Er is nog iets dat alle auteurs onomwonden
waarnemen: De verarming en dan vooral de
steeds groter wordende kloof tussen arm en
rijk. De winners en de losers. Terwijl toch
niemand naar het oude systeem terug wil.
Iedereen hoopt en verwacht uiteindelijk
een plaatsje bij de winners te bemachtigen.
Maar dat is natuurlijk niet kenmerkend
voor de Baltische staten. Dat zie je overal in
de voormalige Sovjetunie. En trouwens ook
in landen als Roemenië en Albanië.
Zo verschillend als de bijdragen van Noote
boom, Jacobs, Visser en Plomp zijn, stuk
voor stuk laten ze zich als inleiding lezen.
Als proloog. Als uitnodiging. Ze wekken
reishonger naar die plekken in de wereld
waai" de geschiedenis in een stroomversnel
ling verkeert.
Cees Nooteboom, Hans Jacobs, Carolijn
Visser en Hans Plomp: Baltische Reizen.
Uitgeverij Evenaar, Amsterdam. ISBN 90-
801694-1-2. Prijs 17,50.
Je hebt eigenlijk nog maar net
de prachtige Adriatische kust
achter je gelaten, een uurtje ge
leden, als de weg zich met
scherpe bochten omhoog slin
gert. Hier wordt Bosnië ruig,
hier zijn de bergen waar nu een
ijskoude noordenwind blaast.
Hier begint de oorlog ook echt.
Want plots zie je rechts van je,
in de diepte, Mostar liggen. De
hoge flatgebouwen in het wes
telijk deel bepalen het beeld. En
verder de bergen die de stad
omsluiten. Je hoort, voor het
eerst sinds je de kust verliet, ex
plosies van granaten. Het onre
gelmatig knallen van geweren.
Mostar is het zuidelijkste oor
logsfront in Bosnië, een van de
plekken waar de Bosnische tra
gedie haar gruwelijkste vorm
heeft aangenomen.
Bij Mostar komen de drie strij
dende partijen elkaar tegen. De
Serviërs zitten er, en kijken na
dat ze zelf eerder tegen het
Bosnische leger vochten, nu op
afstand toe hoe de strijd voort
gaat tussen de Kroaten en de
moslims. Mostar is een strate
gisch gelegen stad, vandaar de
hevigheid van de gevechten. De
stad zelf is in handen van de
Kroaten en de moslims. De
Kroaten beheersen het westelijk
deel, de moslims de oostelijke
stadshelft. De Neretva-rivier
verdeelt de twee partijen.
De tragiek kent hier haar over
treffende tjap in het oostelijke,
moslimgedeelte. Naar schatting
50.000 moslims zitten er sinds
mei 1993 vast. Ze kunnen geen
kant op en worden nu al meer
dan zeven maanden constant
beschoten door de Kroatische
troepen aan de andere kant van
de rivier. Elke dag sterven er
mensen door kogels en granaat
scherven. En nu de winter toe
slaat gaan er ook mensen dood
van uitputting.
In het westelijk deel van de
stad, het Kroatische deel, maakt
de oorlog ook slachtoffers,
doordat de moslims terugschie
ten. Maar West-Mostar zit vast
aan het gebied dat de Kroaten
in Bosnië controleren, het heeft
zo een eigen achterland, waar
langs de bevoorradingen kun
nen lopen. In het westelijk
stadsdeel is er tenminste nog te
In het moslim-gedeelte is de si
tuatie echter verschrikkelijk. De
moslims beschikken over niet
meer dan een sluipweg, waar
langs ze wapens naar Mostar
proberen te vervoeren. Voedsel
komt alleen nog maar binnen
via transporten die worden ge
organiseerd door de Verenigde
Naties. Als ze er al komen: de
Kroaten controleren de toe
gangsweg en laten maar af en
toe een konvooi door. En altijd
onder de voorwaarde dat er ook
VN-hulp naar het westelijk deel
van de stad gaat.
Vorige week zond de Neder
landse televisie de documentai
re uit die BBC-verslaggever Je
remy Bowen in augustus maak
te over levert en dood in Oost-
Mostar. Bowen had als een van
de zeer weinige journalisten de
tijd genomen het drama vast te
leggen. De realiteit in Oost-
Mostar bleek meer dan schok
kend. Als dieren waren de inwo
ners weggekropen onder de
grond, in vochtige kelders, waar
de schaarse dekens toen al
en het was op dat moment nog
zomer te weipig warmte ga
ven aan de kinderen, de,zieken,
de bejaarden. Met een infrarood
camera legde Bowen 's nachts
vast hoe moslims die tot dan
toe in het westen hadden ge
leefd, door de Kroaten werden
gedwongen via een gammele
hangbrug de rivier over te ste
ken. Ondertussen werden ze
door Kroatische scherpschutters
onder vuur genomen.
Bowen toonde ook de afgrijselij
ke taferelen rond het hospitaal-
tje, waar enkele stafleden wan
hopig proberen de meest ele
mentaire zorg te verlenen aan
steeds weer nieuw binnenge
dragen slachtoffers van granaat-
Minister Pronk, een van de zeer
weinige politici in de wereld die
het lef hebben in Mostar een
kijkje te nemen, kon vorige
week met eigen ogen constate
ren dat de situatie er met de dag
verslechtert. Voedsel wordt in
grammen per persoon gere
kend, de medische zorg is vol
slagen ontoereikend, en nu is er
ook de allesdoordringende kou.
De mensen in Oost-Mostar
smeken om hulp. Diplomaten
hebben wel eens voorgesteld
dat de Europese Gemeenschap
het bestuur zou moeten overne,;
men in Mostar, in het kader van
een vredesakkoord. Maar daar j
praat inmiddels niemand meer'
over. Mostar zou veilig moeten
zijn voor hulpkonvooien die
naar het oostelijk stadsdeel rij
den, en verder naar het noor
den waar eveneens honderd
duizenden mensen in grote
nood verkeren. Maar niets wijst
erop dat die hulpcorridor er
komt.
Wie gehoor geeft aan de smeek
bede van de moslims in Oost-
Mostar om hulp, moet voorbe
reid zijn op cynische commen
taren en op mislukkingen. De
rauwe werkelijkheid in Bosnië
laat zich niet dwingen: voedsel
konvooien worden geplunderd,
hulpgoederen door militairen in
beslag genomen. In Mostar
houden Kroaten zoveel moge
lijk transporten naar het ooste
lijk stadsdeel tegen. En als er
'toch iets arriveert, krijgen de
moslimsoldaten met voorrang
te eten. Onlangs werd becijferd
dat maar tien procent van de
hulp voor Bosnië werkelijk bij
de slachtoffers terecht zou ko
men.
Jeremy Bowens' beelden lieten
echter zien dat er voor cynisme
eigenlijk geen plaats mag zijn.
In de hel van Oost-Mostar zijn
er nog altijd mensen die zich
vastklampen aan de hoop dat
de rest van de wereld hen niet is
vergeten.
1. Baukje Bakprodukten B.V. te Rijssen deelt mede dat in 2 van
haar mixen smaakafwijkingen zijn geconstateerd. Het betreft
de mix voor hartige taart met oosterse groenten en de mix
voor hartige taart met holiandse groenten.
De codenummers van de betreffende produkten zijn:
2A744
2C755 2C761 2C762 2C763 2C764 2C765
2C771 2C772 2C773 2C774 2C775
eenvoudiger gezegd:
"alle coderingen Hartige taart die met 2A of 2C beginnen
"alle pakken Hartige taart met een
TENMINSTE HOUDBAAR TOT einde FEB 94 en MRT 94
2. De smaakafwijkingen zijn het gevolg van verzeping.
Verzeping is een proces, waarbij vet na verloop van tijd uit
eenvalt in zijn oorspronkelijke bestanddelen, wat kan leiden
tot smaakwijziging. In nauw overleg met de Keuringsdienst
van Waren is de aard van de verzeping onderzocht.
3. Het onderzoek van de Keuringsdienst, in samenwerking met
de Hoofdinspectie Gezondheidsbescherming, heeft uitgewe
zen dat er geen gevaar bestaat voor de volksgezondheid.
4. Ondanks dat het onderzoek van de Keuringsdienst van
Waren heeft uitgewezen dat er geen gevaar bestaat voor de
volksgezondheid, is in verband met de smaakafwijkingen
besloten om de voorraad produkt uit de winkels terug te
halen.
5. Consumenten kunnen de bovenkant van de verpakking met
het betreffende codenummer zonder postzegel opsturen naar
Baukje Bakprodukten B.V., Antwoordnummer 604,
7440 VH RIJSSEN, onder vermelding van naam, adres en
bank- of gironummer. Het aankoopbedrag zal dan zo snel
mogelijk worden vergoed. Voor nadere informatie is ons
gratis telefoonnummer: 06-0992205 beschikbaar.
Baukje biedt de gebruikers haar verontschuldigingen aan
voor het ongemak.
Rijssen, 10 december 1993
De direktie van Baukje Bakprodukten B.V.
elkaar zaterdag in het literair café Miller in Amsterdam waar hun boek Baltische Reizen werd
FOTO UNITED PHOTOS DE BOER BABETTE STAPEL
Cees Nooteboom (links) en Hans Jacobs ontmoetten
gepresenteerd.
