Poëzie als herinnering aan kneuterige jeugdjaren
'Hoffman's Honger en
het menselijk bestaan'
'Er is weinig nodig om
Bach te laten swingen'
1 1
Rtv show
'In mijn teksten heb ik
kunnen uiten wat ik voel'
Gossip, gmwelijke misser
VRIJDAG 10 DECEMBER 1993
157
Hans Kellers rendez-vous met de Vijftigers
Wanneer de toekomst zich laat binden
aan eindigheid, begint het verleden lui
der te spreken. Eenvoudig gezegd: met
het klimmen der jaren dringen de
jeugdherinneringen zich onweerstaan
baar op. Ook Hans Keiler, inmiddels
dikke vijftiger en van professie maker
van TV-documentaires, is kennelijk
niet aan de roep van weleer ontkomen.
In de documentaire-reeks Hotel Ato
naal, rendez-vous met de Vijftigers, die
van 12 december af op drie achtereen
volgende VPRO-zondagen wordt ver
toond, baat de geboren Haarlemmer
zijn fascinatie voor de jaren vijftig uit.
In zijn aanloop voor de gedachten-
sprong naar de schoolbanken sleurde
Keiler dichter Remco Campert mee.
Niet alleen ter ondersteuning van het
geheugen, Keiler gaf hem ook de status
van mede-samensteller van de driede
lige cyclus, waaraan op 30 januari nog
een geheel op zichzelf staande afleve
ring vol poëzie wórdt toegevoegd.
Hotel Atonaal gaat over dichters, die
de poëzie van de gevestigde orde min
of meer tot dode letter verklaarden.
Remco Campert was een van hen. Als
middelbare scholier spelde Keiler hei
melijk het werk van jonge dichters, die
zich begin jaren vijftig groepeerden
achter de geuzennaam Vijftigers. In
meerderheid waren ze door jeugdige
onstuimigheid bevlogen nieuwlichters,
die in woord en geschrift rebelleerden
tegen de dichtkunst van gereputeerde
schrijvers van verzen. Roland Holst,
Aafjes, ze moesten er niets van hebben.
De oorlog was al enkele jaren geschie
denis. Aankomende dichters als Hugo
Claus, Rudy Kousbroek, Gerrit Kouwe-
naar, Lucebert, Sybren Polet, Bert
Schierbeek, Koos Schuur, Simon Vin
kenoog, Hans Andreus, Jan G. Elburg,
Jan Hanlo, Hans Lodeizen en Paul Ro-
denko gingen op hun manier alsnog in
het verzet. Meer bepaald tegen de saai
heid die Nederland in de jaren vijftig
als het ware lam sloeg.
Simon Vinkenoog was degene, die
de nieuwe literaire beweging in zekere
mate tot een eenheid smeedde. In eer
ste aanleg kende bijvoorbeeld Hugo
Claus het werk van Campert niet eens.
Laat staan Campert persoonlijk. Maar
Vinkenoog, die eind jaren veertig in
navolging van Kousbroek en Campert
het mondaine Parijs als vestigings
plaats had verkozen boven de knusse
kneuterigheid van Nederland, bracht
in de Franse hoofdstad menigeen met
elkaar in contact. Claus: ,,De bron was
Simon, alle contacten liepen via hem.
In Parijs had hij een baantje bij de
Unesco. Hij kon daar gratis aan drank
jes en hapjes komen. Zo'n gastheer
wilde je wel opzoeken."
Bij de samenstelling van hun docu
mentaire-reeks hebben Keiler en Cam
pert Atonaal, een in 1933 door Vinken
oog vervaardigde bloemlezing van eer-
.der in het tijdschrift Braak verschenen
publicaties, als uitgangspunt genomen.
Campert en Kousbroek hadden die pe
riodiek in mei 1950 opgericht.
De eigenzinnige toets die de inten
sief met de dichtkunst experimente
rende Vijftigers aan hun poëzie gaven,
bekoorde destijds met name jongeren.
In betrekkelijk korte tijd verscheen Ato
naal drie keer in druk. Daarentegen
weigerde de vader van Hans Keiler als
zo vele oudere poëzieliefhebbers Ato
naal serieus te nemen. Senior verpakte
zijn afgrijzen in een vleug van cynisme:
„Lucebert? Die heeft niet eens een ach
ternaam. Of heeft hij geen voornaam?"
Achteraf zegt Adriaan Morriën: „Nooit
eerder had ik dergelijke speelse poëzie
gelezen. Het was heel persoonlijk."
Hotel Atonaal is min of meer Keilers
ietwat langdradige persoonlijke afreke
ning met de beldemmende truttigheid
van jaren vijftig; de periode van de we
deropbouw waarin Nederland nijver
heid aan conservatisme paarde. Haar
lem benauwde hem indertijd, de jeug
dige Keiler voelde zich gevangen in een
verstopte stad. En de door leraren ge
dicteerde gezagsverhouding volgens
welke scholieren slechts te luisteren en
te gehoorzamen hadden, vermocht
hem evenmin aan te spreken. Elke
zondag hoorde hij de plechtige stem
van dr. P. Ritter jr. uit de radio komen.
Het geluid van de toen zo vermaarde
bespreker van boeken had alles weg
van de dictie Van zijn leraren, waarvan
de jonge Keiler zo gruwde. Zat Keiler in
de bioscoop, dan lieten de lezers van
het Polygoon Journaal hem met hun
lichtelijk geaffecteerde spreektrant het
niet tegen te spreken gezag van zijn le
raren voelen. „Als ik omkijk naar het
Nederland van toen, zie ik een heel an
der land voor me", zegt Keiler. Om die
woorden extra kracht bij te zetten,
heeft hij Hotel Atonaal doorspekt met
authentieke Polygoon-Journaalbeel-
den.
Ze zijn nu op jaren, de nog levende
Vijftigers. Lodeizen, Andreus, Elburg,
Hanlo en Rodenko hebben het tijdelij
ke met het eeuwige verwisseld. Wat
voortleeft is de jeugdzonde van dich
ters. Maar dan wel één met een ver
strekkend naijleffect. Lucebert, pseu
doniem voor Lubertus Jacobus
Swaanswijk, zegt achteraf: „Het was
absoluut geen complot. We wilden ge
woon dat blaadje volschrijven. Braak
dus." Kousbroek spreekt op zijn beurt
van verlengde schoolgrappen. Vinken
oog heeft het over een beetje trappen,
schoppen, slaan en zelfbevestiging.
Maar dan niet zonder talent, merkt
Gerrit Kouwenaar op. Op vertrouwelij
ke toon zegt hij tegen Campert: „We
hebben een lang verleden. En we zijn
er nog steeds. We hadden toen het
idee: we maken het wel. Goed be
schouwd zijn we daar in geslaagd.
Want laten we wel zijn, we behoren tot
de beste dichters van Nederland."
(Hotel Atonaal, 12,19 en 26 december
op Nederland 3 om 21.47 uur)
Ondanks een schare fans is er nog steeds- geen sprake van een
grote doorbraak, maar Richenel is er de man niet naar om bij de
pakken neer te gaan zitten. Hij maakte een nieuwe CD, 'Closer'
genaamd, met als slogan: 'Samen dansend naai; het jaar 2000.'
Richenel hoopt dat het riu eens
gaat lukken om zijn naam te
vestigen. Over zijn vorige CD
'Oasis' was hij zelf tevreden,
maar ook deze sloeg niet echt
aan bij het grote publiek. „Al
leen het nummer 'Fascination
for Love' werd goed gedraaid."
Waarom het daarbij bleef, weet
hij ook niet.
Jazz, dance, rythm and blues
en soulfunk: het is die menge
ling van stijlen die hij leuk vindt
en waarin hij goed is. Voor het
eerst heeft hij alle teksten zelf
geschreven. „Ik heb .nu kunnen
uiten wat ik voel. Ik ben mis
schien arrogant, maar ik heb
het idee dat ik weet welke
trends er gaan komen, waar
mensen in de naaste toekomst
behoefte aan hebben. Trou
wens, iedereen met een beetje
gezond verstand kan dingen
zien aankomen. Kijk naar de
mode. Er is zo'n gebrek aan cre
ativiteit. Er wordt almaar geko
pieerd: de jaren zestig, de jaren
zeventig."
Dom
Het is domheid troef bij de
mensen, meent Richenel.
„Laatst las ik dat drie procent
van de kinderen ooit wel eens
een boek leest. Willen we nu zo
graag zelf dom zijn of worden
we - zonder dat we het in de ga
ten hebben - dom gehouden,
bij voorbeeld door al die com
puterspelletjes. Daarmee moet
de jeugd en ook de oudere ge
neratie de toekomst in. Ik heb
wel eens gezegd: Ik wil niet oud
worden. Stel je voor, dat je in
een bejaardentehuis terecht
komt en moet worden verzorgd
door de Atari-generatie. Daar
moet je toch niet aan denken.
We moeten hoognodig het tij
keren. Dan hebben we mis
schien over veertig jaar
neratie gekweekt die we
van menselijke warmte en het
nut van kennis."
Richenel probeert in zijn tek
sten die gevoelens .tot uitdruk
king te brengen. „Ik doe het al
leen niet zo uitgesproken. Er
zijn andere mensen die veel be
ter en genuanceerder gevoelens
kunnen vertolken. Ik bespreek
de dingen liever in algemene
termen. Neem het nummer
'Signs'. Daarin heb ik het over
'Signs of Love en Signs of Hate'.
Goede verstaanders weten
waarover ik het heb. Het is alle
maal een kwestie van luiste-
De Amerikaanse acteur Elliott Gould speelt de hoofdrol in 'Hoffman's Honger'. foto
„Deze serie gaat over het menselijk bestaan,
menselijke waardensystemen en menselijke re
laties", zegt de Amerikaanse acteur Elliott Gould
nog maar eens voor de duidelijkheid. „Ik hoop
dat iedereen die deze serie ziet er iefs in her
kent." De sympatieke grijze acteur, voor de ge
legenheid in Amsterdam, doelt op de vierdelige
VPRO-serie Hoffman's Honger, waarin hij de
hoofdrol vervult. De serie, een verfilming van
het gelijknamige boek van auteur Leon de Win
ter die ook zelf de regie voor zijn rekening nam,
wordt vanaf zondag uitgezonden. „Ik ben blij
dat ik aan deze serie heb meegewerkt. Ik ben
erg gelukkig met het resultaat", aldus Gould.
Het is dan ook een opvallen
de serie geworden, met een
opmerkelijke lijst van mede
werkers. De hoofdrollen wor
den naast Gould, vervuld door
Jacqueline Bisset als Felix'
vrouw Marian, Marie Trintig-
nant als de spionne Ireria No-
a, Huub Stapel als Spinoza,
Johan Leysen als CIA-man
John Marks. Daarnaast zijn er rollen voor Thom
Hoffman, Jules Croiset en Gerard Thoolen.
De VPRO had al jaren het plan om het boek
'an Leon de Winter te verfilmen. Na een ge
sprek met Roelof Kiers, hoofdredacteur televi
sieprogramma's bij de VPRO, besloot de auteur
zelf voor het script te zorgen. Kiers wist hem
vervolgens te bepraten om ook de regie voor
zijn rekening te nemen. De keus voor geschikte
hoofdrolspelers was snel gemaakt, want De
Winter wist wie hij wilde. Elliott Gould, een van
de favoriete acteurs van Robert Altman maar bij
het grote publiek wellicht nog bekend van zijn
t Mash, had hij gezien in de film Bugsy. De
Winter vond Goula volmaakt voor de rol, en tot
zijn grote verbazing was het contract binnen
enkele weken geregeld. Zo ook met Jacqueline
Bisset (La Nuit Americaine, The Deep, Under
the Vulcano).
„Toen ik de synopsis las was ik onmiddellijk
verkocht. Ik zat er meteen middenin", aldus
Bisset. „Ik dacht aanvankelijk dat het om een
speelfilm ging, maar dat dat niet zo was, was
Leon de Winter
verfilmde eigen
boek voor VPRO
regisseur raakte me meteen doordat hij zoveel
sfeer en zoveel kwetsbaarheid wist op te roepen.
De artistieke integriteit van de medewerkers aan
deze film is sowieso bijzonder. Ik vond het een
zeer speciale ervaring."
Ambassadeur
Het spannende verhaal in Hoffman's Honger
draait om de 59-jarige joodse Felix Hoffman,
perfect neergezet door Gould. De ambitieloze
Hoffman is zojuist benoemd tot Nederlands
ambassadeur in Praag, en dat heuglijke feit
wordt uitbundig gevierd. Het is echter niet alles
goud wat er blinkt. De Berlijnse Muur staat op
scheuren. Zonder dat hij het weet raakt hij bo
vendien verwikkeld in een internationale spio-
arin zijn n
i, de dubbelspionne Irena
Nova, een sleutelrol speelt.
Daarnaast duiken ook steeds
weer - in zwart/witbeelden -
spoken uit het verleden op.
Hoffman's ouders werden ver
moord in Auschwitz.
In 1960 kreeg het echtpaar
een tweeling, Esther en Mir
jam. Esther stierf op 8-jarige leeftijd aan leuke
mie, Mirjam in 1984 aan een overdosis heroïne.
Hoffman komt erachter dat Mirjam in porno
films heeft gespeeld. Sinds de dood van Esther
lijdt Hoffman aan slapeloosheid, en de nachten
brengt hij door met eten, om de leegte in hem
op te vullen. Naast hem een werk van de zev
tiende-eeuwse filosoof Spinoza, in een tever-
geefse worsteling om antwoorden te vinden op
de grote vragen des levens.
De prachtige vormgeving werd verzorgd door
art-directorsteam Ben van Os en Jan Roelfs. Het
in filmland uiterst befaamde duo tekende eer
der voor de art-direction van ondermeer 'Pros-
pero's Book's', 'The Cook The Thief, His Wife
and Her Lover' en 'Baby of Macon' van cineast
Peter Greenaway, 'Vincent and Theo' van
bert Altman en 'Orlando' van Sally Potter. Voor
het camerawerk zorgde Jean-Francois Robin,
die eerder meewerkte aan films als 'Betty Blue',
'Wait until spring, Bandini', en 'Diva'.
mij geen bezwaar. Deze, mij onbekende
CLOSE UP
Voor zijn nieu- r
we CD 'Closer' i
heeft Richenel 3
voor het eerst R
alle teksten
zelf geschre- 1
Richenel hoopt met nieuwe CD op doorbraak
Ellen Helmus en Janine Abbas: 'Double flute, Double fun
De Neder
landse
back van DJ Adam
Curry, die kortgele
den door Veronica
weer uit de VS werd
teruggehaald, is op
niets uitgelopen. Het
roddel- annex spel-
programma Gossip
verdwijnt per 1 janu
ari vroegtijdig van het
scherm. Van de ge
plande 28 afleverin
gen zijn er dan
slechts 15 uitgezon
den.
De omroep tast nog
volledig in het duister
over de vraag waar
om het programma
niet is aangeslagen.
„Maar je moet in zo'n
geval de moed heb
ben om er mee op te houden",
aldus de omroep. In het geval
van Gossip is er echter meer
moed voor nodig geweest om er
mee te beginnen, want het pro
gramma was zelfs Veronica on
waardig.
Hoewel er al na enkele uitzen
dingen wijzigingen werden
doorgevoerd een grotere rol
voor 'verslaggeefster' Maya van
de Broecke bij voorbeeld wil
de het maar niet lukken. Hoe
leuk Adam, Maya en kandida
ten ook uit de hoek probeerden
te komen, er keek geen hond.
Op zich is het dus al een hele
prestatie dat Curry met Gossip
vijftien keer de buis heeft mo
gen vervuilen. Onder de terreur
van de kijkcijfers zijn in het ver
leden aanzienlijk betere pro
gramma's sneller afgevoerd.
Het concept is simpel. Twee
keer drie kandidaten binden
met elkaar de strijd aan in het
beantwoorden van vragen over
roddel en achterklap. In de fina
leronde wordt een team gecon
fronteerd met antwoorden van
de tegenpartij. Zij moeten dan
uitzoeken wie wat heeft gezegd.
De vragen die worden gesteld,
hebben het dubbelzinnigheids
niveau van koppelprogramma's
als Blind Date en Studs en de
moeilijkheidsgraad van Pim
Pam Pet. Voeg daarbij aanstelle
rig, giechelende en rondsprin
gende kandidaten, een quiz
master die alleen zichzelf graag
hoort praten en een assistente
bij wie de camera niet verder
komt dan haar boezem.
De vragen worden onderbroken
door niet ter zake doende film-
Het programma Gossip, gepresenteerd dooi),
Adam Curry, is zelfs Veronica onwaardig
en verdwijnt dan ook van de buis.
foto pi:
pjes en een reportage van ver
slaggeefster' Maya die een of
ander partijtje van Bekende Ne
derlanders bijwoont. De camera
zoeft van de ene bekendheid
naar de andere en Maya zoeft
mee. Stelt geen vragen maar
loopt alleen maar in de weg.
Het programma is duidelijk op
dezelfde leest geschoeid als het
Amerikaanse koppelprogram
ma Studs, in Nederland uitge
zonden door RTL 5. Het publiek
is waarschijnlijk al ver voor de
opname enthousiast gemaakt,
want om niets breken ze bijkans
de studio af. Om alles wordt ge
lachen en alle dubbelzinnighe-
den die de revue passeren, lei-
den tot gejoel. Het programma
moet vooral flitsend, spannend
en leuk zijn.
De tragiek wil dat Gossip alles
behalve flitsend, spannend en
leuk is. Het is een chaotische
brij van bewegende beelden die
werkelijk nergens op slaat. Het
heeft geen kop, geen kont en
geen inhoud.
In dit geval is het volkomen te
recht dat het programma van
het scherm verdwijnt. Maar wat
gaan Adam Curry nu doen? Te-
rug naar de VS of gaat de om
roep naarstig op zoek naar een
nieuw programma? Veronica is -
blijkbaar zo blij dat Curry weer
is teruggekeerd op het oude i
nest dat de omroep voor de
laatste optie kiest. Fijn voor
Curry èn voor de Amerikanen. F
Het maakt namelijk de kans dat
hij opnieuw de Atlantische Oce-
aan oversteekt, aanzienlijk klei- j'
Ellen Helmus (links) en
Janine Abbas: „Het is
belangrijk dat we onze
eigen stijl kunnen ont
wikkelen."
foto patricia steur
llen Helmus was aan-
I j vankelijk van plan
een solo-CD maken.
Per slot van rekening had ze als
jazz-fluitiste in de afgelopen ze
ven jaar haar sporen verdiend.
Maar het klonk, zo vond ze bij
het beluisteren van de opna
men, wat te iel. Ze kende een
andere fluitiste, Janine Abbas.
Probleem kon echter zijn dat
die een klassieke opleiding had.
Maar Janine vond het leuk om
mee te spelen. Het resultaat:
'Double flute, Double fun'. Het
is niet alleen de titel van de CD,
maar ook van het theaterpro
gramma waarmee het duo het
komende seizoen door het land
trekt.
„We zijn tegenpolen", zegt
Ellen. „Het grootste verschil zit
natuurlijk in onze achtergrond."
Vroëg in haar opleiding aan het
Sweelinck-conservatorium in
Amsterdam koos ze voor de
lichte muziek. „Ik was een van
de eersten die van die opleiding
gebruik mocht maken. Ik was
dolblij dat die mogelijkheid er
kwam. Ik weet niet eens of ik de
klassieke opleiding zou hebben
afgemaakt. Het ging ook hele
maal niet zo goed. Ik improvi
seerde liever."
Janine wist vanaf het begin
van haar opleiding aan het con
servatorium in Utrecht dat het
de klassieke richting zou wor
den. „Er zijn zo veel richtingen
in de klassieke muziek. Ik speel
stukken uit alle perioden: oude
muziek, barok, romantiek, het
impressionisme en heel moder
ne muziek."
Tijdens haar studie kreeg Ja
nine ook les van Abbie de
Quant. „Een fantastisch mens.
Ik heb zo veel van haar ge
leerd." Dat contact is haar van
pas gekomen nadat ze in 1986
afstudeerde. Zo maakte ze met
het Heidelberger Kammer Or-
chester een toernee door Zwit
serland en ze maakte een CD
met het kamermuziekensemble
Trio Martin.
Hoe kunnen twee verschillen
de stromingen met elkaar in
een theaterprogramma. Dat het
kan, bewijzen Ellen en Janine in
'Double flute, Double fun'. Het
programma bevat ook enkele
solostukken. Janine: „Ik speel
een stuk van Vivaldi, 'Syrinx'
van Debussy en een paar stuk
ken van Telemann en een duet
van Bach." Ellen: „Die stukken
lopen in de regel door naar een
solo voor mij. Eerst speel ik
even mee en vervolgens neem
ik het over. Maar we spelen ook
samen swingende nummers."
Spannend
Janine: „Er is weinig nodig om
Bach te laten swingen."
Ellen: „Syrinx bij voorbeeld
hebben we gecombineerd met
een jazz-stuk. En het stuk van
Vivaldi laten we overlopen in
een Braziliaanse song. Dat is
best spannend. Maar ik denk
dat voor ons van grote waarde is
dat we allebei worden gedwon
gen om onze grenzen te verleg
gen. Ik moet af en toe echt weer
van papier spelen en Janine
moet af en toe improviseren."
Janine: „Dat het echt goed voor
je is, merk ik als ik nu voor een
klassiek concert zit. Dan denk
ik: je hebt al veel engere dingen
gedaan."
Aan de dames zal het niet lig
gen. Nu de zalen nog vol. Dat is
tegenwoordig een hele opgave.
„De concurrentie is groot. Er
zijn veel musici en er studeren
ook veel mensen af aan de con
servatoria. Iedereen wil uiter
aard optreden. En er zijn inmid
dels ook veel fluitistes die solo
werken. Wij denken wel eens
dat Thijs van Leer en Chris Hin-
ze het gemakkelijker hadden
toen ze begonnen. Zij waren de
pioniers", aldus Ellen.
Janine vindt het belangrijk
dat ze hun eigen stijl kunnen
ontwikkelen. „Daarvoor moet jé
wel de tijd krijgen. Zodat men
sen aan ons gaan wennen, onze
namen kennen en weten wat
we doen."
Op de CD spelen de twee flui
tistes alleen bewerkingen van
popsongs. Het theaterprogram
ma is gevarieerder. Daarin ko
men ze individueel beter tot
hun recht. Ellen: „Als we nu een
CD zouden maken, zou die er
heel anders uitzien. Maar het
materiaal was al klaar. Als we de
CD niet zouden hebben ge
maakt, hadden we nu ook die
theatershow niet gehad.
Gelukkig zijn ze niet afhanke
lijk van de verkoop van de CD
of het theaterprogramma. Ze
hebben individueel meer ijzers
in het vuur. Zo speelt Ellen'in
het internationale dameskwar
tet 'Four of a Kind' waarmee ze
in augustus drie weken door
Indonesië toerde. Binnenkort
vertrekt ze naar New York waar
ze met John Lee, de bassist van
Dizzy Gillespie en de vibrafonist
Dave Samuels een CD voor de
Amerikaanse markt gaat ma
ken.
Janine maakt deel uit van het
Amsterdam Wind Ensemble,
waarmee ze volgend jaar op
toemee gaat door Frankrijk en
Spanje. Ook werkt ze sinds kort
bij het Metropole Orkest. „Ik
denk dat het goed is om een
aantal dingen te doen. Het
wordt wel een beetje passen en
meten, maar dat hebben we er
graag voor over."
