Het superioriteitsgevoel van Dou
Muziek in de schaduw van het Derde Rijk
Kwaliteits-documentaires op zesde filmfestival
Teddybeer ruim ton op
Centrum in Leiden knapt
Oostaziatische kunst op
Cultuur Kunst
Beeldhouwer Henk van
den Idsert overleden
DINSDAG 7 DECEMBER 1993
Exposities in de regio
regio in de bibliotheek van Hillegom is tot het eind van deze
maand werk te zien van Thelma Brouwerens en Frans van Rhijn.
Brouwerens exposeert bronzen beeldjes en Van Rhijn toont
schilderijen en aquarellen. Kunstenares Nellie van der Meijden
exposeert tot en met 17 januari haar aquarellen in het restaurant
van het St. Elisabethziekenhuis in Leiderdorp. In de bibliotheek
van Alphen aan den Rijn toont Jan Slagter, onder de titel 'Tus
sen schitterende herinneringen en schrille werkelijkheid' tot 4
januari zijn borduursels. Marijke Koek en Hans Schrum expose
ren tot en met 10 januari keramiek en schilderijen in het ge
meentehuis van Alkemade.
Leidse galerie op kunstbeurs
leiden De Leidse galerie Liga Nieuw Beelden neemt deel aan Art
Fair Autotron '93, een van de grootste Nederlandse kunstbeur
zen die van 9 tot en met 12 december wordt gehouden in het
Autotron te Rosmalen. Ongeveer 50 Nederlandse kunsthandela
ren en galeriehouders tonen op deze beurs hun recente aan
winsten en de meest bijzondere werken uit hun collecties. Op de
beurs komen vrijwel alle kunststromingen uit de 18de tot en met
de 20ste eeuw aan bod.
Freaks Hairy's in De Droomfabriek
leiden De 'recht-toe-recht-aan' rockband Freaks Hairy's
speelt aanstaande donderdag in De Droomfabriek aan de Oude
Singel 56 in Leiden. Het optreden begint om 22.00 uur en de
toegang is gratis.
'Titanica' in Haags Omniversum
i haag Het ruimtetheater Omniversum brengt vanaf 17 de
cember de Europese première van 'Titanica'. Het stoomschip
Titanic, het meest luxe lijnschip ooit gebouwd, kwam in 1912 in
botsing met een ijsberg en zonk: 1523 mensen verloren daarbij
het leven. Bijna 80 jaar later ging een Canadees, Amerikaans-
Russische expeditie op zoek naar het scheepswrak. Stephen Low
maakte een film waarin hij een verbinding legt tussen deze ex
peditie en de legende van de Titanic. Beelden van het
'onzinkbare' schip, zoals deze nu op de zeebodem ligt, worden
getoond en geplaatst tegenover de goed behouden archieffoto's
uit 1912, waarop alle pracht en praal van het schip te zien zijn.
Titanica is te zien op vrijdag, zaterdag en zondag om 17.00 en
20.00 uur (reserveren van 9.00 tot 12.00 uur: 070-3545454).
p a(In zijn woning in Bergen (N-H)
,mt is gisteren de beeldend kunste
naar Henk van den Idsert op 72-
jarige leeftijd overleden.
;tral
De in Alkmaar geboren Van
lonjden Idsert verwierf grote be-
Po-kendheid door zijn dier- en
vrouwenfiguren. Hij hakte ze bij
voorkeur uit grote brokken gra-
71-, niet en hardsteen. Met name
4 ronde, ingetogen en weinig ge-
>.,za| detailleerde vormen waren ken
merkend voor zijn werk. Van
den Idsert liet zich onder meer
"ipu
6 jr -
.30
Een Canadese vezamelaar heeft
wö gisteren op een veiling in Lon-
'~]den 49.500 Britse ponden
(ongeveer 135.000 gulden) be-
n7,taald voor een 85 jaar oude
.Hj'blauwe teddybeer met de naam
j l Elliot.
of fj De Duitse firma Steiff maakte
ide beer ongeveer in het jaar
e 1908 als etalagemodel voor het
30,!Londense warenhuis Harrods,
maar de klanten bleken de kleur
niet aantrekkelijk te vinden zo
adat er daarna geen blauwe be-
zijn gemaakt. „Bont
gekleurde beren werden niet
z.'tJ
145 knuffelbaar gevonden als bruine
jrrjj beren", aldus Leyla Maniera
Binnen de muren van het Rijks
museum voor Volkenkunde in
Leiden is sinds kort het Cen
trum voor conservering van
Oostaziatische kunst in Neder
land gevestigd. Het centrum is
onderdeel van het Deltaplan
voor cultuurbehoud van het mi
nisterie van wvc. Een van de
eerste wapenfeiten was om een
kleine groep Japanse schilderin
gen geheel volgens traditionele
wijze en techniek opnieuw te
monteren. Ze zijn inmiddels
aan het British Museum in Lon
den in bruikleen afgestaan.
Een specifiek probleem bij
Eric J. Sluyter schrijft nieuw boek over Leidse schilder
'Veel schilderijen van Gerrit Dou kunnen mijns inziens
beschouwd worden als een zelfbewuste reflectie op zijn
eigen schilderspraktijk, als een 'Lof der schilderkunst',' zo
lichtte gistermiddag de kunsthistoricus Eric Jan Sluyter
de titel toe van zijn nieuwe boek 'Lof der Schilderkunst'.
Het eerste exemplaar werd in het Prentenkabinet van het
Kunsthistorisch Instituut van de Rijksuniversiteit over
handigd aan burgemeester Goekoop.
leiden onno schilstra
Het boek van Sluyter is als ze
vende deel verschenen in de
'Zeven Provinciën Reeks'. In de
ze serie wordt telkens een ander
onderwerp uit de Nederlandse
geschiedenis toegelicht voor
een publiek dat niet noodzake
lijk uit vakspecialisten hoeft te
bestaan. In 'Lof der schilder
kunst' gaat het om Gerrit Dou
(1613-1675). Begonnen als leer
ling van Rembrandt, wist deze
Leidse schilder zich op te wer
ken naar een vrijwel even grote
roem als zijn vermaarde leer
meester, ook al ontwikkelde hij
in de loop van zijn leven een
welhaast tegenovergestelde stijl,
techniek en thematiek. Terwijl
Rembrandt meer en meer de
rauwe verfmassa zichtbaar liet,
verdween bij Dou de verf uit
eindelijk in spiegelgladde op
pervlakken; waar Rembrandt
monumentaal schilderde, spe
cialiseerde Dou zich in miniatu
ren; en waar Rembrandts mo
tieven steeds soberder werden,
groeiden Dou's schilderijen
gaandeweg uit tot exuberante
uitstallingen van kostbaarheden
en rariteiten.
Eric Jan Sluyter kwam voor
het eerst beroepsmatig in aan
raking met Dou toen hij de su
pervisie op zich nam voor de
grote tentoonstelling over Leid
se Fijnschilders, zes jaar gele
den in de Lakenhal. Het onder
zoek dat Sluyter verrichte voor
de daarbij verschenen catalogus
bracht hem op het spoor van
Jan Orlers en Philips Angel,
twee tijdgenoten die, beiden in
1641, zeer lovend over de toen
28-jarige Gerrit Dou hebben ge-
van het veilinghuis Christies.
„Elliot heeft niet veel liefde mo
gen ontvangen", voegde zij er-
De 33 centimeter lange beer
met ogen van knoopjes werd
verkocht door een Brit die ano
niem wilde blijven en aange
schaft door een Canadees die
zijn bod telefonisch uitbracht.
In 1991 werd het hoogste be
drag voor een teddybeer neer
geteld dat ooit is betaald: 55.000
pond. De veiling van gisteren bij
Christies was geheel gewijd aan
speelgoedberen, afkomstig uit
de gehele periode dat de knuf
feldieren bestaan. De eerste be
ren werden gemaakt in Duits
land in de jaren 1880.
schreven.
De teksten van Orlers en An
gel boden Sluyter de tamelijk
unieke gelegenheid om de
waardering voor Gerrit Dou te
benaderen vanuit eigentijdse
begrippen. Dat gegeven vormt
dan ook het uitgangspunt voor
het boek, dat goeddeels gewijd
is aan een nauwkeurige analyse
van de teksten van Orlers en,
met name, Angel. De titel van
het boek verwijst ook naar de
tekst van Philips Angel: deze
sprak in 1641 een lofrede op de
schilderkunst uit voor de Leidse
schildersgemeenschap. Onder
de titel 'Lof der Schilder-Konst'
werd dit nogal taaie kunsttheo
retische betoog in 1642 gepubli
ceerd.
Sluyter toont in zijn boek aan
dat er opmerkelijke overeen
komsten bestaan tussen de
theorie van Philips Angel en de
schilderijen van Gerrit Dou. Zo
stelt Angel bijvoorbeeld dat de
schilderkunst belangrijker is
dan de beeldhouwkunst, omdat
deze levensechte illusies kan
creëren zonder plastische mate
rialen te hoeven gebruiken. Dat
Dou er gelijksoortige opvattin
gen op na hield, zou kunnen
blijken uit de nadrukkelijke wij
ze waarop hij in veel schilderij
en beeldhouwwerk heeft nage
schilderd: een proeve van zijn
superioriteit als schilder, want
welke beeldhouwer deed hem
dat na?
Verrassend is dat Sluyter de
breed aanvaarde opvatting be
strijdt dat aan Douss schilderij
en een verkapt soort moralisme
omtrent de ijdelheid en vergan
kelijkheid ten grondslag ligt.
Meijsing in
gesprek met
Goedegebuure
De schrijfster Doeschka
Meijsing gaat op dinsdag 14 de
cember een literaire conversatie
aan met Haagse Post-criticus
Jaap Goedegebuure. Dat ge
beurt om kwart over acht in So
ciëteit de Burcht. Burgsteeg 14
in Leiden.
Meijsing schreef op haar der
tiende als eerste zin in haar
dagboek: „Ik wil schrijver wor
den."
Na zeven romans, blijkt dat
dat wel gelukt is al kan ze van
haar schrijverschap niet leven:
ze recenseert wekelijks boeken
voor Elsevier.
Het thema van haar i
is steeds de spanning tussen
verbeelding en werkelijkheid.
Haar laatste twee liefdesromans
'De beproeving' (1989) en 'Vuur
en zijde' (1992) laten zich als
detectives lezen.
Extra concert
Phil Collins
utrecht gpd
AFBEELDING DE LEIDSE FIJNSCHILDERS
Aan de hand van vele voorbeel
den laat Sluyter zien dat Gerrit
Dou veeleer een schilder moet
zijn geweest, die trachtte zijn
trotse opvattingen over de po
tentie van zijn schilderschap te
verbeelden. Het boek verschaft
aldus een verfrissend inzicht in
de bedoelingen van een schilder
als Dou en de wijze waarop be
wonderaars naar zijn werk ke
ken. Zou het dan inderdaad
waar zijn, dat Dous schilderijen
in veel opzichten bedoeld zijn
als een 'lof der schilderkunst'?
Sluyter maakt dat met deze stu-
elk geval
Eric J. Sluyter, 'De lof der
schilderkunst, over schilderij
en van Gerrit Dou (1613-1675)
en een traktaat van Philips An
gel uit 1642', uitgeverij: Verlo
ren, Hilversum.
Omdat de kaarten voor de
concerten van Phil Collins,
op 8 en 9 april in Utrecht,
in een mum van tijd waren
uitverkocht, is er een derde
optreden van deze Engelse
popzanger gepland. Phil
Collins begint zijn Europese
tournee nu in Nederland op
vrijdag 1 april in de Prins
van Oranjehal in Utrecht.
Ook de repetities voor de
tournee vinden in Neder
land plaats.
De nieuwe cd van Phil
Collins. Both Sides', heeft
inmiddels de eerste plaats
van de cd-hitparade be
reikt. De kaartverkoop voor
het concert op 1 april (geen
grap) begint zaterdag 18
december.
inspireren door reizen door
Frankrijk en Afrika.
In Noord-Holland verwierf hij
extra bekendheid door de beel
dentuin rond zijn atelierwoning
in Bergen. Elk jaar trok deze
permanente, maar wisselende
expositie vele honderden be
zoekers, die Van den Idsert er
aan het werk konden zien. In
oktober hield de provincie
Noord-Holland een van Van
den Idserts laatste exposities in
het gebouw Noord-Holland aan
de Dreef in Haarlem.
De kunstenaar wordt donder
dag begraven.
Maximum Bob
niet in LVC
het concert dat Maximum
Bob zaterdag 11 december in
het LVC zou geven, gaat niet
door. De formatie heeft zich
zelf opgeheven. In plaats
daarvan staat een Grunge
Dance Special gepland. Het
LVC is zaterdag 11 december
om negen uur geopend.
gpd
Marillion komt
De Britse symfonische band
Marillion komt in maart vol
gend jaar voor drie concerten
naar Nederland. Het eerste is op
24 maart in Groningen, op 26
maart staat de formatie in Ge
leen en op 29 maart in het Am
sterdamse Paradiso. De voor
verkoop begint op zaterdag 15
januari.
Honderdvijftig documentaires zijn te
zien op het zesde International Docu
mentary Filmfestival Amsterdam (IDFA).
Van 8 tot en met 16 december speelt dat
zich af in Arthouse Alfa, het Nederlands
Filmmuseum, De Balie en Paradiso. Een
festivadat tevens een ontmoetingsplek is
voor producenten en financiers. Een van
de doelstellingen van het IDFA is altijd
geweest de documentaire weer terug in
de bioscoop te brengen. Ook op dit punt
is een klein succesje geboekt. Na afloop
van het festival zullen in een zaal van Ar
thouse Alfa permanent documentaires
worden vertoond.
Hoofdschotel van het festival is het
competitieprogramma met veertig films
die meedingen naar de Joris Ivens
Award. Een zeer gevarieerd internatio
naal aanbod dat een aardige graadmeter
is. Historische en actuele documenten,
maar ook aangrijpende 'verhalen uit het
leven'. In 'Birthplace' is te zien hoe een
joodse man terugkeert naar zijn Poolse
geboorteplaats om daar in een weiland
de botten van zijn vermoorde vader op
te graven. 'I am a Promise' is een schok
kend verslag van het alledaagse leven op
een school in een probleemwijk in Phila
delphia. Gedoemde kinderen, behalve
dat ene meisje dat haar verslaafde ou
ders heeft opgegeven en nu bij een zelf
uitgekozen 'grootvader' woont. Om
maar een paar voorbeelden te noemen.
Competitie
Nederland komt met vijf competitiefilms
goed voor de dag. Veel stof voor discus
sie zal ongetwijfeld 'Jaar 1 - Alan Reeve
na dertig jaar opsluiting' opleveren.
Filmmaker Joost Seelen volgde de Brit
Alan Reeve na zijn vrijlating uit een Ne
derlandse gevangenis. Een poging in Ne
derland een nieuw leven te beginnen
wordt gedwarsboomd door processen
rond zijn uitzetting. Prachtige Neder
landse documentaires als 'Bewogen ko
per', 'Het is een schone dag geweest' of
'Romance de Valentia', die bij de com
petitie zeker een goede kans zouden ma
ken, mogen helaas niet meedoen omdat
ze al eerder in Nederland in première
gingen. Een vervelende reglementen
kwestie die waarschijnlijk volgend jaar is
opgelost. Wel zijn deze films te zien in
het programma-onderdeel 'Highlights',
met de beste Nederlandse documentai
res van het afgelopen jaar. 'Highlights'
bewijst het opnieuw: de Nederlandse
speelfilm mag dan internationaal weinig
voorstellen, de Nederlandse documen
taire mag daarentegen gezien worden!
'Media en oorlog' is de titel van een
speciaal thema-programma. Een onder
werp waar het festival gewoonweg niet
omheen kan. Uiteraard veel actueel ma
teriaal over en uit voormalig Joegoslavië,
naast klassieke documentaires over oor
logssituaties zoals 'Le ciel, la terre' van
Joris Ivens en 'Mourir a Madrid' van Fre
deric Rossif. Aan de hand van deze en
andere films gaat het IDFA nader in op
de rol die media spelen bij het beïnvloe
den van de publieke opinie. 'Warning:
These Images Might Be Disturbing' is de
titel van een voorstelling met discussie
over oorlogsbeelden die het publiek juist
niet te zien krijgt.
De persoonlijke top-10 is dit jaar sa
mengesteld door de Australische film
maker Dennis O'Rourke. In Nederland is
hij tot nog toe weinig bekend. Zijn werk
terrein ligt vooral in de landen rond de
Stille Oceaan. In zijn films speelt de
spanning tussen de westerse en traditio
nele culturen de hoofdrol. Onder zijn fa
vorieten vinden we 'Calcutta' van Ixiuis
Malle. 'Fata morgana' van Werner Her
zog en 'Sans soleil' van Chris Marker.
Een belangrijk motto van O'Rourke: 'Ik
ben gaan geloven dat in films niet zoiets
bestaat als waarheid, alleen maar inter
pretatie'.
Het landenthema, dat dit jaar Indone
sië had moeten zijn, kwam te vervallen
omdat de Indonesische overheid een
aantal politiek gevoelige films niet be
schikbaar wilde stellen. Om het gat in de
programmering op te vullen werd geko
zen voor een selectie van Oscar-winnen
de documentaires uit de afgelopen der
tig jaar. Stuk voor stuk prachtige films
die veelal nog nooit in ons land te zien
waren. Misschien niet erg actueel, maar
voor het publiek zeker de moeite waard.
Pauline Micheels op zoek naar symfonie-orkesten in roerige tijd
conservering van Oostaziatische
schilderingen is dat zij door
gaans opgerold worden be
waard en daardoor moeilijk op
exposities, dus vlak, kunnen
hangen. Dat kan alleen als er
een goed evenwicht wordt be
reikt tussen de verschillende pa
piersoorten en -diktes van de
montering en er rekening wordt
gehouden met de verschillende
zijde- en brokaatsoorten van de
omlijsting.
Hoofd van het centrum in
Leiden is Philip Meridith. die na
zijn studie kunstgeschiedenis
een opleiding van ruim elf jaar
volgde in een atelier in Kyoto.
amsterdam gpd
„Het is een boek over gewone
mensen vóór en tijdens de oor
log. Musici, in dit geval. En als
een speurder ben ik op onder
zoek gegaan naar het reilen en
zeilen van de mensen in die pe
riode." Jaren die voor de Am
sterdamse historica Pauline Mi
cheels tot leven kwamen in tal
loze archieven en in verhalen
van vele getuigen. Ze noteerde
dat alles in het proefschrift 'Mu
ziek in de schaduw van het Der
de Rijk, de Nederlandse symfo
nie-orkesten, 1933-1945'. Het is
een onderzoek, waarmee ze on
langs promoveerde aan de de
Universiteit van Amsterdam.
Een fascinerende studie, die
bij vlagen zelfs iets in zich heeft
van een roman. Ze tekent met
zorg het Nederlandse muziekle
ven van die dagen, sociaal en
artistiek en laat zien hoe de na
zi's zelfs voor de oorlog vanuit
Duitsland daarop invloed pro
beren uit te oefenen.
Als treffend voorbeeld noemt
zij de wijze waarop de Duitsers
al bij het huwelijk van prinses
Juliana en prins Bernhard in
1937 afdwongen dat niet de
'Lippe Mars' zou worden ge
speeld maar het Horst Wessel-
lied. Dirigent Peter van Anrooy
weigerde en met hem nog een
aantal leden van het Residentie-
Orkest. Ze werden vervangen
Pauline Micheels. De Ereraad, die de musici direct na de bevrijding moest 1
de oorlog, komt in haar boek over als een halfslachtig college.
goudmijn. Maar bij het Rotter
dams Philharmonisch Orkest
hadden ze bijna niets. Natuur-
door dirigent Walther Boer van
de Koninklijke Militaire Kapel
en een aantal van diens musici.
De speurtocht was soms
makkelijk, zoals bij het Amster
dams Concertgebouworkest,
chief beschikt. „Een
dat o\
pleet
lijk, door het bombardement.
Maar ook in Haarlem was niets
te vinden. En wat ik bij het
Utrechts Symfonie Orkest aan
trof was don:weg gered van de
straat. Het meeste was al weg
gegooid als oude rommel."
Mengelberg
Hoe gewetensvol de onderzoek
ster ook probeert een zo com
pleet mogelijk beeld van die tijd
te geven, ze ontkomt er toch
niet aan veel aandacht te beste
den aan de Amsterdamse diri
gent Willem Mengelberg. Hij
komt in haar verhaal naar voren
als een in wezen tragisch perso
nage. Een figuur, die geen flauw
benul had van wat zich in de
wereld om hem heen afspeelde
en daar uiteindelijk slachtoffer
van werd.
„In politiek opzicht was hij
een onbenul. l.outer gericht op
de muziek, daarbuiten bestond
niets. Je kunt dan ook zeggen
dat hij na de oorlog is veroor
deeld wegens het missen van
elk moreel inzicht. Natuurlijk
heeft hij het opgenomen voor
de joodse orkestleden. Maar dat
zette niet zo veel zoden aan de
dijk. Meer profijt hadden ze van
het feit dat ze speelden in zo'n
beroemd orkest als dat van het
Concertgebouw."
Berucht is het interview met
Mengelberg kort na de Neder
landse capitulatie. Hij zegt dan
in de Völkischer Beobachter blij
te zijn dat aan die zinloze strijd
een einde is gekomen dat hij
met zijn vrouw en vrienden een
glas champagne op het einde
van de strijd heeft gedronken. Is
hij naar waarheid geciteerd of is
de verslaggever indertijd 'on
zorgvuldig' te werk gegaan? Ik
heb dat onderzocht. De inter
viewer was bepaald geen rod
deljournalist."
De Ereraad, die de musici di
rect na de bevrijding moest be
oordelen op hun gedrag tijdens
de oorlog, komt in haar boek
over als een halfslachtig college.
„Je moet die raad zien in de
context van die tijd. Hij was op
gericht door mensen die al in de
oorlog het idee hadden na de
bevrijding schoon schip te wil
len maken. Ook de orkesten
moesten een zuivere start ma
ken. Maar je ziet dat al na een
paar maanden het publiek to
taal geen boodschap meer had
aan die raad. Het waren leken
die rechtspraken. Pech dus voor
de musici dat zij al zo kort na de
bevrijding zijn veroordeeld."
Deugden de leden van het
Concertgebouworkest zélf ei
genlijk wel? „Er zaten nogal wat
Duitsers in en daar waren ook
foute musici bij. Maar het wa
ren niet allemaal verraders. Wel
zullen de andere collega's zich
in hun nabijheid wel eens onge
makkelijk hebben gevoeld. Er
zaten immers ook communis
ten in het orkest. Toch is het en
semble in die jaren een eenheid
gebleven. De foute orkestleden
zijn in de meeste gevallen bij
andere orkesten terecht geko-
'Muziek In de schaduw van
het Derde Rijk', door Pauline
Micheels. Uitgeverij Walburg
pers, Zutphen. 494 pag.
Gei'ïlustreerd. Prijs: 49,90.
