Turkije strijdt tegen schatgravers
Wetenschap
W'eersatelliet
brengt
geld dik op
Record in race op zonne-energie
;):JT
Behandeling
levertumor
met lasers
TBC wellicht
opnieuw
ongeneeslijk
NSDAG 23 NOVEMBER 1993
Jcohol laat zenuwcellen intact
NDEN AP
ders dan vaak wordt gedacht,
Irden zenuwcellen in de her-
nen door chronisch drankge-
ttik niet gedood. Alleen de
jErbindingen tussen de cellen
jrden aangetast. Dat blijkt uit
n studie in Denemarken,
larbij de hersenen van overle-
jn alcoholisten uitvoerig wer-
pi onderzocht.
«bevindingen doen vermoe-
}n dat hersenbeschadiging
3 jor overmatig drankgebruik
|n worden hersteld. Dode ze-
iwcellen worden nooit beter,
aar de vezels die de cellen on-
Irling verbinden kunnen soms
■l weer aangroeien. ,,Het geeft
Ht hoop in de zin dat het mis-
^Btien mogelijk is althans een
;1 van de werking van de her-
len te herstellen", zei een van
onderzoekers, dr. Bente Pak-
iberg. Pakkenberg is direc-
ir van het laboratorium voor
neurologisch onderzoek van het
Bartholin Instituut in Kopenha
gen.
De onderzoekers vergeleken de
hersenen van elf overleden
mannelijke zware drinkers met
die van elf overleden niet-alco-
holisten. Met verfijnde technie
ken telden de onderzoekers de
aantallen zenuwcellen in rag
dunne schijfjes van de neocor
tex, het meest naar buiten lig
gende deel van de hersenen.
Het aantal zenuwcellen ver
schilde tussen beide groepen
nauwelijks.
Maar bij de zware drinkers
bleek vooral de 'witte massa'
het merg dat de neuronen, de
verbindingen in de hersenen,
ondersteunt en voedt be
schadigd te zijn. De witte massa
bij drinkers was in de buitenste
delen elf procent en in het die
per gelegen geheugencentrum
zelfs 30 procent minder dan bij
deniet-drinkers.
jermatozoïden in spitsuur
UWARDEN NICO HYLKEMA
tse onderzoekers hebben ontdekt, dat de wijze waarop sperma-
oïden zich na een zaadlozing gedragen erg veel wegheeft van
spitsverkeer. De Britten van de Glaxo Group Research (GGR) in
nden testen op dit moment een machine, die eigenlijk is ontwor-
n voor het observeren van verkeersdrukte, om de bewegingen
het zaad te volgen.
der leiding van dr. Derek Newell gebruikt het GGR de machine
het gedrag van spermatozoïden van dieren in reageerbuisexpe-
ïenten te bekijken. Onderzoeker Mark Sutherland: „Momenteel
;r veel belangstelling voor de mogelijkheid van chemicaliën om
kwaliteit van het sperma te beïnvloeden. De technologie daar-
Dr is in het verleden niet betrouwbaar gebleken, maar de nu ge
tikte 'Spermtracker' is een succes. Met die apparatuur kunnen
afwijkingen in het patroon en de snelheid van het sperma op-
tren."
machine volgt elke spermatozoïde langs vijftien opeenvolgende
nten. De gegevens daaruit ondergaan een analyse om vast te
lien of de spermatozoïde zich in een relatief rechte lijn voortbe-
:egt, of nogal zwervend. Het apparaat is nu in gebruik bij de
jndon Zoo, om de voortplanting van zeldzame diersoorten te ver-
■teren door het kiezen van mannetjesdieren met gezond sperma,
ïtherland: „Het kan een belangrijke bijdrage zijn in de algemene
rbetering van het veiligstellen van de voortplanting".
obotspin daalt af in kraterhei
CHORAGE KEES WIESE
en op acht poten wandelende
't daalt in juni 1994 af naar
•n plaats waar geen mens kan
n: de krater van de 3300 me-
hoge, actieve vulkaan Mount
ur, 150 kilometer ten westen
n Anchorage in Alaska, die in
tober 1992 nog met veel ge
lid uitbarstte. Het spinachtige
paraat heet 'Dante' en moet
de krater monsters nemen
n de hete, giftige dampen,
ineralen verzamelen en deze
ïl' filmen.
;t is een project van de Geolo-
iche Dienst van Alaska, sa-
en met de Amerikaanse ruim-
/aartorganisatie NASA. De ro
lt wordt ontworpen door Wil-
am (bijgenaamd 'Red') Whitta-
:r van de Carnegie Mellon
niversity. Het is de tweede
versie, die nu wordt gebouwd,
en hij krijgt ditmaal waarschijn
lijk draadloze besturing.
De eerste versie daalde op 1 ja
nuari van dit jaar af in de gloei
ende krater van de beroemde
vulkaan Mount Erebus op An
tarctica, maar hij kwam niet ver.
Na slechts acht meter kwam er
al een kink in de glasvezelkabel,
die het apparaat met zijn be
stuurders verbond en moest hij
worden opgetakeld.
Toch maakte deze prestatie vol
doende indruk op de vulkanolo-
gen van de Geologische Dienst
in Anchorage om NASA te vra
gen voor hen een nieuwe ro-
botspin te bouwen. En daarmee
is NASA nu bezig. Lukt het op
Alaska in de krater af te dalen,
dam wil ontwerper Whittaker zo
snel mogelijk een tweede po
ging doen op Antarctica.
Caak van oermens gevonden in Etiopië
lEWYORK AP
Vetenschappers
ebben de meest
omplete kaak ge-
'onden van een
'oorloper van de
mens die meer dan
miljoen jaar gele
ien leefde. De kaak
3 lestaat uit 109 frag-
J nenten die zijn ge-
ronden in Maka,
I itiopië. De kaak en
indere resten van
Je Australopithecus
pfarensis die in 1990
n Maka gevonden
lijn, zijn ongeveer
1.4 miljoen jaar oud,
ïldus de Ameri
kaanse antropoloog
Tim White in het
Amerikaanse tijd
schrift Nature.
De kaak is vrijwel
identiek in vorm en
omvang aan een
afarensis-kaak die is
gevonden in Tanza
nia, waardoor nu
sterke bewijzen op
tafel zijn gekomen
dat dezelfde soort
voorkwam in Tan
zania en Etiopië.
De beroemdste res
ten van een afaren-
sis zijn gevonden in
Hadar in Etiopië in
1974. Het gaat om
een vrij compleet
skelet van een
vrouw, dat 'Lucy' is
genoemd. De verge
lijking van de been
deren van een arm
uit Maka met de
armbeenderen van
Lucy versterken het
vermoeden dat zij
een kleine afarensis
was en niet tot een
andere soort be
hoorde. De afaren-
sis, die volgens Whi
te leek op een recht
op lopende aap, is
de oudste oermens
die ooit is gevon
den.
NO opent in '94 databank enzymen
>e onderzoekorganisatie TNO-
oeding in Zeist opent voorjaar
14 een databank voor informa-
over enzymen. Deze natuur -
ke katalysatoren worden voor-
gebruikt in de voedings- en
enotmiddelenindustrie.
is bij de industrie een groei-
nde behoefte aan onafhanke-
ike en betrouwbare informatie
ver enzymen. Op dit ogenblik
het voor gebruikers erg moei-
jk een juiste keuze te maken
it de vele soorten.
NO schat dat er in de natuur
i'n 10.000 verschillende enzy-
nen voorkomen. Daarvan zijn
2.000 goed bekend. Zij spelen
een essentiële rol bij onder an
dere de vertering van voedsel,
het regelen van de spieractivi-
teit, de afbraak van dode orga
nismen en bij voortplantings
processen.
Al eeuwen maakt de mens ge
bruik van enzymen bij de berei
ding van brood, bier en kaas.
Tegenwoordig worden enzy
men veelvuldig toegepast bij de
bereiding van allerlei voedings
middelen, dranken en smaak
stoffen. Het aantal nieuwe en
zymen dat op de markt komt,
breidt zich snel uit. Dankzij de
recombinant - DNA technologie
zijn de mogelijkheden hiertoe
sterk uitgebreid.
Na jaren van bijna ongestoorde roof en smokkel:
Er is bijna geen land ter
wereld waar zóveel kunst
schatten geroofd zijn als
Turkije. Vele jaren was het
een luilekkerland voor tal
loze schatgravers. De kost
baarste voorwerpen wer
den Turkije uitgesmokkeld.
Totdat de autoriteiten de
grenzen sloten en initiatie
ven ontplooiden om de
kunstschatten terug te krij
gen. Toen Turkije de tem
pel van Zeus terugvroeg,
die tussen 1871 en 1877 uit
Pergamon verdween, rea
geerde de directeur van het
Berlijnse museum denigre
rend: ,,Als we hem terugge
ven, maken jullie er witkalk
van". Hij trapte op de ziel
van de burgers van Per
gamon. Ze hadden hon
derdduizenden handteke
ningen verzameld en drie
jaar geleden opnieuw het
historische Woud van Zeus
aangeplant, in afwachting
van de tempel.
ISTANBUL «JESSICA LUTZ
Marmeren friezen en zuilen
worden niet meer vermalen tot
witkalk. Maar los van de na
tuurlijke elementen zoals zure
regen, blijven smokkelaars een
ernstige bedreiging voor de
Turkse monumenten.
Dit jaar werd bijvoorbeeld het
beeld van Hygiera, de dochter
van de god van de geneeskunde
Asklepios, uit Efese gestolen. De
stad Efese, waar de apostel
Paulus ooit predikte, wordt al
sinds meer dan 100 jaar geres
taureerd. Hygiera zou tentoon
gesteld worden in een antieke
kruiden winkel, maar de eerste
nacht dat ze daar verbleef, werd
de winkel opengebroken en
haar beeld, dat 350 kilo weegt,
gestolen.
Het is overigens niet eens no
dig om in een museum of op
graving in te breken. De opgra
ving van het theater in Perge
aan de zuidkust was door ar
cheologen afgeschreven als niet
de moeite waard. Archeologe
Jale Inan (80) bleef echter gra
ven en vond meer dan 20 beel
den, waaronder Hermes,
Alexander de Grote, Marsyas,
Herakles, Traianus, etc., alle om
en nabij de 3 meter groot.
Voor zover bekend waren er
ongeveer 3.000 antieke neder
zettingen in Klein-Azië, het hui
dige Turkije, waarvan slechts
een fractie opgegraven wordt.
Wie een spa in de grond steekt,
PARUS/NOORD WUK»
Weersatellieten brengen hun
geld dik op. De Europese ruim
tevaartorganisatie ESA, die eind
vorige week weer zo'n satelliet
in een baan om de aarde
bracht, schat de economische
voordelen van de meteorologi
sche waarnemingen vanuit de
ruimte voor de Westeuropese
landen op 260 miljoen gulden
per jaar. Daar staat een jaarlijk
se investering van 100 miljoen
tegenover.
Van de verbeterde weersvoor
spellingen profiteren de bouw
en publieke werken het meest.
Zij sparen 90 miljoen gulden
per jaar uit door hun werk
zaamheden op tijd aan de ver
wachte weersomstandigheden
aan te passen. De transportsec
tor, met name de luchtvaart en
het wegvervoer, maakt dankzij
de weersatellieten jaarlijks ruim
80 mijoen minder kosten. Het
profijt voor de landbouw komt
neer op ruim 60 miljoen gulden
per jaar. De energiebedrijven
kunnen hun produktie beter af
stemmen op de energiebehoef
te die afhankelijk is van het
weer. Dit levert een besparing
op van 25 miljoen gulden per
jaar.
De dezer dagen in Kourou ge
lanceerde Meteosat is de zesde
die de ESA sinds 1977 samen
met het technisch ruimtevaart
centrum ESTEC in Noordwijk
ontwikkelde. De satelliet ver
vangt de vier jaar oude Meteo-
sat-4, die voorlopig ter onder
steuning wordt gehandhaafd.
ESA verplaatst vervolgens de
in 1991 gelanceerde Meteosat-5
in westelijke richting boven de
Amerikaanse continenten. Daar
zal de weersatelliet de taak
overnemen van Meteosat-3. Na
vijf jaar dienst is de brandstof
van Meteosat-3 bijna op. Me
teosat-1 en -2 functioneren niet
meer.
Om diefstal te voorkomen worden de beelden in musea achter tralies tentoongesteld, maar het heeft iets
triests. foto ap
V- t'TUt*"
De enige bezoeker van de tempel van Zeus Labranda, ooit een belangrijk religieus centrum, is de bewaker, die
illegale schatgravers moet afschrikken. foto ap
vindt wel wat. Zo liep nog niet
zo lang geleden een man in
Candarli, bij Izmir, langs een
put van het waterleidingbedrijf.
Hij zag wat glinsteren en vond
19 zilveren penningen met aan
de voorkant het hoofd van de
godin Athena, aan de achter
kant een uil, zittend op een lig
gende amphora.
Hij waarschuwde het muse
um, maar de professionals, die
met metaaldetectors zoeken,
doen dat niet. Het gebeurt dat
boeren bij het ploegen op een
sarcofaag of een beeld stuiten.
En smokkel loont: een 4 ton
zware sarcofaag ging in New
York drie jaar geleden voor 1
miljoen dollar over de toon
bank. Nu wordt de waarde op
11 miljoen geschat.
Volgens de gegevens van
1FAR (Internationale Stichting
voor Kunstonderzoek) wordt er
op de wereld per jaar voor 5
miljard dollar aan kunstwerken
verhandeld, waarvan 2 miljard
illegaal. Hiervan is Turkse
smokkelwaar goed voor 400
miljoen dollar.
Maar Turkije doet er alles aan
om de gestolen schatten terug
te krijgen en heeft onlangs een
succes geboekt. Zeven jaar pro
cederen en twee miljoen dollar
aan advocaten heeft het gekost
om het Metropolitan Museum
in New York op de knieën te
krijgen. Maar uiteindelijk gaf
het gerenomeerde instituut de
'Schatten van Kroisos', de ko
ning van Lydië in de zesde eeuw
voor Christus, aan Turkije terug.
In werkelijkheid gaat het om
een collectie van zo'n 260 voor
werpen die in de jaren 1965-'68
uit een aantal graven van Lydi-
sche prinsen en prinsessen ge
roofd werd. Het Lydische Rijk
kwam in de 8ste eeuw v. Chr. op
aan de westkust van Klein-Azië.
Aan de heerschappij van koning
Kroisos kwam in 546 v. Chr. een
einde, toen de Perzen zijn rijk
veroverden.
De totale waarde van de col-
lëctie wordt geschat op zo'n 20
miljoen dollar. Geen wonder
dus dat het museum, dat des
tijds 1,7 miljoen dollar betaalde,
jarenlang deed of zijn neus
bloedde en de schatten 19 jaar
in stalen kisten in de kelder ver
borgen hield. Voor Ozgen Acar,
hoofdredacteur van de krant
Cumhüriyet, is het een per
soonlijke overwinning. Hij was
degene die 23 jaar geleden lucht
kreeg van de zaak en zijn tan
den erin zette.
Een andere rechtszaak die hij
op gang bracht loopt tegen de
zakenman William Koch uit
Boston. Het betreft een schat
die in '84 bij Elmali gevonden
werd, een verzameling van 1810
zilveren munten uit Lycië. Dit
rijk lag ten zuiden van Lydië. De
muntencollectie is zo'n 2500
jaar oud, maar het bijzonderst
zijn 14 herdenkingspenningen.
Op de hele wereld zijn slechts 7
andere van deze 'de-
cadrachmen' bekend, die gesla
gen werden bij de oprichting
van de Delische Confederatie,
omstreeks 480 v. Chr..
Een van de penningen werd
in '85 verkocht voor 600.000
dollar. Koch betaalde voor de
hele 'Decadrachme Schat' 3,5
miljoen dollar, maar de werke
lijke waarde is minstens 10 mil
joen dollar.
Moeilijker zal het worden met
de 3500 jaar oude Schatten van
Troje, die de archeoloog Schlie-
mann in 1873 aan de voet van
de stadsmuren vond en het land
uitsmokkelde. In 1881 deed hij
de uit 8700 voorwerpen en sie
raden bestaande schat cadeau
aan Berlijn. Na de Tweede We
reldoorlog was de schat verdwe
nen, maar in 1991 maakte Rus
land bekend dat hij zich in het
Poesjkin Museum bevond.
Turkije maakte er meteen
aanspraak op, maar er bleken
meer kapers op de kust. Berlijn
vindt namelijk dat de schat, met
een waarde van 1 miljard dollar,
in Duitsland thuishoort en Grie
kenland vindt dat hij tot het
Griekse erfgoed behoort.
Turkije kan volgens de eigen
wetten onvoorwaardelijk aan
spraak maken op alles wat na
1906 het land uitging. Die wet
werd door de rechtbank in New
York gerespecteerd in de zaak
tegen het Metropolitan. De we
reldberoemde Londense kunst
veiling Sotheby's besloot in juni
om samen met het Turkse mi
nisterie van cultuur eerst te on
derzoeken of ter veiling aange
boden voorwerpen uit Turkije
komen en zo ja, of ze illegaal
het land uitgebracht zijn, alvo
rens ze onder de hamer te bren
gen.
Totale maansverduistering 29 november
Bij een maansverduistering staan zon, aarde en maan op één lijn en komt
de volle maan in respectievelijk de halfschaduw, kernschaduw en
halfschaduw van de aarde terecht. De maan vormt in de kernschaduw
een roodachtig schijnsel; het licht van de zon wordt afgebogen in onze
dampkring en vooral het rode gedeelte in het licht, dat het minst wordt
afgebogen, komt in de schaduwkegel van de aarde terecht en valt op de
maan. De verduistering is overigens alleen zichtbaar bij helder weer.
anp bron' De Koepel/Volkssterrenwacht Simon Stevin
B. *- flfet
ADELAIDE AP
De 'Droomauto' (foto) van de Japanse auto-
fabriek Honda vestigde onlangs een record
door in 35,5 uur, verdeeld over 5 dagen,
Australië over te steken op zonne-energie.
Hiermee heeft de auto, die 6,6 miljoen dol
lar heeft gekost, het record uit 1987 van de legen Adelaide over een afstand van 3.000
'Sunraycer' van General Motors met ruim kilometer. De gemiddelde snelheid van de
10 uur verbeterd. 'Droomauto' bedroeg ongeveer 85,5 kilo-
Aan 'De Groene Race' namen 56 auto's meter per uur. De auto's reden elke dag van
deel. In Darwin in het noorden van Austra- 8 uur 's morgens tot 5 uur 's middags,
lië was de start en de rit leidde dwars door
de binnenlanden naar het in het zuiden ge-
ROTTERDAM ANP
Bij uitzaaiingen van kanker in
de lever biedt lasertherapie mo
gelijk een alternatief voor ope
reren. R. van Hilligersberg con
cludeert dit in een proefschrift
over uitzaaiingen waarop hij
aan de Erasmus Universiteit in
Rotterdam promoveerde.
Uitzaaiingen in de lever vormen
de belangrijkste doodsoorzaak
bij mensen met een kwaadaar-
digle tumor van de dikke darm.
Jaarlijks worden ongeveer 7.400
nieuwe gevallen van deze vorm
van kanker opgespoord. De eni
ge kans op genezing is op het
ogenblik het operatief verwijde
ren van het deel van de lever
waarin de tumor zich bevindt.
Maar daarvoor komt slechts een
op de vijf patiënten in aanmer
king.
Van Hilligersberg verwacht be
tere resultaten van lasertherapie,
waarmee de tumor selectief
wordt vernietigd. Hij heeft uit
gebreide proeven gedaan met
dieren. Het toedienen van laser
licht kan gebeuren door opper
vlakkige bestraling of door di
recte implantatie in het weefsel.
Bij een zogeheten thermische
therapie wordt het licht na op
name in het weefsel omgezet in
warmte. Temperaturen van 60
tot 140 graden celsius veroorza
ken stolling, terwijl bij 300 tot
1000 graden verdamping en
verkoling ontstaan.
Een andere mogelijkheid is fo-
todynamische therapie. Daarbij
wordt eerst een lichtgevoelige,
maar niet schadelijke vloeistof
in het lichaam gebracht. Deze
vloeistof hoopt zich op in de tu
mor. Het laserlicht veroorzaakt
een chemische reactie die de
tumor beschadigt of doet verw-
dijnen. Zowel bij de thermische
als bij de fotodynamische thera
pie loopt het omliggende weef
sel van de lever volgens Van Hil
ligersberg slechts minimale
schade op.
WASHINGTON AP
Tuberculose dreigt volgens de
Wereld Gezondheidsorganisatie
door varianten die resistent zijn
tegen antibiotica weer onge
neeslijk te worden. Als de wes
terse landen niet jaarlijks 190
miljoen gulden bijeen brengen
voor de bestrijding van de ziek
te. zullen binnen 10 jaar jaar
lijks 4 miljoen mensen aan tu
berculose overlijden, aldus de
WHO.
Nu kost de ziekte elk jaar aan 3
miljoen mensen het leven. Dat
zijn er meer dan de slachtoffers
van alle andere besmettelijke
ziekten bij elkaar. Ongeveer een
derde deel van de wereldbevol
king is geïnfecteerd met de
TBC-bacterie en jaarlijks wor
den 8 miljoen mensen ziek.
Toch is op elke 30 dollar die
wordt uitgegeven aan de bestrij
ding van besmettelijke ziekten
er slechts een bestemd voor de
bestrijding van TBC. aldus de
WHO, die spreekt van „de
meest genegeerde epidemie ter
wereld".
In 1990, toen 1,9 miljoen men
sen aan TBC overleden, gaf de
wereld de Derde Wereld 30 mil
joen gulden om de ziekte te lijf
te gaan. Voor de bestrijding van
lepra, waaraan in 1990 2.000
mensen stierven, had de we
reldgemeenschap 145 miljoen
gulden over en voor de bestrij
ding van AIDS, waaraan 200.000
mensen overleden, 350 miljoen
gulden.
De Amerikaanse overheid gaf in
het begin van de jaren '80 vrij
wel geen geld meer uit aan de
bestrijding van TBC, omdat de
ziekte in de VS nauwelijks meer
voorkwam. Vorig jaar werden
echter 26.763 gevallen gecon
stateerd, een stijging van 20
procent ten opzichte van 1985.
Als mensen hun medicijnen-
kuur niet afmaken, wordt de tu-
berkelbacterie, die de ziekte
veroorzaakt, resistent en ver
spreiden ze die resistente bacte
rie. „Resistente tbc werpt ons
terug in de vorige eeuw, toen
het enige wat je kon doen was
de zieke op te sluiten, zodat hij
de ziekte niet kon verspreiden",
aldus plaatsvervangend direc
teur Richard Bumgarner van het
TBC-programma van de WHO.
