Heitmann uiterst omstreden
Orania: een ideaal bedreigd door werkelijkheid
Feiten &Meningen
'Ouderwets
beperkt
en rigide'
ZATERDAG 20 NOVEMBER 1993152
Steffen Heitmann is op dit mo
ment de meest omstreden man
van Duitsland. Twee maanden
geleden benoemde de CDU van
bondskanselier Helmut Kohl de
vrijwel onbekende Oostduitse
partijgenoot tot kandidaat voor
de opvolging van bondspresi
dent Richard von Weizsacker.
Het huidige staatshoofd is vol
gend jaar mei niet herkiesbaar
na twee periodes van vijfjaar.
De 49-jarige Heitmann, mi
nister van justitie in de nieuwe
deelstaat Saksen, viel meteen
op door ongemakkelijke, voor
velen pijnlijke uitspraken over
vrouwen,' buitenlanders, Europa
en het Duitsemaziverleden. De
uitlatingen van de kersverse
kandidaat zorgden en zorgen
voor een aanhoudende storm
van protesten, niet alleen bij de
linkse oppositie. Ook de liberale
FDP, de coalitiepartner van de
christen-democraten en hun
Beierse zusterpartij de CSU,
heeft duidelijk moeite met Ko
hls keuze.
De aartsconservatieve Oost
duitse politicus is 'sowieso' niet
geschikt als representant van de
Duitse bevolldng, meende het
weekblad Die Zeit. „Zijn kijk is
veel te beperkt, te ouderwets en
te rigide om de kloof tussen de
twee gemeenschappen in
Duitsland te overbruggen."
Presidents-kandidaat: 'Bewaren wat bewaard moet blijven
Steffen Heitmann is zeer opgetogen over het houten
klompje, gevuld met Haagse hopjes. Het bescheiden pre
sentje uit Nederland tovert een brede glimlach op het
hoofd met het zeer kort geknipte haar. De man, die mo
gelijk president van Duitsland wordt maar nu al uiterst
omstreden is, vraagt of hij alvast een snoepje mag proe-
ROBERT BLOEMEN
Steffen Heitman
„Ik ben één keer in uw land ge
weest", begint hij. „Zo'n tien
jaar geleden. Ik was in de
Bondsrepubliek op bezoek, en
ben met de trein naar Amster
dam gereden. Een dag op en
neer. Het was prachtig. Óp de
terugweg controleerden twee
Hollandse douaniers mij. Inder
daad, ik was als DDR-burger
zonder visum illegaal de grens
overgestoken. Ik verzekerde het
duo dat ik de volgende keer gel
dige papieren bij me zou heb
ben."
Claudia Conrad moet lachen.
Zij is sinds zes weken de woord
voerster van Heitmann en bij
elk gesprek aanwezig. Na enkele
opzienbarende uitspraken van
de Oostduitser, in zijn eerste in
terview, hadden verontruste
partijgenoten van de kandidaat
op een begeleider aangedron
gen. Conrad volgt het interview
nauwlettend, maar grijpt voor
lopig niet in.
Bondskanselier Helmut Kohl
ziet Heitmann als de meest ge
schikte opvolger van Richard
von Weizsacker. Maar waar de
huidige president vrijwel overal
brede sympathie krijgt, lijkt het
beoogde staatshoofd alleen
maar onbegrip en verbijstering
op te roepen.
„Ik denk dat dat nauwelijks an
ders kan zijn. Voor de meesten
was ik een onbekende, onbe
langrijke man uit het Oosten.
Hoe komt zo iemand erbij bin
nen te willen dringen in de poli
tieke elite, vroegen velen zich af.
Inmiddels kent driekwart van
de Duitse bevolking mijn naam.
Ik ben nog maar drie jaar poli-
- tiek actief, ik ben een zogeheten
Seiteneinsteige?dus niet ie
mand die na zijn studie meteen
politicus werd."
Eigenlijk was Kohl nog van plan
geweest overleg te voeren met
de Beierse zusterpartij CSU en
de liberale coalitiepartner FDP.
In de ogen van Heitmann zag
bondskanselier Kohl zich echter
genoodzaakt hem onverwacht
snel te benoemen tot kandidaat,
nadat de sociaal-democratische
SPD zich voor Johannes Rau
had uitgesproken.
De minister van justitie in'de
nieuwe deelstaat Saksen vol
deed aan de drie vereiste crite
ria. Hij kwam uit het Oosten, hij
was geen meeloper geweest van
het DDR-regime en hij had po
litieke ervaring. „Als ik niet uit
het Oosten zou komen, was ik
geen kandidaat geweest", geeft
Heitmann toe.
Hij spreekt vervolgens over het
geringe aantal Oostduitse politi
ci op belangrijke posten, en
over de symboliek van een uit
het Oosten afkomstig staats
hoofd. Maar hij geeft voorzich
tig toe dat de keuze voor hem
ook samenhangt met de parle
mentsverkiezingen eind vol
gend jaar. Kohl hoopt op de kie
zersgunst van de Oostduitsers.
De kandidaat voelt zich niet
misbruikt. Kohls tactiek is toch
geen schande? Anders zou de
CDU-partijvoorzitter geen goe
de politicus zijn, meent hij.
De Oostduitser koketteert met
zijn politieke 'anders-zijn'. Keer
op keer schermt hij zich af van
de gladde beroepspolitici, zoals
hij ze noemt. Heitmann heeft
het over de „innerlijke vrijheid"
om het oök op een andere ma
nier te doen.
„Ik probeer het op een nieuwe
manier te doen. De politiek zegt
niet meer duidelijk genoeg hoe
ze een probleem wil oplossen,
of dat ze het probleem niet aan
kan. Ik zie geen partij in Duits
land, ook mijn eigen partij niet,
die een concept ldaar heeft om
met de groeiende werkloosheid
om te gaan. Je moet de moed
hebben dat toe te geven."
Heitmann geeft herhaaldelijk
toe dat hij niet alles zo precies
kan formuleren als hij het ei
genlijk bedoelt. Maar hij vind de
kritiek op zijn taalgebruik onte
recht, ja oneerlijk. „Ik wacht nu
alleen nog op een artikel over
mijn gefrustreerde seksleven."
Woordvoerster Conrad schrikt
op. Dat mag natuurlijk niet op
geschreven worden.
Heitmann maakt de indruk op
recht teleurgesteld te zijn ge
weest over de stoten onder de
gordel. „Toen mijn kandidatuur
meteen zoveel negatieve reac
ties opriep, heb ik op het punt
gestaan mij terug te trekken. Ik.
vroeg mijn vrouw: 'Hêbbfen wij
dat nu nodig om ons zo te laten
bekogelen met modder?' De
aanvallen die nu komen, raken
mij niet meer zo. Je merkt de
opzet."
Maar is die kritiek dan onte
recht? Vooral met zijn uitlatin
gen over het Duitse naziverle
den veroorzaakte de kandidaat
nogal wat opschudding. Claudia
Conrad zucht diep. Alweer dat
thema! Heitmann begrijpt het
signaal.
„Ik heb geen zin meer om
steeds opnieuw hetzelfde te
zeggen. Ik heb ertoe bijgedra-
gen dat een paar onderwerpen
in onze samenleving bespreek
baarder zijn geworden. En wat
dat betreft, kan ik al heel tevre
den zijn." En dan, verongelijkt:
„Wat ik gezegd heb over het in
dammen van de stroom asiel
zoekers, dat kun je bijna letter
lijk bij SPD-presidentskandidaat
Rau nalezen. Maar dan valt nie
mand er over. Bij mij spreken ze
over een schandalige opvat
ting."
Heitmann komt dan toch weer
terug op de Duitse rol na de
Tweede Wereldoorlog. „We
moeten leren normaal om te
gaan met de Duitse geschiede-1
nis. De Duitsers hebben voor
zichzelf een speciale rol gescha
pen, met een 'betere' moraal.
Maar wij zijn niet moralistische
dan andere volkeren. De Bonds
republiek heeft, hoop ik, geen
slechtere of betere moraal dan
haar buren. En dat moeten we
leren in te zien."
Als Heitmann hoort dat ruim de
helft van de jongeren in Neder
land zeer negatief is over Duits
land, ziet hij dat als bewijs voor
zijn stelling. „Daar ligt onze op
gave. Wij moeten weer 'nor
maal' worden, zodat het buiten
land niet meer bang voor ons
hoeft te zijn. Maar wij kunnen
onszelf niet als normaal land
bestempelen, dat moeten de
anderen doen."
Critici schilderen Heitmann af
als aartsconservatief. „Voor mij
is conservatief geen scheld
woord. Het gaat erom datgene
te bewaren, dat het waard is be
houden te blijven. En daartoe
behoren natuurlijk ook de libe
rale verworvenheden, bij voor
beeld de vrijheid van menings
uiting. In de DDR heb ik er erg
onder geleden niet te kunnen
doen en zeggen wat ik wilde.
Natuurlijk moet ook ik leren om
te gaan met die nieuwe vrijheid.
In de DDR hebben wij dat niet
kunnen leren. Ik vind dat geen
schande, ik zie dat zelfs als
voordeel."
Tweeëneenhalf jaar geleden bracht onze correspon
dent Peter van Nuijsenburg een bezoek aan Orania,
een verlaten gehucht in de Kaapprovincie halver
wege Johannesburg en Kaapstad. Hier zou de Afri
kaner Volksstaat worden gevestigd. Hij trof een
door hitte geteisterde spookstad aan, waar hij niet
welkom was. Nu is de Volksstaat actueler dan ooit.
Rechtse Afrikaners dreigen met een burgeroorlog,
wanneer het nieuwe Zuid-Afrika geen plaats biedt
aan een eigen staat voor de boeren. Maar is zo'n
staat levensvatbaar? Aanleiding voor een nieuw be
zoek aan Orania, waar de praktijk weerbarstiger
blijkt dan de theorie.
'Selfwerksaamheid' in Orania.
ORANIA P. VAN NUIJSENBURG
Het dorp ligt als een oase in het
uitgemergelde landschap. De
bomen, de struiken, de planten
en de gazons rond de keurige
pre fab woningen zijn onwe
zenlijk groen voor de bezoeker
die uren door een eindeloze
vlakte heeft gereden, waar de
droogte elke kleur heeft uitgel
oogd en een enkel schaap het
bewijs moet leveren, dat leven
hier mogelijk is.
Het dorp dankt zijn bestaan en
naam aan de Oranjerivier, de le
vensader voor de bewoners van
deze noordelijke uithoek van de
Kaapprovincie, halverwege Jo
hannesburg en Kaapstad, waar
de temperatuur 's zomers tot
ver boven de 40 graden kan op
lopen en per jaar zelden meer
dan 200 mm regen valt.
Het is een dorp als zovele in dit
gebied. Een kerk, een gemeen
schapshuis, een winkel, een
zwembad, straten die langs de
lineaal zijn aangelegd. Het leven
heeft er de snelheid van een
vertraagde film. Je stopt er af-
leen om te tanken en bent in de
meeste gevallen de naam 100
meter verder al weer vergeten.
Maar vrijwel elke Zuidafrikaan
kent Orania. Het 307 inwoners
tellende gehucht is sinds twee-
ëneen halfjaar de bakermat van
wat moet uitgroeien tot de
Volksstaat, het exclusieve thuis
land voor Afrikaners.
Jan en Rika Brak (beiden 56)
wonen sinds april in Orania. Ze
verkochten zestien jaar geleden
hun boerderij in Drenthe en
emigreerden naar Zuid-Afrika,
„omdat we in Nederland geen
toekomst meer zagen voor onze
vier kinderen". Het zat ze in het
begin niet mee in hun nieuwë
vaderland, een aantal onderne
mingen liep op een mislukking
uit, maar de laatste jaren leken
ze hun draai te hebben gevon
den. De boerderij die ze in Cul-
linan, even buiten Pretoria,
hadden gepacht, liep goed en
Brak wilde het bedrijf zelfs over-
tekst geslopen. Niet belangrijk,
maar ik wil in een contract geen
fouten hebben. Het contract
zou worden herzien en toen ge
beurde het: er werden twee
koeien van me gestolen. Dat
was een strop van 4000 Rand
2.400, red.) Kijk, het was al
onrustiger geworden, al was het
nog niet zo erg als in de rest van
het land, en er werd al steeds
meer gestolen, maar dit deed de
deur dicht. Ik liep 's nachts met
een geweer rond! We zeiden te
gen elkaar 'dit is geen leven' en
besloten van de koop af te zien
en naar Orania te gaan".
Brak had twee jaar geleden 'ne
gatieve berichten' over het ex
periment aan de Oranjerivier
gelezen. „Maar dan wordt mijn
nieuwsgierigheid geprikkeld,
hè, en verleden jaar zijn we
gaan kijken. De grondgedachte
spreekt me aan, een eigen staat
voor de Afrikaners, waar ze zelf,
zonder zwarte knechten, voor
hun eigen kostje moeten zor
gen. In Cullinan hadden we
maar vier kaffers en die gaven al
heel wat problemen. Ze kwa
men niet opdagen als we ze no
dig hadden, of waren dronken.
Het is regelmatig voorgekomen
dat de kinderen op zondag de
varkenshokken moesten
schoonmaken. Nu doen we het
allemaal zelf met een blanke
knecht en het gaat prima".
Brak heeft nu 40 koeien, waar
van 20 'in produktie'; tien fok-
zeugen en 70 biggen, die voor
de slacht zijn bestemd. Rika
maakt kaas, ongeveer 100 kaas
jes per week en de zaken gaan
goed, zeggen ze. Zij en hun nog
thuiswonende kinderen Ria (18)
en Wim (15) zijn 'geweldig ge
lukkig' in Orania.
„Twee jaar geleden zei iedereen
dat Professor Boshoff een gaatje
in zijn hoofd had. Nu willen 'ze'
ook komen. Ze zijn het beu om
van hun boerderij te worden
verjaagdzegt Jan in een ver
wijzing naar niet bestaande
plannen van het ANC om alle
blanke boeren te onteigenen.
Professor Carel Boshoff (65) is
de geestelijk vader van de eigen
staat voor het Boerenvolk. Ooit
FOTO Sylvi,
was deze schoonzoon van Hen
drik Frensch Verwoerd, de ar
chitect van de apartheid, een
pijler van het Afrikaner esta
blishment. Hij was voorzitter
van de Broederbond, het gehei
me genootschap dat de verhef
fing van de Afrikaner nastreeft
en de denktank is van de rege
rende Nationale Partij, en hoog
leraar theologie aan de Univer
siteit van Pretoria. Deze in
vloedrijke en machtige posities
heeft hij opgegeven voor zijn
ideaal, de Afrikaner Volksstaat.
In deze Volksstaat kan de Afri
kaner, die het nieuwe non-ra
ciale Zuid-Afrika verwerpt, zijn
eigen 'unieke cultuur en levens
wijze' in stand houden. Hij
hoeft niet te vrezen voor in
menging door en vermenging
met andere rassen, met wie hij
overigens wel in vrede kan le
ven, want racisme is taboe. Zelf
werkzaamheid is een van de
hoekstenen van de Volksstaatsi
deologie, zodat hij zelf de han
den uit de mouwen moet ste
ken en geen zwart personeel
mag hebben.
Nu is voor vrijwel elke Afrikaner
partij, waarvan de belangrijkste
verenigd zijn in het Afrikaner
Volksfront (AVF), het zelfbe
schikkingsrecht van de Afrika
ner het belangrijkste program
mapunt. Maar Boshoff komt de
eer toe dat zijn plannen beter
doordacht zijn dan die van an
dere Volksstaatfilosofen.
Onontgonnen
Waar de AVF-partijen nog
steeds niet kunnen aangeven,
waar hun Volksstaat moet lig
gen, heeft Boshoff zijn oog laten
vallen op het westen van de
Kaapprovincie. Het gebied is
dun bevolkt, er wonen naar
schatting 100.000 niet-blanken,
is in grote delen een semi-woes-
tijn en is economisch vrijwel
onontgonnen. Deniet-blanken,
voornamelijk kleurlingen, krij
gen de zelfde rechten als de
Afrikaners, maar Boshoff gaat er
stilzwijgend van uit dat ze niet
in de Volksstaat zullen willen
blijven of geen gebruik zullen
maken van hun stemrecht.
Orania is in 1963 gesticht voor
de blanke werknemers van
Rijkswaterstaat, die werkten aan
een nabijgelegen stuwdam.
Voor de kleurling-arbeiders
werd 250 kilometer verder een
bescheidener gehucht uit de
grond gestampt dat nu Kleinge-
luk heet en bewoond wordt
door een groep verpauperde
blanken, die voor een schamel
loon het vuile werk in Orania
opknappen. Na de voltooiing
van de werkzaamheden in 1988
werd het dorp verlaten. In janu
ari 1991 werd het complex ge
kocht door een BV die daar de
Volksstaat wilde vestigen.
Omstreden
Het project was van meet af aan
omstreden, omdat de 400 kleur
lingen die nog in Kleingeluk
woonden, binnen drie maan
den moesten vertrekken. De
Volksstaat was, zo leek het, de
voortzetting van de apartheid
op kleine schaal. Het experi
ment dat in Zuid-Afrika een
fiasco was geworden, zou aan
de Oranjerivier een nieuwe kans
krijgen. Die indruk werd nog
versterkt toen mevrouw Betsy
Verwoerd, de 92-jarige weduwe
van de apartheidsprofeet, verle
den jaar haar intrek in het dorp
Een rondgang door het dorp
maakt duidelijk dat Orania de
aanloopproblemen nog niet
heeft overwonnen. De 83 pre
fab-huizen die twee en halfjaar
geleden nog rijp voor de sloop
waren, zijn nu opgelapt en in de
meeste gevallen bewoond. De
Volksschool Orania, met 52
leerlingen van zes tot 18 jaar, is
uitgerust met computers.
Bouwvakkers verbouwen het
voormalige kantoor van Rijks-
Nederlander Jan Brak: 'Twee jaar geleden zei iedereen dat professor Boshoff een gaatje in z'n hoofd had'.
FOTO Sylvia Moreschb
waterstaat tot een ziekenhuis.
De mededelingen op het prik
bord van het gemeenschaps
huis suggereren een rijk sociaal
leven.
Maar wat vooral opvalt, is het
ontbreken van bedrijvigheid,
die produktief genoemd kan
worden. De familie Brak maakt
kaas, burgemeester Pelser heeft
een meubelfabriek opgezet en
Toppie Steenberg is aannemer,
maar daarmee is de opsom
ming vrijwel volledig. De andere
bedrijven, een winkel, een ma
kelaardij, een cafetaria, opere
ren in de dienstverlening, die
per definitie afhankelijk is van
wat er in de produktieve sector
wordt verdiend.
Geen geld
Pelser geeft na een lange, roos
kleurige uiteenzetting over de
toekomst van zijn dorp toe, dat
de economische levensvatbaar
heid van het project hem zor
gen baart. „We hebben mo
menteel geen geld voor de ver
dere ontwikkeling van het dorp
en er is ook weinig werk. Er zijn
mensen genoeg die zich hier
willen vestigen, maar ze kunnen
niet aan de slag".
De economische problemen
kunnen misschien nog over
wonnen worden, maar dat
wordt moeilijker met een pro
bleem, waarmee de visionairen
van de Volksstaat geen rekening
wensten te houden: de mentali
teitsverandering die zich onder
de Afrikaners heeft voltrokken.
De Afrikaner die hun droom
moet verwezenlijken, bestaat
voornamelijk in hun verbeel
ding. De onverzettelijke Boer
van de Grote Trek, de vrijheids
oorlogen tegen de Engelsen en
de beginjaren van de apartheid
is een mythe geworden. De
meeste Afrikaners zijn na 40
jaar apartheid bezadigde bur
gers, over wie de pioniersgeest
op zijn best na een stevige slok
bij de 'braai', de Zuidafrikaanse
barbecue, vaardig wordt. Dat
verklaart ook waarom de toe
loop naar Orania niet overwel
digend en het verloop onder de
bewoners groot is.
Pelser zegt dat de Afrikaner
'verweekt' is. „De oude Afrika
ner waarden, en dan vooral zelf
werkzaamheid, moeten weer in
ere hersteld worden. De Afrika
ner moet weer met zijn handen
leren werken, ondernemer wor
den". Hij is er heilig van over
tuigd, dat dat 2al lukken.
„We hebben hier mensen die
niet wisten hoe ze aan de kost
moesten komen, maar het on
dernemen in het bloed blijken
te hebben. Maar ik denk dat er
eerst een periode van verarming
moet komen, voordat de echte
Afrikaner weer opstaat". Die
'periode van verarming', treedt
in zodra het ANC de regering
overneemt, aldus Pelser. „En
dan zuflen de Afrikaners in gro
ten getale naar Orania trekken".
Het is de vraag of Orania, laat
staan de Volksstaat, dan nog zal
bestaan. Want dit Afrikaner
Utopia wordt niet alleen be
dreigd door de politiek, de eco
nomie en de Jan Salie-geest on
der het volk, voor wie professor
Boshoff zijn droom droomt. De
misschien wel grootste bedrei
ging is de oude Afrikaner ziekte:
chronische verdeeldheid, met
als nevensymptoom: diep ge
wortelde onverdraagzaamheid.
Feuilleton
De Afrikaner geschiedenis is
een feuilleton van afsplitsingen,
vetes en verkettering. 'Een
dracht maakt macht' was het
motto van de leiders van de
Grote Trek. Het kon niet voor
komen dat ze na het vertrek ge
lijk begonnen te ruziën. Wie het
waagde van de aangegeven rou
te af te wijken, was een verrader
en het mikpunt van haat.
Orania is geen uitzondering.
Het dorp is klein en heeft de
trekken van veel kleine gemeen
schappen: roddel en achterklap
en de afgunst van degenen die
moeten sappelen jegens ande
ren die het breder hebben.
Maar Orania is ook een ideolo
gisch experiment en dat kan al
leen slagen als de gelederen ge
sloten blijven. Nu, na tweeën
eenhalf jaar zijn de scheuren in L
de facade van eensgezindheid aL
zichtbaar. L
De spanningen lopen vooral v
hoog op tussen de leden van de
neo-nazistische Afrikaner Weer s
standsbeweging (AWB) en de
meer 'verlichte' Volksstaters, j.
Gawie Posthumus is lid van de L,
AWB. Hij spreekt de bloed-en- v
bodemtaai van zijn leider, Eu- t
gene TerreBlanche. Hij haat De t
Klerk en ANC-leider Nelson ;j
Mandela uit het diepst van zijn
hart. „Mandela is de anti-christ c
en aan hem levert De Klerk dit c
land uit, land waarvoor wij met T
ons bloed hebben betaald". Hij j(
citeert aan de lopende band uit ,2
de bijbel om zijn gelijk te bewij-L
zen. „De schrift zegt dat ik ras-
zuiver moeten blijven en daar
om hebben we hier in Orania f
onze biocratiegesticht". U
Het bleef niet bij deze uitspra- jj
ken. De daad werd vooral in het'
eerste jaar regelmatig bij het ra-u
cistische woord gevoegd. Boe-
ren uit de omgeving moesten ini
het geweer komen omdat hun 1
arbeiders, kleurlingen die het
waagden inkopen te doen in de t
dorpswinkel, werden afgeran
seld. Dit soort excessen zijn de i
laatste tijd niet meer voorgeko-
Aan het eind van zijn rondlei- j
ding brengt voorlichter Nico ij
van den Berg de bezoekers naarj)
de heuvel waar het gemeen - j
schapshuis staat. Hier onthulde i-
mevrouw Verwoerd begin dit
jaar een buste van haar man.
Het beeld stond ooit op het Ver-
woerdplein in Pretoria. Maar de
tijden zijn veranderd en het
plein is nu vernoemd naar Sam
my Marks, een joodse zaken
man uit het begin van deze
eeuw en voor het beeld van Ver-H
woerd was geen plaats meer. Ji
Nico vertelt dat het de bedoe- y
ling is dat er een park wordt in-
gericht met alle beelden van
Verwoerd, die in het nieuwe i
Zuid-Afrika bij het grof vuil zul- F
len worden gezet. Hij lijkt het
niet te beseffen, dat hij daarmee),
het vonnis uitspreekt over de i
toekomst van Orania.
Orania moet uitgroeien tot het exclusieve thuisland voor Afrikaners.
FOTO Sylvia Moresc
