KUNST
BOVEN
KOEK
Communicatief
Vreemdgaan
ZATERDAG 6 NOVEMBER 1993
Denkwijze r%
Op een vliegreis een paar jaar geleden, van Amsterdam
naar Bangkok, zat ik naast een Amerikaans echtpaar; hij
bij het raam, zij in het midden en ik aan het gangpad. We
raakten in gesprek en op een gegeven kwam de onver
mijdelijk geijkte vraag naar wat ik deed 'for a living'? Ik
was zo dom om me niet op de vlakte te houden en het
woord psycholoog te laten vallen. Een paar uur later, ter
wijl hij van niets bewust tegen het raam lag te snurken,
deed zij mij op gedempte toon het verhaal van haar on
gelukkige huwelijk en haar buitenechtelijke 'slaap'aktivi-
teiten.
Actrice/regisseuse Caroline van Gastel en nazaat Erik Verkade. Tegen Eduard was niets bestand'. roro united photos de boer oiaf k,
Toneelspeelster Else Mauhs vond hem 'een lief kreng'. Anderen
omschrijven hem als handig, geestig, melancholiek, scherp, be
zield, precies, eigenzinnig en chaotisch. Een persoonlijkheid was
hij ook. ,,Als Eduard de kamer binnenkwam, was het meteen stil.
Voorbestemd voorde koek, maar uitblinkend in de kunst.
Het gepassioneerde leven van 'den acteur' Eduard Verkade. Caro
line van Gastel maakte een toneelstuk over het leven en werken
van de Grand Seigneur van het vooroorlogs toneel.
Binnenkort in dit thea ter.
Waarom vertellen mensen hun
intiemste gedachten en ge
voelens aan vreemden en niet
aan hun partners of vrienden? De
reden is niet het vertrouwen dat
zij stellen in de vreemdeling die
naar hen luistert, want die ken
nen ze immers niet. De reden is
ook niet dat aan de 'vreemde' ge
sprekspartner een soort van pro
fessionele objectiviteit of onbe
vooroordeeldheid wordt toege
schreven, want het gebeurt heus
niet alleen bij 'toevallige' psychi
aters of psychologen. Het komt
ook voor bij barkeepers, taxi
chauffeurs, prostituées, kappers
en kapsters en soms ook bij wil
lekeurige vreemden die helemaal
niet zo'n beroep uitoefenen.
Een van de belangrijkste reden is
vermoedelijk het feit dat we, pra
tend tegen een vreemde, gevrij
waard zijn van verwijten of be
schuldigingen. Iemand die tegen
een medepassagier zijn meest
duistere geheimen vertelt, voelt
zich veilig in de wetenschap dat
hij die persoon nooit meer zal
zien. Die wetenschap is bevrij
dend. Wat je ook zegt in zo'n si
tuatie, het zal nooit nadelig uit
werken op een bestaande relatie.
Bovendien, als die persoon be
vooroordeeld is (bijvoorbeeld
overspel absoluut onaanvaarbaar
vindt), heeft dat geen conse
quenties.
Hoe groot de behoefte is aan
gelegenheden om op een vei
lige en anonieme manier je zelf
te kunnen uiten, blijkt uit de
snelle opkomst van de zoge
naamde'confessie'(biecht)hotli-
nes in de Verenigde Staten,
Groot-Britannië en Australië, en
inmiddels ook op het Europese
vasteland. 'Confessie'hotlines
zijn telefoonnummers die men
sen bellen om hun diepste gehei
men aan te onthullen. Vaak zijn
tandemtelefoonnummers be
schikbaar om bellers in de gele
genheid te stellen naar de beken
tenissen van anderen te luiste
ren. In tal van steden krijgen de
confessielijnen honderden be
kentenissen per dag te verwerken
waarnaar soms tienduizend of
meer mensen luisteren.
Er zijn nogal wat mensen, ook in
mijn eigen beroepsgroep, die
min doen over dit soort 'mode-
Verschijnselen en ze beschou
wen als een belachelijke, onge
wenste en ongezonde uitwas van
de moderne samenleving. Dat
laatste, namelijk dat het onge
zond is, kun je alleen maar vol
houden als je niet góed op de
hoogte bent van het wetenschap
pelijk onderzoek op dit punt.
Daaruit valt namelijk als centrale
conclusie te trekken dat het ac
tief wegstoppen of verdringen
van pijnlijke, boze, angstige of
verdrietige gevoelens en gedach
ten hard werken is en veel ener
gie kost. Op de lange duur kan
dat wegstoppen de lichamelijke
gezondheid ondermijnen. Net
zoals andere chronische span
ningen, kan het chronisch on
derdrukken van gevoelens en ge
dachten het functioneren van
ons afweersysteem, van hart- en
bloedvaten en zelfs de chemi
sche processen in onze hersenen
en centrale zenuwstelsel beïn
vloeden. Kortom, een al te grote
geremdheid in het uiten van ge
voelens, gedachten en in het
doen van bepaalde dingen kan
het risico op ernstige en minder
ernstige ziektes en stoornissen
vergroten. Het kan ook de ernst
van symptomen en klachten bij
mensen die aan een bepaalde
ziekte lijden, doen toenemen.
Terwijl geremdheid en onder
drukken, althans als dat chro
nisch gebeurt, schadelijk kan zijn
voor lichaam en geest, heeft het
uiten van onze meest intieme ge
dachten en gevoelens zowel op
de korte als op de lange termijn
een gezondheidheidsbevorde-
rend effect. Bekennen of op
biechten, of dat nou in woord
aan de telefoon of in geschrift in
een dagboek of in een brief aan
een 'dames'blad gebeurt, heeft
doorgaans een spanningsver-
minderend effect. Voor degenen
die daar sceptisch over zijn, heb
ik een simpel advies: ga eens op
zoek naar die gevoelens of ge
dachten waar u nog nooit met ie
mand over hebt durven spreken,
zoek dan een 'confessie'hotline
op, draai het nummer en vertel
(anoniem) uw verhaal. U hebt bij
dit experiment met uzelf niks te
verliezen, behalve dan misschien
die paar kwartjes die het gesprek
.kost. Wat u er bij te winnen hebt,
is niet alleen mogelijk een gevoel
van opluchting of ontspanning
als u het verteld hebt, maar ook
vaak een andere manier van be
leven van het probleem en van
uzelf. Vaak zal het probleem
minder 'zwaar' lijken dan tevo
ren en zult u uzelf minder een
'verstopper', een 'heimelijkerd'
vinden en eerder iemand die de
dingen onder ogen durft te gaan
zien. Als u ondanks die mogelijke
winsten en het verwaarloosbare
verlies toch blijft volhouden dat
u zoiets absoluut nooit zult doen,
dat het helemaal niet bij u past
en u blijft verstoppen, dan durf ik
er heel wat onder te verwedden,
dat uw voornaamste drijfveer ge
woon angst is. En dan niet de
angst voor wat anderen ervan
zullen denken, want dat doet er
niét toe, het gaat immers ano
niem. De angst waar het omgaat
is, wat psychologen noemen, de
angst voor zelfconfrontatie, voor
'u zelf onder ogen komen', voor
'zelfkennis'.
Het is overigens bepaald niet
zo dat ik geloof dat al het
emotionele heil van 'bekentenis
nummers' moet komen. Uit het
beschikbare onderzoek, zoals dat
heel onlangs in het informatieve
handboek voor Mental Selfcon-
trolxan onder meer James Pen-
nebaker (de schrijver van een
eerder boek met de veelzeggende
titel Opening Up, waar ik al eens
eerder naar verwezen heb) is sa
mengevat, blijkt dat bekentenis
bellers vaak mensen zijn die in
hun directe omgeving geen ver
trouweling hebben. Een vertrou
weling is iemand waaraan het
mogelijk is om je diepste gehei
men direct toe te vertrouwen
zonder dat je de angst hoeft te
hebben dat hij of zij daarop ge
kwetst of afwijzend zal reageren
of daarvan misbruik zou maken.
Het kan overigens ook iemand
zijn, die eventueel wel gekwetst
of boos reageert op wat je te ver
tellen hebt, maar die daarom de
relatie niet zal opzeggen of de
communicatie zal verbreken. Het
is precies om deze reden, helaas,
dat in veel relaties de ene partner
bepaald niet echt de vertrouwe
ling van de ander is. Vaak is het
in een relatie voor een partner-
niet mogelijk om over bepaalde
gedachten en gevoelens openlijk
te praten, zonder dat de ander
daardoor volledig 'op tilt' slaat en
de relatie onder druk komt te
staan, of zelfs begint te kraken.
En toch ligt daarin tegelijk ook
onze voornaamste test voor een
echte vertrouwensrelatie, name
lijk: zijn er voor ons zelfbelang-
rijke en regelmatig terugkerende
gevoelens en gedachten die we
niet of nooit aan onze partner
durven toe te vertrouwen? Als het
antwoord op die vraag een dui
delijk 'nee' is, dan hoeft u niet te
bellen. Is het antwoord duidelijk
'ja', dan zou ik er om te beginnen
maar eens een telefoontje aan
wagen. Maar, let wel, alleen om
te beginnen!
hoogleraar klinische en
gezondheidspsychologie
Actrice en regisseuse Caroline van Gastel
las Verkades biografie in een periode dat zij
'er nogal ontvankelijk' voor was. „Ik stond op
een tweesprong: hij heeft er tientallen keren
op gestaan. Wat ik zo in hem bewonder is dat
hij zich nooit liet teneerslaan als hij merkte
dat hij weer eens de verkeerde weg was inge
slagen. Hij ruimde de rommel zo goed en zo
kwaad als dat ging op en begon opnieuw. De
enorme gedrevenheid van die man... Formi
dabel."
Verzet
Eduard Rutger Verkade leefde van 1878 tot
1961. Jongste kind in een gezin met vijf zoons
en twee dochters. Van het zevental beland
den er twee in de kunst. Jan werd schilder:
Eduard acteur. Dat van Jan vond vader Ver
kade niet erg (er waren meer schilders in de
familie), dat van Eduard wel. „Toneelspelen
is geen vak, zeker niet in Nederland."
Het was de tijd van de Grote Gebaren. Rea
lisme tot in het absurde. In het Theatre Libre
in Parijs hing André Antoine bij een scène in
een slagerswinkel echte hamman op het to
neel. En in Nederland dook het publiek hui
verend in elkaar als een kwijlende Louis
Bouwmeester in de gedaante van Shylock
(Koopman van Venetië) zijn recht op een
pond mensenvlees kwam opeisen. Het sinis
tere geknars van des onverlaats tanden moet
tot op het schellinkje te horen zijn geweest.
Eduard Verkade verzette zich tegen dat
soort toneel. Innerlijk was belangrijker dan
uiterlijk. Eerste conflict. Met de collega's en
met de critici. „De heer Verkade heeft onge
twijfeld talent, misschien zelfs veel, maar nij
moet eerst nog op het toneel leren lopen".
„Wij mogen niet ontkennen dat de heer Ver
kade enkele goede momenten had." „Zou de
heer Verkade niet af kunnen leren het toneel
op te komen en te verlaten mei haastige reu
ze-stappen?"
Hij moet een soort Monsieur Hulot avant
la lettre zijn geweest. Een lange, onhandige
man die in Vondels Gijsbrecht van Amstel als
Arend zijn grote debuut zou maken, maar al
tijdens de repetities zo verbouwereerd raakte
door het 'orgel' Theo Mann-Bouwmeester
dat hij zijn tekst vergat. Terwijl hij op de
vraag van Badeloch („Heer broeder, wei wat
is dit? Hoe keert ge dus alleen? O God. waar
blijft mijn heer. Is hij gebleven?") toch alleen
maar 'Nee' hoefde te antwoorden. Eduard
Verkade later: „Met haar manier van praten,
joeg ze me de stuipen op het lijf."
Anders
Dat moest anders, meende Verkade. En hij
niet alleen. Actie Tomaat in het begin van de
twintigste eeuw. Het duo Verkade/Royaards
tegen de gevestigde orde. Een ongelijk ge
vecht aanvankelijk. Want, schreef de pers,
'hoe prachtig was weer dat ontzield ter ne-
derzijgen' van mevrouw Theo Mann. 'Aartss
loper Verkade' kreeg menig veeg uit de pan.
Hetgeen hem niet belette door te gaan op de
ingeslagen weg. „Iedere vorm van consolida
tie betekent verstijving". En: „Artistiek is het
juist dat te doen, wat over twintig jaar juist
zal zijn."
Caroline van Gastel: „Dat vind ik zo knap
in hem. Hij was altijd aan het sappelen, liep
enorme risico's, maar liet zich door niets en
niemand tegenhouden. Ons toneelstuk was
echt iets voor hem geweest. We hebben het
geld ook overal vandaan moeten sprokkelen.
De gemeente Amsterdam sprong er als eerste
in, daarna werd het iets minder moeilijk. We
hadden 250.000 gulden nodig. Verleden jaar
Eduard Verkade als Elckerlyc.
maart ben ik gestart: nu pas kunnen de repe
tities beginnen."
De eerste lijnen werden door Van Gastel
samen met Simone Ettekoven op papier ge
zet. Schrijver Karei Hermans stroomlijnde
het stuk. Kern: hoe ga je met creativiteit om
en met welke problemen moet je afrekenen.
Caroline van Gastel: „Het wordt geen pure
biografie. We zien Eduard Verkade bezig met
een repetitie. Hij geeft aanwijzingen aan zes
jonge acteurs. Zijn leven komt terug in flash
backs. Zijn financiële problemen, zijn talrijke
passionele relaties.
Rokkenjager
De room in de koffie. Eduard Verkade trouw
de vier keer, maar daar bleef het niet bij. De
gevierde acteur en regisseur was dol op vrou
wen en de vrouwen op hem. Else Mauhs, de
'harp' van het Nederlands Toneel: „Eduard is
een kreng. Maar een lief kreng." Een stoet
van dames schijnt aan zijn sponde te zijn
voorbijgetrokken. Enny (Lientje) Vreede, Rie
Cramer, Fie Carelsen, Nel Stants... Caroline
van Gastel: „Het verbazingwekkende van al
die affaires was dat de vrouwen hem door dik
en dun bleven steunen. Ook als hij ze - neem
me niet kwalijk dat ik me zo onparlementair
uitdruk - al hoog en breed had vervangen
door een ander."
Een onstuimig leven. Waarin diepte- en
hoogtepunten elkaar in razend tempo aflos
ten. 1911. Eduard Verkade opnieuw in moei
lijkheden. Wat niet wil zeggen dat hij zich
wenend achter de coulissen terugtrok. „Weet
je wat? We gaan naar Indië." Nog op de boot
in hel? Noordzeekanaal troggelde hij uit-
zwaaiers de laatste benodigde drieduizend
gulden uit de zakken. Zodat hij pas in Batavia
hoefde te embarkeren in pladts van - zoals
dreigde - in IJmuiden.
De toernee door Indië was misschien wel
het grootste succes van zijn leven. Binnen
een half jaar had hij z'n schuld van 50.000
gulden weggewerkt. Verkadomanie over
spoelt de archipel" blokletterden de kranten.
En: „Er waren zoveel toeschouwers dat de
balcons zwiepten onder den zwaren last."
Macbeth tussen de klapperbomen. „Zijt gij
een man?" sist Lady Macbeth haar moorden
de echtgenoot toe. „Ja", antwoordt die, „én
een man die de moed heeft te aanschouwen,
waarvoor de duivel zou verbleken."
Weinigen zullen hun vrouw zo krachtig en
zo fraai van repliek hebben gediend als Mac
beth Verkade. Nazaat Erik Verkade, directeur
van een bloembollenbedrijf in Lisse: „Mijn
oom was iets heel bijzonders. Hij was groot,
had borstelige wenkbrauwen en beschikte
over een prachtige stem. Als hij een kamer
binnenkwam, was het meteen stil. Hij kreeg
ook alles voor elkaar. Ik herinner me hoe m'n
vader en mijn ooms zich altijd weer plechtig
voor namen geen cent aan Eduard te geven
ook al barstte hij van de schulden. Maar niet
zodra was hij binnen, of ze gingen voor de
bijl. Tegen Eduard was niets bestand."
Trots
Erik heeft zijn oom nog zien spelen. Maar
daar herinnert hij zich weinig van. „Ik was
een kind. Het enige wat ik nog weet, is dat
het erg lang duurde en dat we er allemaal
waren, de hele familie. We waren trots op
Eduard. Hij was het beroemde bewijs dat we
meer konden dan alleen maar koekjes bak
ken. De familie Verkade bestond uit een bon
te mengeling van ondernemers en kunste
naars. Jan bijvoorbeeld was een eminent
schilder. Maar dat is pas veel later tot Neder
land doorgedrongen."
Verkade, luidt de werktitel van het toneel
stuk. Wie daar meteen Eduard bij denkt in
plaats van koek en chocolade, moet wel heel
erg oud zijn. Maar dat mag geen bezwaar
zijn. Drama in overvloed. Het gaat straks dVer
Eduard Verkade, de bezeten toneelvernieu
wer. Over de conflicten die hij uitvocht met
zelfs modern denkende collega's als Willem
Royaards ('Mijn beste Verkade... Ons schei
den werelden') en - dat vooral - over Hamlet,
een rol die hij talloze malen heeft gespeeld
en die hem het meest aan het hart lag.
Eduard Verkade als de prins van Denemar
ken, die het betrekkelijke van alle dingen in
ziet en daar in briljante monologen kond van
doet. Dat moet heel erg mooi geweest zijn.
Caroline van Gastel zachtjes: „Dat denk ik
ook. Hij speelde tenslotte zijn eigen leven."
schrijven, Eduard Verkade, de
Grand Seigneur van het voor
oorlogs toneel. „Ik bedoel, met één woord
ben je er niet." Als ze dan toch een poging
waagt, zou ze hem in de eerste plaats een
gentleman willen noemen. En een onverbe
terlijk optimist. Verder was hij handig,
scherp, melancholiek, geestig, charmant, ei
genzinnig, bezield, chaotisch, precies... Caro
line van Gastel - actrice en regisseude - puf
fend: „Ja God zeg, wat was die man eigenlijk
niet. Hij stak zo gecompliceerd in elkaar."
Op 20 december gaat in schouwburg De
Speeldoos te Zaandam een toneelstuk in pre
mière dal handelt over 'leven en werken van
Eduard Verkade'. Telg uit een geslacht dat
het Nederlandse volk allereerst in verband
pleegt te brengen met De Meisjes van en
met chocolade en biscuitjes. Ook Eduard was
voorbestemd voor het Zaanse familiebedrijf.
Maar hij prefereerde de armoe van de kunst
boven de rijkdom van de koek. Wat slechts
een van de fascinerende facetten is uit een
meeslepend leven.
Spotprent van P. v.d. Hem. Eduard Verkade als
Hamlet. foto archief
