rolt
Jeltsin
Feiten &Meningen
Zuivering CD A-fractie geen
jacht op 'Calvijn-konijn'
Basjkieren zoeken toekomst in hun eigen republiek
DONDERDAG 4 NOVEMBER 1993
D
7-
Regio's en republieken gaan door de knieën voor Moskou
M HAAG»
D SCHOLTEN
Onverdiend, een jacht op het
'Calvijn-konijn' of gewoon on
begrijpelijk. In de wandelgan
gen van de Tweede Kamer
zochten leden van de CDA-frac-
tie gisteren vertwijfeld naar een
verklaring voor de onverwacht
uitgebroken bijltjesdag. Maan
dag stemde het partijbestuur in
met de nieuwe kandidatenlijst
voor de verkiezingen van de
Tweede Kamer. En dat was
schrikken.
Van de 54 kamerleden komen
er zestien niet terug. Zes ande
ren staan op vooralsnog onver
kiesbare plaatsen. En weer vijf
anderen kunnen waarschijnlijk
pas na de kabinetsformatie bij
hun collega-kamerleden aan
schuiven. Op het moment dus
dat de leukste posten in fractie
en Kamer al verdeeld zijn.
Natuurlijk konden de CDA-par-
lementariërs weten dat er flink
vernieuwd zou worden in de
fractie. In het 'profiel' van de
fractie werd gerept over eender
de deel nieuwe leden, eenderde
deel vrouw en aanvullende des
kundigheid. Men was gewaar
schuwd. In die zin zijn de emo
ties begrijpelijk, maar tegelijk
ook kortzichtig.
„Het is de prijs die ik voor mijn
onafhankelijke opstelling moet
betalen", zegt een teleurgestel
de Klaas Tuinstra, die naar een
andere baan mag gaan uitkij
ken. Als een van de woordvoer
ders voor volksgezondheid heeft
hij naar eigen zeggen behoorlijk
zijn nek uitgestoken. En dat
wordt nu bestraft.
Een collega van hem zegt 'ra
zend' te zijn. „Heb ik daarvoor
de afgelopen jaren zo hard ge
werkt? Ik begrijp het niet." Een
derde wil niets zeggen, behalve
dat hij wellicht ook slachtoffer is
van de jacht op het 'Calvijn-ko
nijn'.
En dan is er de winnaar. De
grijns op het gezicht van Mate-
man verraadt dat hij niets heeft
te vrezen. Sterker nog, aan het
(bijna) einde van zijn parlemen
taire carrière is hij maar liefst
acht plaatsen gestegen en in de
top twintig doorgedrongen.
„Van de voorzitter heb ik ge
hoord dat kwaliteit de doorslag
heeft gegeven", aldus het Gel
derse kamerlid quasi-beschei-
den.
Deze ietwat geforceerde verkla
ring over hun persoonlijke lot,
zegt wellicht meer over de ka
merleden zelf dan over de reden
voor hun verdwijnen, lage note
ring of juist opwaardering op de
lijst.
Onafhankelijkheid is niet afge
straft door de selectiecommis
sie, waarin uiteindelijk voorzit
ter Van Velzen en fractieleider
Brinkman een forse stem had
den. Hoe is anders de hoge no
tering te verklaren van notoire
lastpakken als Beinema (nog
steeds af en toe een linkse
dwarsligger), rechtsbuiten Ma-
teman en oud-journalist Hillen
(nooit te beroerd om zijn uitge
sproken meningen luid kenbaar
te maken)?
Een betere verklaring is te vin
den in de sterke invloed van ka
merkringen op de samenstelling
van de lijst. Tuinstra kan wat
dat betreft beter eerst eens te
rade gaan in zijn eigen Fries
land, waar hij niet bepaald de
voorkeur kreeg als regionale
kandidaat. Het is tegelijk de re
den waarom oudgedienden als
Mateman (uit het grote en
machtige Gelderland) en Beine
ma (de 'eerste' Zeeuw) nog
steeds de voorkeur verdienen.
Ook die andere verklaring
hard werken is niet gewaar
deerd lijkt een valse te zijn.
Van Velzen en Brinkman heb
ben de afgelopen tijd herhaal
delijk gepleit voor CDA'ers die
niet in het politiek-ambtelijke
Den Haag veel presteren, maar
juist daarbuiten hun sporen
hebben verdiend. Vandaar vol
strekte nieuwelingen als Ten
Hoopen (christelijke midden
standers), Visser-van Doorn
(plattelandsvrouwen) en Haeck
(oud-secretaris Hervormde
Kerk).
Tenslotte het vaak genoemde
argument van de bloedgroepen,
de term voor de kerkelijke no
minaties. De gepasseerde
Vreugdenhil voedt de theorie
dat katholieken in het CDA de
jacht op de gereformeerden
(spottend 'Calvijn-konijnen' ge
doopt) zouden hebben ge
opend. Dit vanwege de gerefor
meerde overmacht in het kabi
net.
Maar ook dat excuus gaat niet
op. In weerwil van de kluchtig
aandoende ontkenningen van
de partijvoorzitter wordt met de
bloedgroepen wel degelijk tot
op de man en vrouw nauwkeu
rig rekening gehouden. Daar
valt weinig op aan te merken.
In vergelijking met de huidig^
samenstelling van de fractie is
het aantal gereformeerden on
der de eerste 54 CDA'ers op de
lijst inderdaad iets gedaald: van
negentien naar zestien. Maar
het aantal katholieke CDA'ers is
met slechts één toegenomen
(tot 26), terwijl de hervormden
(toch ook aanhangers van Cal-
vijn?) er drie bij kregen (in to
taal twaalf). Het eerste twintig
tal van de lijst kent exact dezelf
de samenstelling van de bloed
groepen als vier jaar geleden:
tien katholieken, zeven gerefor
meerden en drie hervormden.
Dat er nieuwe voor de fisca
list Vreugdenhil concurrerende
katholieke kandidaten bij
zijn gekomen mag ook wel: er
zijn er nogal wat verdwenen van
de lijst. Zo is in de toptien van
vier jaar geleden alleen staatsse
cretaris Van Rooy nog als katho
liek over gebleven. Zwaarge
wichten als Lubbers, Van den
Broek en Braks zijn-verdwenen.
Het is waar dat in de top tien nu
meer katholieken staan dan in
1989 (naast Van Rooy ook
Hirsch Ballin, Wolters, De Hoop
Scheffer, Soutendijk en Lan-
sink), maar de lijstrekker is
anders dan toen gerefor
meerd.
Door de tranen van de teleurge
stelde kamerleden heen zien we
dus de werkelijke motieven die
bij de toegegeven harde
selectie een rol hebben ge
speeld: regionale spreiding,
maatschappelijke deskundig
heid en bloedgroep. Daarnaast
was de modieuze wil om met
gezichten en meer
i te komen, prominent
aanwezig. Ook de door Mate
man genoemde kwaliteit zal on
getwijfeld een rol hebben ge
speeld. Maar een afdoende v
klaring voor sommige 'stijgers'
en 'dalers' is dat niet altijd.
In bepaalde gevallen moet toch
ook een beroep worden gedaan
op het onzichtbare motief waar- j
op de bokken en schapen in
laatste instantie moeten zijn be- J
oordeeld: hoe goed liggen zij bij
de leider? Het verklaart in ieder
geval enkele van de opmerke
lijkste dalingen en stijgingen.
Neem Gerrit Gerritse, de rech
terhand van oud-fractievoorzit
ter De Vries. Hij verdween van
plaats zestien (in 1989) in het
lege niets. Ook de conservatief-
christelijke Van Leijenhorst (re
gelmatig tegenstemmer op
ethisch gebied) moest het ont
gelden en verdween door de
achterdeur. Ze waren al wat
oud, maar dat geldt voor meer
blijvers.
Daarnaast kan in sommige op
vallende stijgingen ook de hand
van Brinkman gezien worden,
zoals Wolters (van vijftien via
het vice-voorzitterschap naar
vijf), geharnast justitie-woord-
voerster Soutendijk (van zeven
tien naar negen, met dank aan
het cellentekort), Hillen (39
plaatsen gestegen met zijn 'ge
zin') en oud-D66'er De Hoop
Scheffer, die 33 plaatsen vooruit
ging en met stip op zeven te
recht kwam. Stuk voor stuk op
hun terrein trouwe discipelen
van moraal-ridder Brinkman:
niet lullen, maar doen.
Zo te zien is met deze zuivering
van de oude fractie van Bert de
Vries, in veel opzichten Brink
mans tegenpool, de basis gelegd
voor een succesvol premier
schap van Brinkman. Met zijn
geestverwanten sterk in het za
del kan hij immers goed zaken
doen. Verzette De Vries zich
vier jaar geleden nog tegen te
veel nieuwelingen (waardoor er
slechts drie bij de eerste 54 kwa
men), Brinkman juicht zoiets
juist toe. Dat kunnen de boze
kamerleden in ieder geval zelf
constateren: de fractiezuivering
van Brinkman lijkt geslaagd.
WIM STEVENHAGEN
E VAN DER LAAN
Toen Vadim Safin nog een baby was.
werd hij midden in de nacht door zijn
grootmoeder uit de wieg gehaald en naar
een naburig dorp gebracht. Om hem van
deportatie te redden kreeg hij een Russi
sche naam. Zo bleef de laatste erfge
naam van de familie het lot bespaard dat
alle mannelijke verwanten wel trof: de
dood of de gevangenis. Zij waren schul
dig aan de 'misdaad' Basjkier te zijn.
De Basjkieren, een Turks moslimvolk,
vechten al vierhonderd jaar tegen wat zij
zien als 'russificatie' van hun land,
Basjkortostan. Nu zijn ze een minder
heid in deze olierijke Russische deelre
publiek, die ten oosten van de Wolga in
de zuidelijke Oeral ligt.
Tijdens de collectiviseringsperiode en de
etnische repressie van Stalin in de jaren
dertig werden de Basjkieren over de hele
Sovjetunie verspreid. Nu woont onge
veer drievijfde van de in totaal 1,5 mil
joen Basjkieren in Basjkortostan. Omdat
steeds meer gemengde huwelijken ge
sloten worden met bijvoorbeeld Tataren
of Russen, stijgt in de
republiek (4 miljoen
inwoners) de angst dat
de Basjkieren zullen
uitsterven.
Het parlement van de
republiek is een afspie
geling van de etnisch
verdeelde bevolking.
De Basjkierse afgevaar
digden moeten daar
om voorzichtig te werk
gaan in hun pogingen
het nationaal bewust
zijn te vergroten. In
met de radicale Nationale Basjkier Partij
(NBP) hebben zij de muziek van het
volkslied goedgekeurd. Van het schrijven
van een tekst wordt voorlopig afgezien,
omdat de parlementsleden het niet eens
kunnen worden over de woorden. Waar
schijnlijk zullen er drie versies van het
volkslied komen, een in het Basjkiers,
een in het Tataars en een in het Rus
sisch.
Altaf Gayfullin, een radicale nationalist
die bij het parlement
lobbyt voor meer rech
ten voor de Basjkieren,
beschrijft de situatie als
'tragisch'.
Russisch is nog steeds
de officiële taal in
Basjkortostan, waar de
900.000 Basjkieren nu
slechts 22 procent van
de bevolking uitmaken.
„Slechts 76 procent
van de Basjkieren be
schouwen het Basjkier
- als hun moedertaal
zegt Gayfullin, vice-
voorzitter van de NBP. Veel Basjkierse
ouders willen liever niet dat hun kinde
ren in hun moedertaal worden onderwe
zen, omdat daardoor hun kansen afne
men om later hoger onderwijs te volgen.
Dit wordt alleen gegeven in het Russisch.
Gayfullin wijt de teloorgang van de Basj
kierse identiteit aan de gemengde huwe
lijken en aan het ontbreken van een pre
sident, een grondwet en een wet die
minderheden beschermt. In een wets-
Basjkortostan
Hoofdstad: Oefa
Inwoners: 4 miljoen
Van hen zijn 900.000 Basj
kier, 1,5 miljoen Rus, 1,1
miljoen Tataren.
Basjkieren zijn soennitische
moslims. Het Basjkiers be
hoort tot de west-Turkse
taalgroep.
voorstel wordt wel geëist dat de toekom
stige president van de republiek Basjkier
spreekt en bekend is met de cultuur en
de geschiedenis van de Basjkieren.
Vadim Safin, de baby die door zijn oma
werd gered, is nu een zestig jaar oude
professor in de filosofie aan de staatsuni
versiteit van Oefa. Hij bezoekt regelmatig
school Nummer 20de enige school
waar in het Basjkiers wordt onderwezen
en spreekt dan over de cultuur en de
geschiedenis van de Basjkieren. De ho
gere klassen onderwijst hij over de ge
schiedenis van de islam.
Safin zegt dat het belangrijk is voor de
instandhouding van de Basjkier-cultuur
dat de school blijft voortbestaan. Daar
voor is het naar zijn mening essentieel
dat de kinderen in hun eigen taal wor
den onderwezen. „Een kind kan de cul
turen van de wereld alleen begrijpen als
hij die van zichzelf begrijpt", zegt hij.
„Als onze natie uiteenvalt, zal niemand
er waarschijnlijk last van hebben. Maar
het verdwijnen van een inheems volk
betekent een kleine tragedie voor de rest
van de wereld."
Noordelijke JJszee-
-.spitsbergen:
-fcenngxee"
ZFRtDTJOFLAND-
■NIEUWSIBERISCHE-
EILANDENppZZ.
3aten\s xxee:
NOORDLANDZ
lurmansk;
NOVA zembla:
zdkamCatkazz
[Petropavloysk]
POLEN Y 'A
Jakutskl
:OchoVsVc
G5ACHALINT;
.Niünevartovsk
Komsomolskl
'BlagoveSCensk fChabarovsk.
Krasnojarsk
'Novusibi&k Novokuzneck
"8
ABarnauli 7
5 CEORC
H ARMENS
V^Jerevanjff
Irkutsk'
Vladivostok-
[b'i/siE5v'
2ERBCr>
'Baku*
1STAN
Karaganda
BaVchosjmeei
JNOORI
'kore/
MONGOLIË
lZUID-£
KOREA;
~UUodl
STADZJIh
'AFGHANISTAN,
Was de Federatieraad, waarin
alle deelgebieden zitten, eerst
nog betrokken bij het opstellen
van de nieuwe grondwet, nu
stelt Jeltsin de regels vast. De
Raad wordt niet de Eerste Ka
mer van het nieuwe parlement,
zoals eerst was voorzien. Het
recht op afscheiding vervalt, re
publieken verliezen hun soeve
reiniteit en regio's kunnen geen
staten worden. „Voor beide
groepen hebben we de woord
jes 'staatkundige entiteit' ge
schrapt. waardoor ze nu op ge
lijke voet staan", legde Jeltsin
zijn gehoor in jaroslavl uit.
Zelfs conservatieve regio's die in
de dagen vóór oktober nog
dreigden met boycots en sepa
ratisme. gaan door de knieën
voor Moskou. „Het soevereini-
teitsspelletje is nu wel voorbij",
meent een journalist in het
weerspanningeTatarstan. „Jelt
sin heeft zijn grote stok al klaar
De boodschap was gericht tot
de 89 deelgebieden van de Rus
sische Federatie die, profiterend
van de machtsstrijd tussen pre
sident en parlement, hun in
vloed de afgelopen jaren aan
zienlijk hebben vergroot. Nu het
parlement is uitgeschakeld,
staat Jeltsin een nog grootsere
taak te wachten dan zijn vorste
lijke voorganger van een millen
nium geleden. Hij moet de
deelstaten weer in het gareel
brengen en een eind maken aan
de staatkundige ordening van
1917, die nog steeds van kracht
is in het postcommunistische
Rusland.
Na de val van de tsaristische
■gevangenis der volkeren' in
1917 zetten Lenin en zijn toen
malige volkscommissaris voor
nationaliteiten, Stalin, een nieu
we federale structuur voor Sov
jet-Rusland op. „We hebben al
le niet-Russische nationaliteiten
eigen republieken of autonome
regio's toegekend", liet Lenin
triomfantelijk weten.
De etnische minderheden en
inheemse volkeren kregen daar
door de symbolen van een ei
gen staat en een ruime mate
van culturele zelfstandigheid,
maar wel conform het principe
'verdeel en heers'. Zo werden de
Tataren zó ingedeeld dat de
meesten van hen buiten de Ta
taarse autonome republiek vie
len. Bovendien mochten zij zich
niet verenigen met de verwante
Basjkieren, die een eigen staat
kregen.
De Sovjet-leiders in het Kremlin
legden echter de kiem voor een
reeks etnische conflicten, door
jarenlang met gebieden en vol
keren naar willekeur te schui
ven. Zo worden de betrekkingen
ARCHIEFFOTO
de republieken. De vaak arm
lastige republieken worden op
de been gehouden met subsi
dies uit de rijkere regio's. Die
eisten dan ook dezelfde rechten
als de republieken, met of zon
der Moskou's goedkeuring: vijf
regio's hebben zich tot dusver
eenzijdig tot republiek uitgeroe
pen.
Opportunisme
Zolang Jeltsin met het parle
ment overhoop lag, konden de
deelgebieden langs de lijn de
uitkomst van de machtsstrijd
afwachten en hun steun zo
duur mogelijk verkopen. Dit
veranderde nadat Jeltsin op 4
oktober zijn tanks op het Witte
Huis afstuurde om het parle
ment uiteen te jagen.
De meeste deelgebieden kiezen
eieren voor hun geld, nu ze niet
meer kunnen balanceren tussen
de hervormers rond Jeltsin en
de conservatieve meerderheid
in de oude Opperste Sovjet. „In
provinciaal Rusland is niet kapi
talisme of communisme, maar
opportunisme de heersende
ideologie", aldus Ruslandken
ner John Morrison. „Het loont
niet om aan de kant van de ver
liezers te staan."
Onder druk van het Kremlin
zijn de republieken en regio's
begonnen hun oude parlemen
ten te ontbinden, in afwachting
van verkiezingen dit voorjaar.
Gebieden die de fiscus ontdui
ken tot voor kort meer dan
eenderde van alle 89 deelgebie
den kunnen rekenen op
sancties.
De roep van etnische minderheden in de voormalige Sovjetunie om autonomie worden steeds luider.
tussen Moskou en Kiev sinds de
val van de Sovjetunie vergiftigd
door de Krim, omdat dit schier
eiland in 1956 van Rusland naar
Oekraïne werd overgeheveld.
Legpuzzel
Toen het Russische parlement
Jeltsin in 1990 tot president
koos, erfde hij een Federatie die
het midden hield tussen een
legpuzzel en een reeks in elkaar
passende matrosjka-poppen.
De grootste etnische minderhe
den zijn bedeeld met eigen re
publieken. Daarnaast bestaat
het land uit 'Russische' regio's.
Enkele van die provincies heb
ben binnen hun grondgebied
ook nog minderheden met hun
eigen territorium, de autonome
okroegs.
Het oplevende nationalisme in
de Sovjetunie aan het eind van
de jaren tachtig moedigde ook
het nationale bewustzijn onder
niet-Russen binnen de Russi
sche Federatie aan. Maar de
deelgebieden sponnen vooral
garen bij de voortdurende
machtsstrijd in Moskou. „Neem
zoveel soevereiniteit als jullie
kunnen", zei de pas gekozen
Jeltsin in 1991 tegen de repu
blieken van de Federatie: hij
had hun steun hard nodig tegen
zijn toenmalige aartsrivaal, Mi-
chail Gorbatsjov.
Na de val van de Sovjetunie
laaide de machtsstrijd in het
centrum weer op. ditmaal tus
sen Jeltsin en de conservatieve
Opperste Sovjet. Beiden dongen
naar de steun van de deelgebie
den, die het onderste uit de kan
poogden te halen. Door het
groeiende machtsvacuüm in
Moskou konden de deelstaten
zich geleidelijk ontwikkelen tot
een derde macht. Volgens een
onderzoek deze zomer hebben
de deelgebieden inmiddels 60
procent van de federale be
voegdheden naar zich toe ge
trokken.
Afscheiding
De 'passieve opstand' tegen het
Russische centrale gezag begon
bij de 'etnische' republieken.
Afscheiding, zoals de Baltische
staten en de overige Sovjet-re
publieken hadden gedaan, was
ditmaal niet waarschijnlijk: in
de meeste republieken vormt
de autochtone bevolking een
minderheid tegenover de Rus-
Alleen Tsjetsjenië maakte zich
los van de Federatie. De overige
ging het vooral om economi
sche soevereiniteit en zeggen
schap over hun bodemschatten.
Ze namen eigen grondwetten
aan, die boven de Russische
wetten stonden en weigerden
belasting aan het Kremlin af te
dragen.
Zelfs de okroegs, de inheemse
gebieden binnen de Russische
regio's, eisten hun aandeel op.
De Chanten, Mansen en Nent-
sen van Jamal inheemse vol
keren in de provincie Tjoemen
slaagden er zo in alle natuur
lijke hulpbronnen op hun
grondgebied in handen te krij
gen. Ze beheren nu driekwart
van de gas- en tachtig procent
van de olieproduktie van Rus
land.
Dit leidde van de weeromstuit
tot verzet van de 'Russische' re
gio's, die de prijs moesten beta
len voor de soevereiniteit van
Historisch gevoel kan de
Russische president Boris
Jeltsin niet worden ont
zegd. Eind oktober bracht
hij vijftien regionale leiders
bijeen in Jaroslavl, ten
noorden van Moskou, waar
hij een bronzen standbeeld
onthulde van Jaroslav de
Wijze. Deze prins van Kiev
uit de elfde eeuw staat be
kend als de 'vereniger van
Rusland'. „Jaroslavhad
goed begrepen hoe belang
rijk de eenheid en de integ
riteit van de staat is", aldus
de president.
DEN HAAG DIEPERIK KRAMERS
