Verlangen
naar
Duits-zijn
zonder
Duitsland
v
ZATERDAG 23 OKTOBER 1993
ITSLAND
Schrijfster Herta Müller leeft tussen
twee werelden
Heimwee, neen. Dat is het woord niet. Lijkt teveel
op Heimat en dat is een probleem. Want Heimat
heeft een beladen klank, is misbruikt door de na-
tionaal-socialisten van Hitier. Het woord heimwee
heeft trouwens in het Schwabisch het Duitse
dialect in Transsylvanië een erg conservatief ka
rakter. En in het Roemeens haar tweede taal
klinkt heimwee dictatoriaal. Liefde voor het land
was dwang, daar zijn geen mooie woorden voor.
Heimwee, neen.
Er is geen gevoel dat in die
woorden past, geen
woord dat haar gevoe
lens kan uitdrukken.
Geen Heimat, maar wat dan wel?
Das was man am wenigsten ertra-
gen kann (Dat wat men het minst
kan verdragen), zegt de schrijfster
Herta Müller, die in 1987 Roeme
nië noodgedwongen inruilde voor
de Bondsrepubliek. Het lot van
een jonge (Duitse) vrouw in
Ceaucescu's Roemenië is een re
peterend thema in haar boeken.
,,Hoe precair het ook wordt, het
laat je niet los. Ik heb altijd gepro
beerd het land van de staat te
scheiden, maar dictatuur maakt
dat moeilijk, die zorgt dat de staat
overeen komt met het land. Terug
verlangen naar Roemenië bete
kent voor mij de omgang tussen
het landschap en de
ie er wonen. Een land is
alleen mooi door de mensen.
Roemenië lijkt met zijn bergen en
bossen misschien een mooi land,
onaangetast, maar het werd voor
mij ondraaglijk door de onder
drukking. Zo'n land mooi vinden,
is verraad aan wat er met de men
sen gebeurt."
NATIONALISME
Müller, in 1953 geboren in
Nitzkydorf in Roemenië, stu
deerde germanistiek en ro
manistiek in Timisoara. Ze werct
als Duitstalige intellectueel ver-
Herta Müller „Dè Duitser bestaat niet".
volgd door het regime van pre
sident/dictator Nicolai Ceauce-
scu, die het Roemeense natio
nalisme aanwakkerde om de
Duitse en Hongaarse minderhe
den onder de duim te houden.
Na jarenlang te zijn getreiterd,
mocht ze in 1987 naar Duits
land vertrekken. Het was inmid
dels een publiek geheim dat
Bonn achter de schermen grote
sommen geld op tafel legde om
Duitsers uit Oosteuropese lan
den vrij te kopen. Sindsdien
leeft Müller tussen twee werel
den.
„Ik heb steeds weer de be
hoefte om naar Roemenië te
gaan. Maar eenmaal daar krijg
ik al gauw het gevoel dat mijn
voeten zijn afgesneden. De
Franse schrijver Albert Camus
heeft dat treffend beschreven in
zijn verhalen over zijn geboor
teland Algerije. Als je door een
politieke situatie gedwongen
bent vertrokken, mis je de kans
om dat deel van je leven zelf af
te sluiten. De eerste drie jaar
sinds mijn vertrek, toen Ceau-
cescu nog leefde, had ik met
niemand meer contact. Ik kon
niet naar Roemenië, ik kon mijn
vrienden zelfs niet schrijven,
omdat ik hen dan in gevaar zou
brengen. Vaak heb ik gedacht
dat Ceaucescu me zou overle-
Ik heb geleefd met het idee
dat ik vele vrienden nooit meer
terug zou zien. Ik moest mezelf
veranderen om me in Duitsland
staande te houden. Nog altijd
voel ik me hier niet echt thuis.
Maar ook in Roemenië niet,
door de veranderingen waarin
ik niet ben meegegaan."
BUITENLANDERS
In Duitsland voelt Müller zich
„net als andere buitenlanders".
Ze komt, zegt ze, uit een armoe
dig, naakt land, met een ander
temperament, een andere le
vensopvatting dan die van in de
welvarende Bondsrepubliek ge
boren Duitsers. Dat went nooit.
Tot haar stomme verbazing was
ze er onlangs in Barcelona ge
tuige van dat een Duits echt
paar zijn souveniers doodleuk
met D-marken wilde betalen.
„Dat is Hernenmenschenmenta-
litat.
Haar ergernis komt ook door
de taal. „Harde, meedogenloze
grappen. Bij het vertrek uit
Spanje, op het vliegveld, hoorde
ik hoe twee bruinverbrande tóe-
risten afscheid namen van hun
vakantieland. 'Klappe zu, Affe
tot.' Klep dicht, aap dood. Een
grap, maar zo bot, zo ongeïnte
resseerd. Het tekent hoe veel
nieuws te ontdekken, maar
een bevestiging te zoeken 1
hun eigen standpunt."
Als schrijfster raakt haar voor
al die taal, het Duits. Haar moe
dertaal, waarachter ze altijd die
tweede taal wist, het Roemeens,
is veel poëtischer, veel mooier
ook, maar ja, ook dat hangt
weer samen met de mensen bij
wie die taal hoort, met wie ze
zich verbonden weet. Ze heeft
geluk gehad met die twee talen,
zegt ze. Door het Duits nam ze
afstand van het Roemeens,
maar dat gold ook andersom.
Die taal geeft haar ogen
schijnlijk een grote voorsprong
op andere buitenlanders. Maar
dat valt tegen. „Men is buiten
lander en wordt grof behandeld.
Dat gaat evenzeer op voor de
Duitsers uit Rusland en Oost-
Europa als voor Turken of Itali
anen die hier al tientallen jaren
De Duitser bestaat niet, zegt
Müller. Er zijn er zoveel als er
Duitse gebieden zijn. En soms
met grote verschillen. „Neem
de Oostduitsers. Die hebben
grotere overeenkomsten met de
Polen, dan met de Westduitsers.
Veertig jaar verschillende socia
lisatie kun je niet zomaar weg
poetsen. Bondskanselier Kohl
heeft het over 'Briider und Sch-
western', maar hij kan beter er
kennen dat er verschillen be
staan, dan krampachtig volhou
den dat we allemaal één zijn.
Dit is geen groot politiek the-
STEUN VOOR 'BROEDERS
EN ZUSTERS'
Duitslanditelt 6.5 miljoen buitenlanders, op een bevolking van zo'n
75 miljoen zielen. Ongeveer een kwart is afkomstig uit andere EG-
landen. Van deze Italianen. Grieken. Spanjaarden en Portugezen
woont driekwart al langer dan tien jaar in de Bondsrepubliek. Dat
zelfde geldt voor de Turken, die zo'n 30 procent van alle buitenlan-
Het wekt weinig verwondering dat de laatste jaren het aantal Oost-
europanen en 'loegoslaven' sterk toeneemt. Oorlogsgeweld en slech
te economische perspectieven zijn de drijfveren waarom ze hun heil
in Duitslind zoeken. Vooral onder druk van deze toestroom heeft de
Bondsdag, het Duitse parlement, deze zomer besloten de ruimharti
ge asielwetgeving drastisch in te perken. Overigens blijft Duitsland in
vergelijking met Nederland nog altijd veel opener voor vluchtelingen.
Een bijzondere categorie nieuwkomers wordt gevormd door de zoge
naamde Aüssiedlern ofVolksduitsers: Duitsers uit Oost-Europa of de
voormalige Sovjetunie. Het gaat om de nazaten van Duitsers die
soms eeuwen geleden over Europa zijn uitgezwermd, in sommige
gevallen binnen de toenmalige Duitse grenzen, in andere gevallen op
verzoek van buitenlandse machthebbers. Zij vallen niet in de ver
zwaarde asielprocedure, als ze maar kunnen aantonen Duits te rijn.
In Polen en Oekraïne zijn nog grote Duitse gemeenschappen, die
door de bop van de geschiedenis simpelweg van het ene naar het
andere Und zijn overgeheveld zonder zelf veel reislust te vertonen. In
Rusland wonen nog altijd miljoenen Duitsers, wier voorouders twee
eeuwen geleden door Catharina de Grote naar het tsarenrijk zijn ge-
De tsarina zelf Duitse van geboorte, zag de Duitse werklust en han
delsgeest als ideale krachten om het arme. boerse Rusland op te sto
ten in de vaart der volkeren. Hetzelfde gebeurde vrijwel tegelijkertijd
in Roerr.enië en Slowakije (toen nog onderdelen van de Hongaarse
helft van het Habsburgse Rijk) waar Duitse ambachtslieden en han-
delarenwerden binnengehaald om het verpauperde Transsylvanië
economisch op te krikken.
Een dee! van de Duitse miljardensteun aan Oost-Europa en Rusland
wordt gereserveerd voor projecten in de Duitse gebieden, waarvan
de Wolgastreek rond Saratov (met de plaatsjes Marx en Engels) wel
de bekendste is.
Al tijdois de jaren van het communisme maakte Bonn veel geld vrij
om de broeders en zusters' te steunen. In de donkerste jaren van de
rode oaderdrukking werden zelfs forse bedragen op tafel gelegd om
Volksd-iitsers vrij te kopen. Wie daarvoor in aanmerking wilde ko
men. rnoest in de jaren voor het verlossende vertrek de diepste ver
nederingen doorstaan.
VOLKSDUITSERS:
BEROEMDE DUITSERS
JOHANN WOLFGANG VON
GOETHE
(1749-1832)
De in Frankfurt (Main) als lohann
Wolfgang Goethe geboren schrijver,
dichter en natuuronderzoeker ver
trekt op 16-jarige leeftijd naar Leip
zig om rechten te studeren. Het
wordt geen succes. Goethe volgt
vrijwel geen enkel college. Op zijn
19de keert hij ernstig riek terug naar
Frankfurt.
In 1770 pakt hij opnieuw rijn
rechtenstudie op. dit keer in Straats
burg. Daar komt hij er achter dat hij
dichter wil worden. Hij werkt in
1772 vier maanden lang als jurist bij
het gerechtshof in Wetzlar (in het
huidige Hessen) maar vertrekt om
dat rijn liefde voor Charlotte Bufï
onbeantwoord blijft.
Na het schrijven van het Shake-
speareaanse treurspel Götz non Ber-
lichingen. Die Leiden des jungen
Werther. treurspelen Clanigo en Stel
la
FOTO UITGEVERIJ DE GEUS
het lééft bij de gewo-
In de voormalige
DDR zie je juist een arrogantie
ten opzichte van de rest van
Oost-Europa. De nieuwe grens
tussen Oost en West zijn de ri
vieren Oder en Neisse. Er heerst
angst voor buitenlanders, juist
ook voor Oosteuropeanen, want
die brengen armoede mee en
dat willen ze in het Oosten niet
Die neiging om fatsoenlijk
Duits te willen zijn en daarmee
net een tikje beter dan de rest is
volgens Müller ook tekenend
voor minderheden in vrijwel af
gesloten gebieden. „De mensen
voelen zich daar nog rpeer
Duits dan de Duitsers in de
Bondsrepubliek. Veel Duitsers
in Oost-Europa sloten zich tij
dens de Tweede Wereldoorlog
aan bij de SS. Ook mijn vader.
Roemenië had zijn eigen facis-
me, maar dat is nooit erkend in
de Roemeense geschiedenis.
Voor de Duitsers in Rusland
gelden weer andere sentimen
ten. Zij werden door Stalin ge
dwongen te verhuizen, als straf
voor 'collectieve schuld'. In
1945 werden ook Roemeense
Duitsers naar Rusland getrans
porteerd. Aangezien de soldaten
nog niet terug waren uit krijgs
gevangenschap ging het om
vrouwen en kinderen, tiendui
zenden. van wie nog niet de
voormalige Sovjetunie:
Polen:
Roemenië:
overig
195.576 147.320 147.950
17.742 40.129 133.872
16.146 32.178 111.150
1.101 2.368 4.101
helft terugkeerde. Zulk onrecht
dat op ander onrecht volgt, ver-
hindet een harmonieuze sa
menleving.
Als Kohl zegt dat de nasleep
van de oorlog ten einde is, dan
vind k dat onzin. Voor velen in
Oost-Europa moet het pas be-
ginneti. Zolang er nog mensen
leven Üie door het fascisme zijn
beschadigd, is de verwerking
niet voorbij. En de Duitsers
hebben al helemaal niet het
recht om zoiets te zeggen. Maar
ja, Kohl zou zich het liefst alleen
nog ce Duitse eenwording her
inneren. En die man heeft ge
schiedenis gestudeerd!
EMOriES
Al zijn haar woorden soms spij
kerhard, haar toon is nimmer
bitter. Haar bruine ogen staan
kalm Toen ze kort na de om
wenteling in Roemenië plotse
ling een van haar kwelgeesten
ontdekte in een rij wachtenden
voor brood, wist ze wraakgevoe
lens :e overwinnen.
I laar vlotte manier van praten
lijkt in tegenspraak met de kor
te, itaccato-zinnen die haar
boeken kenmerken. Maar net
als ii haar boeken komen emo
ties niet aan de oppervlakte.
„Natst de geschreven zin", zegt
ze. .staat de ongeschreven zin
en cie hoort evenzeer bij het
verhaal. Schrijven is iets anders
dan praten. Schrijven kan ik al
leen wat ik niet vertellen kan.
En als ik het kan vertellen, moet
ik niet schrijven
Sinds de val van Ceaucescu
reist ze weer geregeld door haar
geboortestreek. Dat valt haar
niet mee. „De zelfkritiek in Roe
menië gaat niet ver. Al wordt
het niet met zoveel woorden ge
zegd, de boodschap is: 'Je hoort
niet meer hier'. Veel vrienden
van vroeger, intellectuelen, wil
len alleen maar over de zoge
naamde revolutie praten. Het
was niet eens een revolutie,
meer een mengeling van Volks-
erhebungen een putsch. En als
iemand \Taagt waarom het zo
lang heeft geduurd voor het ein
delijk zover kwam, worden ze
boos".
Ze verwerkte haar teleurstel
ling in De i>os u>as de jager, dat
dit najaar verscheen. Ze be
schrijft de angst en de dreiging
onder een dictatuur, die niet
wezenlijk verandert als de dicta
tor valt. „Zo gauw ik daar ben,
wil ik weer weg", zegt Herta
Mu"ller. „Ik heb 32 jaar in een
land geleefd en 5 jaar in een an
der. Ik ben wel dezelfde per
soon gebleven, maar ik ben in
een ander land ouder gewor
den."
Faust gaat Goethe op uitnodiging
van hertog Karl August naar Wei-
mar. Het wordt een verblijf voor de
Vanaf 1776 wordt hij bij de rege
ring betrokken en houdt rich berig
met landbouw en industrie. De her
tog beloont hem met titels, ordes en
het adelspredikaat non. Zijn liefde
voor de gehuwde Charlotte von
Stein inspireerde hem tot An den
Mond. Harzreise im Winteren Wan
derers Nachtlied Ien II.
Vanaf 1780 houdt hij rich ook be
zig met de natuurwetenschap. Hij
schrijft tal van biologisch studies,
waarin hij onder meer als eerste stelt
dat bloemen veranderende takken
met bladeren rijn. Na een twee jaar
durend verblijf in Italië keert Van
Goethe terug naar Weimar waar hij
de leiding krijgt over alle instellingen
van wetenschap en kunst. In 1794
ontmoet hij de schrijver, filosoof en
dichter Friedrich von Schiller en dat
leidt tot een werkgemeenschap die
het vruchtbaarste decennium van de
Duitse letterkunde inluidt. Von
Goethe maakt in deze periode onder
andere Wilhelm Meisiers Lehrjahre
en Faust. Op 22 maart 1832 overlijdt
hij.
JOLANDA OUKES
HERKENBAARHEID CENTRAAL IN DUITSE KRIMI'S
Veruit het belangrijkste Duitse exportartikel
op het gebied van TV-amusement is de Krimi.
Sinds de doorbraak van Der Kommissar, begin
jaren zeventig, zijn Duitse speurders niet meer
weg te denken van hét Nederlandse scherm.
Derrick, Koster, Haferkamp en Schimanski
zijn stuk voor stuk uitgegroeid tot 'Bekende
Buitenlander'. Het geheim van het Duitse suc
ces? Vakmanschap, menselijkheid en een
voud, maar vooral herkenbaarheid.
Al in de jaren zestig maakte de Nederlandse
televisiekijker kennis met Duitse politieseries,
meestal in de vorm van drie- tbt zesdelige
feuilletons. Het succes van de programma's
bracht Duitse TV-makers er toe een gepast
antwoord te ontwikkelen op Amerikaanse se
ries als Ironside, de FBI, Colombo en Kojak.
Dat antwoord was Der Kommissar. Zonder
het overdreven geweld en de geijkte achtervol
gingen waarop de Amerikaanse series patent
hadden, maar met een zekere psychologische
diepgang en het zoeken naar de mens achter
de misdaad.
De serie werd een doorslaand succes. Na
negen jaar hielden de makers en ook de
hoofdrolspeler, Erik Ode, het echter voor ge-
Inmiddels had het succes van de serie, die
door het ZDF werd gemaakt, ook concurrent
ARD aangezet tot het maken van een eigen
Krimi. Tatort weerspiegelde echter de versnip
pering van de ARD. De negen zendgemachtig
den die op dat moment de ARD vormden,
kwamen ieder met een eigen commissaris die
werkzaam was binnen het zenderbereik van
de verschillende gemachtigden. Het gebruik
van verschillende commissarissen en verschil
lende schrijvers had aanvankelijk een negatie
ve invloed op de kwaliteit. Toch wist een aan
tal hoofdfiguren zich behoorlijk te profileren.
De meest in het oog springende is Schi
manskieen onbehouwen beer met een hart
van goud. Hij reageert in tegenstelling tot zijn
Horst 'Der-riek' Tappert en zijn collega Fritz
'Harry' Wepper. foto ki
collega's primair en druist met zijn handelwij
ze dikwijls in tegen het beleid van zijn meer
deren. Hij rent en vliegt en gaat weinig zacht
zinnig om met de criminelen die zijn pad
kruisen.
Schimanski zal waarschijnlijk ook meer bij
de Nederlandse kijker in het oog springen om
dat hij geregeld wordt bijgestaan door Han-
schen, een Nederlandse collega, gespeeld door
schrijver/acteur Chiem van Houweninge.
Met de legendarische Maigret van de Franse
schrijver Georges Simenon als lichtend voor
beeld creëerde het ZDF de serie Der Alte, in
Nederland beter bekend als Onze Ouwe. Sieg
fried Löwitz kroop in de huid van commissaris
Koster, het Duitse neefje van Maigret: be
dachtzaam, betrokken en met een zweem van
eenzaamheid om zich heen.
Met Derrick maakten de Duitse program
mamakers en het ZDF de grootste klapper.
Koud na de start werd de serie al door zo'n 57
landen overgenomen. In diverse landen ver
drong de sympathieke diender zijn schietgra
ge Amerikaanse collega's van de eerste plaats.
Derrick heeft ze allemaal overleefd. Van series
als Ironside, Miami Vice en Hill Street Blues
om er maar een paar te noemen worden
louter nog herhalingen uitgezonden.
Derrick is eigenlijk op dezelfde leest ge
stoeid als zijn voorganger Der Kommissar. Een
serie waarin 'gewone' mensen de grens van
goed en kwaad overschrijden en een sympa
thieke politieman die de misdaad probeen te
bestrijden met zijn hoofd in plaats van met
zijn revolver. De ongeschoren pokdalige man
is zelden de dader. De crimineel is net zo ge
woon als een vriend of buurman.
Hoofdrolspeler Horst Tappert heeft aan
Derrick zijn inmense populariteit te danken.
Samen met collega 'Harry' lost hij al twintig
jaar het ene misdrijf na het andere op. In een
interview uit 1981 zegt Tappert over het suc
ces: „Derrick is zo populair omdat hij zo nor
maal is. Derrick is voor negentig procent Horst
Tappert. Als ik bij de politie zou werken, zou
ik in de meeste gevallen net zo handelen."
JOLANDAOUKES
DO 1ST DER BAHNHOF!
Wie de uitzending destijds heeft ge
zien, vergeet 'm nooit meer. Van
Kooten en De Bie, jaren geleden, in
hun volkstuintje, halen oorlogsher
inneringen op. Een Duitser had ge
vraagd: „Wo ist der Bahnhof?" En
onze verzetsheld is veertig jaar later
nog trots dat hij deze Duitser toen
de verkeerde kant op heeft gestuurd:
„Do! Do ist der Bahnhof!"
Als het zo te pas komt. spreekt de
Nederlander makkelijk een mondje
Duits. Zodra we de grens over zijn,
in het eerste Duitse wegrestaurant,
op de camping, begint het al. Het zal
niet vlekkeloos zijn, maar dat geeft
niet. We worden verstaan. Ie hoeft er
eigenlijk maar weinig voor te doen.
Maak van de appel een ApfeL maak
van ons peerd een Pferd en van de
penning een Pfennig en waarachtig:
je wordt al verstaan. Ieder Neder
lands kind heeft de truc al gauw
door en kan zich binnen enkele da
gen verstaanbaar maken op de cam
ping.
Duits en Nederlands lijken dan ook
erg op elkaar. Ze zijn als broer en
zus. Onze verre voorouders waren
ooit dezelfde stam. Deze Germanen
zijn vanuit Denemarken uitgewaai
erd over delen van Europa. Tegen de
tijd dat Julius Caesar met zijn Ro
meinse troepen een deel van Neder
land in bezit neemt, wonen er overal
ten noorden en ten oosten van de
Rijn Germaanse stammen.
Als die Romeinen een paar honderd
jaar later weer vertrekken, wordt
niet zonder veel geharrewar het
Frankische rijk gesticht. De Franki
sche koning Karei de Grote heeft
zich >rg beijverd om zijn onderda
nen. fie intussen erg diverse dialec
ten spraken, ook in taalkundig op
zicht bij elkaar te brengen. Overi
gens zonder veel succes.
Vooral in Zuid-Duitsland hadden de
Gemuanse dialecten een verande
ring «ndergaan die niet meer terug
te draiien viel: van appel naar Apfel.
van peerd naar Pferd. In het noor
den tan Duitsland, en in Nederland,
is ha appel en peerd gebleven. De
taalfrens loopt ook nu nog even ten
nootien van Keulen. Kassei. Leipzig,
via lerlijn verder naar het oosten.
Allei ten noorden van die lijn zegt
apptl en peerd en ik; ten zuiden er
van is het Apfel, Pferd en ich. Maar
op school leren ze in Hamburg en
Berljn wèl Pferd en ich. want de offi-
ciëlt Duitse taal is het Duits uit het
Zo komt het dat de dialecten in het
noorden van Duitsland nog steeds
hee erg lijken op het Nederlands.
Eigenlijk meer op het Nederlands
da» op het officiële Duits. En van
daar ook dat Duitsers ons Neder-
lards zo plat en dialectisch vinden
klinken: het lijkt op plat Hamburgs,
plu Berlijns. In Nederland horen al
di« Duitse toeristen precies wat ze
thris en op school wordt afgeleerd.
IÖOP VAN DER HORST
DUITSE BOND, PRUISEN, OOSTENRIJK
Nadat het Frankrijk van Napoleon een halt was toegeroepen, wilden andere
Europese staten op initiatief van de Oostenrijker Mettermch een
machtsbalans in Europa regelen Dat gebeurde op het Congres van Wenen
(1814-1815) Een van de besluiten was de vorming van de Duitse Bond. een
zwakke statenbond waarin Oostenrijk de leiding had Oostenrijk zat trouwens
maar met een deel van zijn grondgebied in die bond. Datzelfde gold voor
Pruisen.
Daarnaast sloten de conservatieve staten Pruisen, Oostenrijk en Rusland de
Heilige Alliantie om de idealen van de Franse Revolutie (liberalisme,
nationalisme) in Europa te stuiten.
Geheel in hun geest had het Weense Congres de nationalistische
aspiraties in Europa buiten beschouwing gelaten. De Duitsers kozen
echter een vooruitstrevend, liberaal-nationalistisch parlement dat in
Frankfurt bijeen kwam. Die Nationale Vergadering koos voor de klein -
Duitse oplossing: zonder Oostenrijk met zijn vele niet-Duitse volkeren.
Het gevolg was dat dan Pruisen de eerste viool zou gaai. spelen. De
Pruisische koning. Frederik Willem 1\'. weigerde echter een 'kroon uit
slijk'. En zo mislukte in 1849 deze po0ng de Duitse eenheid te
verwezenlijken.
