Timmer heeft 't hem weer gelapt
Binnenland /Buitenland
Staatsman van allure
Vredesprijs ondanks oplaaiend geweld
Gorbatsjov van Afrika
ZATERDAG 16 OKTOBER 1993
Philips-baas krijgt van politici alle medewerking voor financiële truc
Philips invents for you. En ook voor zichzelf bedenkt het wel
eens wat. Via een even ongebruikelijke als geheime transactie
met de RABO-bank bleek onlangs dat de kwakkelende Eindho-
vense multinational de afgelopen zomer honderden miljoenen
guldens heeft binnengehaald. Daaraan kleven met dank aan
minister Andriessen (economische zaken) ook nog eens grote
belastingvoordelen. Een poging tot reconstructie van een deze
week achteraf door de Tweede Kamer goedgekeurde operatie, die
eigenlijk 'staatsgeheim' had moeten blijven.
dicht, omdat hij in het krappe
jaar dat hij nu de Philips-kas
beheert enige controle heeft ge
kregen over de gigantische
schuldenberg. Die bedraagt
zo'n 16 miljard gulden en be
dreigt het voortbestaan van het
bedrijf. Over al dat geleende
geld moet Philips immers elk
jaar honderden miljoenen gul
dens rente betalen. Wat Philips
nodig heeft is cash, cash en nog
eens cash, benadrukt Eustace
steeds weer. Als dat onvoldoen
de uit de verkopen van TV's en
koffiezetters komt, dan maar op
een andere manier.
Philips besluit een deel van
zijn kennis, octrooien en licen
ties die in de produktie worden
gebruikt, te verkopen aan een
bank en vervolgens terug te hu
ren. Ongebruikelijk in Neder
land, maar naar verluidt geen
noodsprong. Philips heeft meer
dan een miljard gulden overge
houden aan de verkoop van het
belang dat de Eindhovense fir
ma had in MEC, een samenwer
kingsverband met het Japanse
elektronicaconcern Matsushita.
Bronnen rond het concern
zeggen ook niets te weten van
eventuele betalingsmoeilijkhe
den bij Philips. Zulke geluiden
hoorden ze vorig jaar wel. Dat
was vlak voordat Philips de CAO
openbrak om de loonkosten te
beperken. Dat Philips eerder dit
jaar op de rand van het faillisse
ment balanceerde en door deze
constructie is gered, is waar
schijnlijk uit de lucht gegrepen.
Wel krijgt de financiële positie
den haag wilco dekker
Zomer 1993 zoeft geregeld een
zilvergrijze Jaguar de regenach
tige residentie binnen. Het is de
bolide van Jan D. Timmer, baas
van Philips. Het voedt de hard
nekkige geruchtenstroom dat
de Eindhovense multinational
in Den Haag hengelt naar
staatssteun. Hoge functionaris
sen binnen Philips ontkennen
dat echter in alle toonaarden.
Timmer praat op diverse minis
teries over voorwaarden voor de
industrie, wordt gezegd. Want
die kunnen een stuk beter.
Hoeveel beter blijkt later in
een uitzending van de VPRO-
radio. Minister Andriessen heeft
ervoor gezorgd dat het in chro
nische geldnood verkerende
Philips een flinke injectie krijgt.
Philips heeft een deel van zijn
kennis (octrooien van en licen
ties op uitvindingen) verkocht
aan de RABO-bank, om het ge
bruik van de kennis vervolgens
terug te huren.
De opbrengst voor Philips be
draagt tussen de 400 en 800
miljoen gulden. Naar schatting
dan, want RABO noch Philips
het e
zeggen. Ook minister An
driessen mompelt slechts dat
hij „wel wat gedaan heeft voor
Philips".
Algemeen wordt aangenomen
dat Dudley Eustace, Philips' fi
nanciële topman, het brein is
achter de opmerkelijke sale and
lease-back-constructie. De Brit
worden grote kwaliteiten toege-
flinke op
kikker. De Philips-kennis is niet
in guldens uitgedrukt op de ba
lans. Alles wat de onderneming
ervoor krijgt, is mooi meegeno
men. Behalve natuurlijk dat er
belasting over zo'n bedrag moet
worden betaald. En het is na
tuurlijk zuur om grofweg een
derde van de waarde van de
kennis die je jarenlang voor veel
geld hebt opgebouwd bij de fis
cus te moeten inleveren. Maar
gelukkig, ook dat is bij Philips
geen probleem. De grote verlie
zen uit het verleden mag het
bedrijf van de belasting aftrek
ken; dat is de zogenoemde fis
cale verliescompensatie.
En daar blijft het niet bij: er
valt via de fiscus nog meer voor
deel te halen. De fiscale verlies
compensatie geldt maar voor
een beperkt aantal jaren en
houdt dus op een gegeven mo
ment op. Philips heeft er daar
om voor gekozen zijn eigen
kennis te huren van de bank.
Dat bedrag, lease-kosten, gaat
van de winst af. Daardoor wordt
minder winst gemaakt of meer
verlies gedraaid. En dat scheelt
opnieuw belasting. Daarvan
profiteert Philips net zolang als
het de multinational belieft de
eigen kennis te huren.
Nu moet nog een bank wor
den gevonden die de kennis
koopt en terugverhuurt. De RA
BO-bank heeft er het meest
oren naar, hoewel zo'n deal met
een multinational doorgaans is
voorbehouden aan de grote
concurrenten ABN AMRO en
ING. Bovendien betaalt de Rabo
van de grote drie het meest aan
belasting. Dat is belangrijk,
want er zijn ook voor de bank
fiscale voordelen te behalen. De
bank betaalt honderden miljoe
nen om de kennis te kopen. Dat
gaat de bank jaarlijks afschrij-
dat drukt de
En aan de
inkomstenkant kunnen weer
huurpenningen worden geno
teerd. De RABO-bank doet dus
mee. Wellicht kan Philips met
het RABO-geld zijn RABO-
schulden afbetalen, maar het is
niet bekend of dat is gebeurd.
Hoogstwaarschijnlijk zouden de
andere Philips-banken dat niet
pikken.
Nu rest er nog één hindernis:
de belastingdienst. Bedrijven,
zeker als ze zo groot zijn als Phi
lips, komen vaak bij de fiscus
over de vloer. De regels staan
immers vast, maar bij de uit
voering is een verschil in uitleg
mogelijk. De inspecteur moet
zich afvragen: is een bepaalde
transactie gedaan met het doel
te voorkomen dat er belasting
moet worden betaald? In het
geval Philips/RABO luidt het
antwoord: ja. De belasting
dienst accepteert de constructie
dus niet.
Nu wordt er zwaar geschut in
stelling gebracht. Philips weet
sinds jaar en dag de weg in Den
Haag en vindt daar doorgaans
een willig oor. In politieke krin
gen is bekend dat Jan Timmer
bij menig bewindspersoon een
graag geziene gast is. De uitweg
uit de impasse zetelt aan de Be-
zuidenhoutseweg, in de per
soon van minister Andriessen
van economische zaken. An
driessen wil het zo belangrijke
Philips dolgraag helpen, maar
wordt in dat streven veelvuldig
gefrustreerd door de op staats
steun gebeten waakhonden van
de Europese Gemeenschap in
Brussel.
Andriessen ziet echter een
kans. Hij heeft al eerder een ak
kefietje bij de hand gehad waar
in octrooien en kennis in klin
kende munt konden worden
omgezet: de befaamde 'schoe
nendoos' met de technologie
van de twee nieuwe DAF-
vrachtwagens die hij begin dit
r
jaar in de DAF-crisis gebruikte.
Bovendien, het te gelde maken
van kennis is in conservatief
boekhoudend Nederland wel
ongebruikelijk, maar veel bui
tenlanden doen er niet moeilijk
Andriessen weet, naar ver
luidt met hulp van premier
Lubbers, de politieke baas van
de fiscus (staatssecretaris Van
Amelsvoort) te overtuigen. Oké,
de operatie kost de staatskas ve
le tientallen miljoenen guldens,
maar levert op de lange termijn
ook veel op. Niet alleen omdat
het herstel van Philips wellicht
wordt bespoedigd. De Eindho
vense multinational zal immers
ooit, in betere tijden, zijn kennis
terugkopen van de RABO-bank.
Ook die transactie moet weer
aan de fiscus worden voorge-
legd.
Philips en de RABO-bank krij
gen dus het groene licht. De
partijen spreken echter af de
transactie geheim te houden. Er
is niets onoirbaars gebeurd,
maar er hangt een pregnante
lucht van verkapte staatssteun
omheen. De deal is daarom in
zeer selecte kring bedacht en
uitgevoerd. Toch lekt er infor-
De reacties van vakbonden,
politiek en financiële wereld
zijn overwegend positief, onder
het motto 'wat goed is voor Phi
lips, is goed voor ons'. Wel voelt
menigeen, vooral onder de be
leggers, zich licht in zijn kuif ge
pikt. De Effectenbeurs ziet zich
zelfs genoodzaakt te onderzoe
ken of Philips koersgevoelige in
formatie heeft achtergehouden.
De Tweede Kamer daarentegen
oordeelt dat de Philips-con-
structie door de beugel kan.
Het financiële brein Dudley
Eustace heeft zich enige popu
lariteit verworven met het door
voeren van wat meer openheid
rond de altijd schimmig gehou
Jan D. Timmer, graag geziene gast bij Haagse bewindslieden.
den financiële positie van Phi
lips. Nu blijkt wat iedereen
eigenlijk al wist dat er gren
zen zijn aan die openheid.
Want hoewel de zaak op
straat ligt, blijven de betrokke
nen de kaken stijf op elkaar
houden. De redenen liggen voor
de hand: 'Brussel' moet niet
worden geprovoceerd en nog
veel belangrijker er mag geen
run van andere probleembedrij
ven komen die van Andriessen
dezelfde hulp eisen. Het wach
ten is dus op 4 november, als
Dudley Eustace de resultaten
FOTO DIJKSTRA FRED STEENMAN
van Philips over het derde kwar
taal presenteert. Iedereen zal in
die cijferberg speuren naar de
overblijfselen van een operatie
die eigenlijk 'staatsgeheim' had
moeten blijven.
Sinds hij driejaar geleden met
opgeheven arm door de poor
ten van de Victor Vester-gevan-
genis de vrijheid tegemoet liep,
is Nelson Mandela aan een wa
re zegetocht over de wereld be
gonnen. Vorige week werd hij
tijdens zijn bezoek aan Brussel
nog met alle égards van een
groot staatsman verwelkomd
door de Europese Commissie
en de Belgische regering. Met
de Nobelprijs krijgt hij opnieuw
erkenning voor zijn inzet de af
schaffing van de apartheid in
Zuid-Afrika vreedzaam te laten
verlopen.
Zowel zwarte Zuidafrikanen als
westerse leiders prijzen hem om
zijn vergevingsgezinde, verzoe
nende opstelling jegens de rege
ring, die er voor zorgde dat hij
27 jaar van zijn leven achter de
tralies doorbracht.
De progressieve Weekly Mail
schreef onlangs: „Eén van de
grootste bijdragen van Mandela
aan de veranderingen in Zuid-
Afrika is dat hij de manier waar
op mensen met elkaar omgaan
ter discussie heeft gesteld. Wie
kan ontkennen dat de belang
rijkste relatie in dit land die tus
sen Mandela en president De
Klerk is geweest?"
Beide heren hebben zich sinds
hun eerste ontmoeting positief
over elkaar uitgelaten en elkaar
over en weer 'integer' genoemd.
Maar in de onderhandelingen
die vrijwel direct na zijn vrijla
ting begonnen, is wel duidelijk
dat Mandela veel meer haast
heeft dan De Klerk.
Mandeia's haast wordt mede
ingegeven door het feit dat hij
in juli 75 jaar is geworden. Na
dat hij 27 jaar in de gevangenis
tot nietsdoen was veroordeeld,
heeft hij niet veel tijd meer om
zijn ideaal van een non-raciaal
Zuid-Afrika te bereiken. Al tij
dens zijn proces in 1964 kon
digde hij aan: „U kunt er zeker
van zijn dat ik,als ik vrijkom,
zo goed als ik kan de strijd zal
hervatten voor de afschaffing
van de onrechtvaardigheden,
totdat zij eindelijk voor eens en
altijd zijn verdwenen.
Mandela werd in 1918 geboren
in Umtata als prins in het ko
ninklijk geslacht van Tembu-
land, dat nu in het thuisland
Transkei ligt. In 1944 was hij
een van de oprichters van de
Jeugdliga van het Afrikaans Na
tionaal Congres, toen een ge
matigde zwarte organisatie voor
vreedzame afschaffing van de
apartheid.
Mandela raakte in de jaren '60
meer en meer betrokken bij de
harde strijd van het ANC, dat na
bloedig optreden van de politie
tegen zwarte jongeren zijn toe
vlucht zocht tot geweld. Hij
moest verschillende keren te
rechtstaan. Tijdens een van die
processen trouwde hij met Win
nie Mandela.
Nelson moest na een wapen
vondst in 1964 terechtstaan we
gens een complot om de rege
ring omver te werpen. De rech
ter veroordeelde hem tot le
venslang. Mandela zat achttien
jaar gevangen in de beruchte
gevangenis op Robbeneiland,
tot hij in 1982 werd overge
bracht naar de Pollsmoorgevan-
genis in Kaapstad.
Mede omdat zijn vrouw Winnie
de strijd tegen de apartheid on
vermoeibaar voortzette, groeide
zijn faam uit tot mythische pro
porties en werd hij de bekend
ste politieke gevangene van
Zuid-Afrika, zoniet van de we
reld. Zijn gevangenschap hield
de opeenvolgende regeringen in
Pretoria allengs meer in een po
litieke wurggreep.
Pas De Klerk durfde het in 1990
aan hem vrij te laten. En Man
dela pakte moeiteloos de draad
weer op. „Ik leg de resterende
jaren van mijn leven in uw han
den", kondigde hij in zijn eerste
rede na zijn vrijlating aan.
den haag jaco van lambalgen
De Klerk en Mandela zijn niet de eerste Zuidafrikanen Luthuli kon de prijs niet in ontvangst nemen, omdat de
die de Nobelprijs voor de vrede hebben gewonnen. autoriteiten zijn paspoort hadden afgenomen.
In 1960, het jaar dat 69 zwarten tijdens een demonstra- In 1984 kende het comité in Oslo de prijs toe aan aarts-
tie tegen de beruchte pasjeswetten in Sharpville door bisschop Desmond Tutu. In dat jaar overspoelde een
de politie werden doodgeschoten, werd de prijs toege- nieuwe golf van protest tegen de apartheid Zuid-Afrika.
kend aan de toenmalige ANC-president, Albert Luthuli.
johannesburg anp-gpd
De Zuidafrikaanse president De Klerk en
ANC-leider Mandela golden als de grootste
kanshebbers voor de Nobelprijs voor de
vrede. Maar de laatste dagen leken hun
kansen te zijn afgenomen als gevolg van het
oplaaiende geweld in Zuid-Afrika. Zo wer
den eind vorige week nog in twee zwarte
woonwijken bij Johannesburg de stoffelijke
resten van zes mannen gevonden die als
gevolg van politiek geweld om het leven
waren gekomen.
Alleen al de eerste negen maanden van
dit jaar heeft het geweld bijna 3.100 mensen
het leven gekost, aldus een woordvoerder
van de onafhankelijke Mensenrechtencom
missie. Volgens een schatting van de com
missie zijn sinds de vrijlating van Mandela
in 1990 al meer dan 11.000 personen ge
dood.
Medewerkers van de Stellenbosch Uni
versiteit bestempelden in augustus Zuid-
Afrika nog als het gewelddadigste land ter
wereld. „Ik geloof niet dat een van tweeën
(Mandela en De Klerk) daadwerkelijk heb
ben bijgedragen aan het herstel van de rust
in de straten en de woonoorden", zo stelde
Willie Esterhuyse van de universiteit. „Maar
door Zuid-Afrika op de weg naar een poli
tieke regeling te houden, hebben ze de
grootste bijdrage geleverd die maar moge
lijk is om een blijvende vrede te bereiken."
Het ANC is blij met de toekenning van de
vredesprijs aan Mandela en liet weten dat
de ANC-leider op zeer korte termijn terug
keert van een drieweekse rondreis door de
Verenigde Staten en Europa.
De Merk zei overweldigd te zijn door het
besluit van het Nobelcomité en liet weten
de prijs in 'alle nederigheid' te accepteren.
Hij verklaarde de prijs als stimulans te be
schouwen.
Aartsbisschop Desmond Tutu, het hoofd
van de Anglicaanse kerk in Zuid-Afrika, zei
opgewonden te zijn over de toekenning van
de Nobelprijs aan Mandela en De Klerk. „Ze
hebben samen gewerkt om een einde te
maken aan één van de vreselijkste tragedies
van de huidige tijd: apartheid," zo vond
Tutu, die zelf in 1984 de Nobelprijs voor de
Vrede won.
De Anti-Apartheidsbeweging Nederland
(AABN) oordeelde dat Mandela na de toe
kenning van de prijs 'tot de kampioenen
van de vrede' mag worden gerekend.
Voor De Klerk en Mandela hun 'onder
handelde revolutie' begonnen, dreigde
Zuid-Afrika onstuitbaar op een burgeroor
log af te stevenen. Dat gevaar is ijog steeds
niet bezworen, maar de absolute zekerheid
waarvan men nog geen vijfjaar geleden uit
ging, is geweken.
Vijfjaar geleden had men evenmin kun
nen voorspellen dat De Klerk en Mandela
samen een uitweg uit het labyrint zouden
zoeken. Wat deze onwaarschijnlijke venno
ten tot hun historisch compromis heeft be
wogen, wasset inzicht dat de regering noch
het ANC de confrontatie kon winnen, en
dat alleen onderhandelingen uitzicht boden
op een vreedzame oplossing.
De relatie tussen de twee is zeker in het
jaar na de vrijlating van de ANC-leider gero
mantiseerd. Sommige media gingen zelfs
zo ver vriendschap te suggereren tussen
twee mannen die niets gemeen hadden dan
het besef dat ze geen andere keuze hadden
dan te onderhandelen. De werkelijkheid is
dan ook minder rooskleurig: beiden zijn
politici die verschillende kiezers en belan
gen vertegenwoordigen. De kloof tussen de
voormalige onderdrukkers en onderdrukten
kan niet alleen worden overbrugd door
twee heren die redelijk, en niets meer
dan dat met elkaar overweg kunnen.
De prijs' waarmee het inzicht van De
Klerk en Mandela wordt beloond, komt
misschien te vroeg. Het slagen van de gi
gantische operatie, tot standkoming van het
nieuwe Zuid-Afrika, is nog lang niet verze
kerd. Aan de inzet van De Klerk en Mandela
zal dat niet liggen. Maar zij hebben niet al
les in de hand. De snel gepikeerde Inkatha-
leider Buthelezi is waarschijnlijk niet tot
een positieve bijdrage in staat, maar zijn ca
paciteiten als spelbreker mogen nooit wor
den onderschat.
PORTRET: FREDERIK DE KLERK
Als president De Klerk de No
belprijs voor de vrede niet wint,
heeft hij dat alleen aan zichzelf
te wijten schreef de Britse krant
The Independent dinsdag nog
venijnig. Het tekent De Merk,
die weliswaar definitief de
apartheid afschafte, maar ook
steeds probeert het hervor
mingsproces af te remmen als
dat te snel gaat voor zijn blanke
achterban.
The Independent doelde op een
incident vorige week vrijdag
toen Zuidafrikaanse comman
do's een huis in Umtata, de
hoofdstad van het thuisland
Transkei, binnenvielen en vijf
jonge zwarten doodden. Geen
van de jongeren bleek zich
schuldig te hebben gemaakt
aan welk vergrijp dan ook.
De 57-jarige De Klerk (57), door
vriend en vijand F. W. ge
noemd, kwam in september
1989 aan de macht nadat zijn
voorganger Botha in een waar
koningsdrama aan de kant was
gezet door zijn Nationale Partij.
De Klerk, afkomstig uit een fa
milie van politici en al sinds zijn
jeugd lid van de partij, volgde
Botha op als partijleider en een
paar maanden later ook als pre
sident.
De Klerk gold tot dan toe als
een behoudend pragmaticus.
Het weekblad The Economist
schreef over hem dat „als hij
vooruitstrevende trekken heeft,
dan heeft hij ze goed verborgen
gehoudenAls president bleek
zijn pragmatische inslag echter
sterker dan zijn conservatieve
ideeën en bepleitte De Klerk vol
overtuiging een koers van ver
anderingen. Het leverde hem de
bijnaam Gorbatsjov van Afrika'
De voorzitter van het Noorse Nobelcomité, Francis Sejerstedt, maakt bekend v
foto omhoog van de winnaars De Klerk en Mandela.
In zijn eerste rede als partijlei
der in mei 1989 kondigde hij
aan dat „de werkelijkheid ons
leert dat de huidige situatie niet
eeuwig kan blijven bestaan. De
zaken moeten drastisch en snel den haag jaco
veranderen." De apartheid anp
moest verdwijnen. In februa
1990 zette hij de ee
stap en verklaarde hij dat het
Afrikaans Nationaal Congres
(ANC), tot dan een terroristi
sche organisatie, zou worden
gelegaliseerd en dat de zwarte
leider Nelson Mandela na 27
jaar gevangenschap zou worden
vrijgelaten.
Kort daarop begonnen onder
handelingen tussen de regering
en het ANC over de deling van
de macht. Toen begon ook het
grote touwtrekken tussen de re
gering, die de blanken niet van
zich wilde vervreemden, en het
ANC, dat het allemaal niet snel
genoeg kon gaan.
Vrijwel vanaf de dag waarop hij
aantrad, werd De Klerk achter
volgd door de extreemrechtse
partijen die eisten dat hij aftrad
omdat hij de „blanken in de uit
verkoop" had gedaan. Ook
wankelde zijn positie toen ver
halen bekend werden over de in
de miljoenen lopende corruptie
binnen verschillende ministe
ries en het feit dat de politie
partij koos bij het geweld in de
zwarte woonoorden.
Om zijn tegenstanders de mond
te snoeren schreef De Klerk in
maart vorig jaar alleen voor 1
blanken een referendum uit
over zijn beleid. Geruggesteund
door dat succes (70 procent
steunde zijn beleid) kwamen de
regering, het ANC en nog zo'n
twintig partijen overeen dat er
in april 1994 non-raciale verkie
zingen worden gehouden.
In een interview vorige maand
zei De Klerk: „Als ik het allemaal
over zou moeten doen, de grote
beslissingen, de belangrijke her
vormingen, dan zou ik het pre
cies zo doen. Ik ben er nu, meer
dan op de dag dat zij werden
genomen, van overtuigd dat het
de enige weg is en dat hier de
hoop voor de toekomst ligt."
PORTRET: NELSON MANDELA
