Inwoners geteisterd Mostar snakken naar vrede
Litouwen klaar voor bezoek paus
Feiten &Meningen
Kiezer zal PvdA moeten
dwingen tot vernieuwing
VRIJDAG 3 SEPTEMBER 1993
2
In Moslar woedt een alles
vernietigende oorlog, die
de bewoners niet hebben
gewild. Kroaten vragen
zich wanhopig af hoe het
gaat met hun belegerde
moslimvrienden aan de
andere kant van het front
Moslims en Kroaten willen
maar één ding: vrede.
Maar gewone mensen heb
ben het hier niet voor het
zeggen. Een bericht uit het
wilde westen van Mostar.
schillen binnen het gezin. Hij
verwijt zijn moeder, een mos
lim, dat ze partij trekt voor de
moslims.
De mensen die we te spreken
krijgen, proberen 's avonds hun
gedachten af te leiden. Bozeda,
een Kroatische vrouw van een
jaar of 45, zegt: „Ik luister niet
meer naar het nieuws, het ver
giftigt me. Ik ga kaarten met de
buren of we praten, maar nooit
over de politiek en de oorlog."
Bozeda kan zich alleen maar
een gemengde cultuur voorstel
len, zoals zoveel van haar stad
genoten. „Als je geniet van de
verschillende keukens en ge
wend bent aan de katholieke
klokken en de gebeden van de
moslims die weerklinken van de
minaret, dan moest je in Mostar
zijn. Maar wat moet ik in een
puur Kroatische stad, geleid
door fanaten die alles stuk ma
ken?"
Zonder meer de meest dramati
sche lokatie van Mostar is de
vierhonderd jaar oude brug, die
het westelijk stadsdeel verbindt
met het oostelijke. De Stari
Most-brug was het symbool van
de verbinding van culturen. Nu
is de oude brug het symbool*
voor het lijden van de moslims.
De ingesloten moslims moeten
de brug over om aan de oever
van de Neretva water te halen.
De moslims hebben nu overal
dekens opgehangen om de wa
terdragers uit het zicht te hou
den van de HVO-sluipschutters.
We lopen met de 60-jarige mos
limvrouw Majda tussen de
grauwe woonblokken in west-
Mostar, langs autowrakken en
rondslingerend afval. We zoe
ken een plek waar we rustig en
onopgemerkt kunnen praten,
want het is voor haar erg ge
vaarlijk als de HVO merkt dat
zij, een moslim, met de pers
praat. Op een betonnen trap in
een beschaduwd hoekje doet ze
haar relaas.
„Met mijn huis gingen al mijn
boeken in vlammen op. Ik had
boeken van de grote Russische
schrijvers, van schrijvers uit
mijn land. Ik had een encyclo
pedie en woordenboeken. Dat
was mijn rijkdom. Alles is weg."
Ze had het geluk dat vrienden
op de westoever naar het bui
tenland vetrokken en haar hun
woning aanboden. Majda gaf
hen al het geld dat ze nog bezat:
duizend D-mark. Ruim een jaar
later is ze praktisch aan de be
delstaf geraakt. De moslims krij
gen nauwelijks nog voedsel van
de FIVO. Ze is haar baan kwijt
geraakt, toen de Kroaten mos
lims gingen ontslaan. Majda
wordt in leven gehouden door
buren die soms wat groenten
geven uit eigen tuin, en door
haar zoon die een beetje geld
verdient.
Maar haar grootste angst is dat
zê door de HVO uit haar huis
zal worden gejaagd, zoals haar
neef bij voorbeeld. „Mijn neefis
ook een moslim. De HVO heeft
op een nacht de deur van zijn
flat ingetrapt en hem meegeno
men." De man werd onderge
bracht in het gevangenkamp
Rodoc en wordt nu gedwongen
te werken in de Kroatische
frontlinie. „Zijn vader heeft hem
gezien, toen hij met mede-ge-
varigenen te voet naar de linie
moest om loopgraven aan te
leggen. De Kroaten vervoeren
hun gevangenen nu met geblin
deerde ambulances, zodat het
niet meer opvalt."
Majda hoopt dat de mislukte
vredesonderhandelingen in Ge-
nève snel worden hervat. „Te
veel onschuldige mensen zijn al
gestorven en het leven van nog
veel meer onschuldige mensen
staat op het spel. Ze moeten het
eens worden, anders wordt het
hier in Mostar allemaal nog veel
erger."
Als we afscheid nemen, zegt ze:
„Ik hoop dat mijn kind vrede zal
krijgen en een toekomst. Mijn
eigen leven.is niet belangrijk
Zijn broek zwabbert om zijn lucifer-dunne benen, zijn
gezicht is ingevallen, de ogen hol. De man praat in zich
zelf, hij heeft zich helemaal afgesloten van wat er om
hem heen gebeurt. Een omstander bevestigt: de uitge
mergelde man heeft in een gevangenkamp gezeten.
In Mostar komen alle fronten
van de Bosnische oorlog samen.
In het westen van de stad zitten
de Kroaten, midden door de
stad loopt het front, oostelijk
daarvan zitten de moslims.
Vanuit het westelijk deel kijkje
tegen steile heuvels aan, die
oprijzen boven de moslim-wijk.
Bovenop die heuvels zitten de
Serviërs.
De moslims zijn afgesloten van
de buitenwereld. Soms worden
ze van twee kanten beschoten.
„Het is een wijk van ter dood
veroordeelden", zei een hulp
verlener die er deze week enkele
dagen verbleef. Er hangt een
stank van rottend afval in de
straten van dit volledig ver
woeste stadsdeel dat ooit de pa
rel van de Balkan werd ge
noemd.
De beroemde middeleeuwse
oostelijke wijk werd vorig jaar
zwaar beschoten door de Ser
viërs, die nu toekijken hoe de
strijd verder gaat tussen de
Kroaten en moslims. De
Kroaten hebben de vernietiging
van de oude stad deze zomer
vrijwel voltooid. In het Kroati
sche deel van Mostar heeft de
oorlog voor het oog minder die
pe sporen getrokken.
De oorlog in het westen van
Mostar uit zich vooral in angst.
De HVO, het Kroatische leger, is
toen de gevechten met de mos
lims in mei begonnen, met een
keiharde campagne gestart om
haar stadsdeel totaal onder con
trole te krijgen. Moslim-man
nen werden gearresteerd en in
kampen gestopt, zuidelijk van
de stad in plaatsjes als Rodoc,
Dretelj en Gabela. Het weinige
dat bekend is over deze kam
pen, doet vermoeden dat de
omstandigheden er verschrik
kelijk zijn.
Nog altijd verdwijnen er vrijwel
dagelijks moslims. Ze worden 's
nachts door het HVO-leger over
de Tito-brug gejaagd naar het
oosten van de stad. Iedere dag
komen mensen bij het lokale
Rode-Kruiskantoortje om nieu
we vermissingen aan te geven.
De overgebleven moslims ver
bergen zich angstig in hun hui-
In het westen van de stad leeft
de bevolking veel meer mee
met de geplaagde moslims dan
de HVO-propaganda wil doen
geloven. Eeuwenlang vredig sa
menleven van Kroaten, moslims
en Serviërs heeft talloze ge
mengde huwelijken opgeleverd.
Vele mensen in het Kroatische
deel hebben familie en vrienden
in het oostelijk stadsdeel wo
nen. Ze beklimmen soms de
trappen van hoge flats om te
kijken hoe het belegerde ooste
lijk deel erbij ligt.
De terreur van de HVO heeft de
bewoners van west-Mostar zo
bang gemaakt, dat bijna ieder
een het contact met vreemden
mijdt. Gesprekken met moslims
in dit stadsdeel zijn vrijwel on
mogelijk. Zlatko, een 22-jarige
(Kroatische) HVO-soldaat wil
wel praten. Hij werd acht
maanden geleden ingelijfd door
een lokale militieleider, die hem
zijn eigen helm en kogelvrij vest
liet betalen. Zlatko's vader is
een Kroaat, zijn moeder mos
lim. Onder zijn vrienden zitten
moslims, Serviërs en Kroaten.
„Door de oorlog heb ik van mijn
25 vrienden nog maar vier over.
De rest is gevlucht of zit in het
oostelijke deel." Zlatko heeft het
zeldzame geluk dat hij soms
contact heeft met de oostelijke
wijk. Hij praat af en toe met zijn
moslim-vrienden aan de over
kant, die daar soldaat zijn. „We
praten over de radio. We vragen
elkaar wie er dood is en wie ge
wond. Het is daar een nog erge
re troep dan hier."
In Mostar hebben veel soldaten
grote problemen met het feit
dat ze op elkaar moeten schie
ten, terwijl ze elkaar kennen.
Het is hun oorlog niet, ze heb
ben hem niet gewild. Het door
lokale fanaten gepropageerde
nationalisme is hen vreemd.
Zlatko toont een pakje sigaret
ten met het embleem van Her-
ceg-Bosna op het zegel. Herceg-
Bosna is het nieuwe Kroatische
republiekje dat is gevormd,
vooruitlopend op de driedeling
van Bosnië.
Zlatko is door zijn oorlogserva
ringen een zenuwachtige jon
gen geworden, depressief en
moe. Thuis valt hij in slaap
voordat zijn moeder eten voor
hem heeft kunnen koken. Hoe
wel hij gesprekken over politiek
zoveel mogelijk uit de weg gaat,
ontstaan er toch meningsver
DEN HAAG CAREL GOSELING
Een begroting met durf en visie,
zo karakteriseerde vice-premier,
minister van financiën en PvdA-
leider Wim Kok vorige week de
kabinetsbesluiten voor 1994.
Gedurfde woorden voor wie
kennis nam van de inhoud van
het gebodene. Kon Kok zijn
kwalificatie toen nog gebruiken
voor een werkstuk van CDA en
PvdA samen, dit weekeinde
mag hij een papier van zijn ei
gen partij beoordelen: het ver
kiezingsprogramma 1994-1998.
Hoeft de begroting alleen maar
in de Kamer verdedigd te wor
den, met het programma moet
Kok maandenlang de boer op in
een poging het gehavende aan
gezicht van de sociaal-demo
cratie nog enigzins te redden.
Kok zal er een harde dobber aan
hebben. De voortekenen zijn
niet bijster bemoedigend. Het
lijkt erop dat de PvdA vooral
probeert terug te keren naar ou
de idealen. In de kennelijke
hoop verloren gegane aanhang
ter herwinnen.
Rust aan het front van de socia
le zekerheid bijvoorbeeld. Niet
tornen aan uitkeringen, mini
mumloon, koppeling. Lagere
lasten vooral voor lage en mid
deninkomens. Mensen die dik
verdienen kunnen best wat
meer belasting en premie gaan
betalen. Op werkgelegenheids-
terrein lijkt de PvdA te kiezen
vooroverheidsmaatregelen
zoals banenpools, Jeugdwerkga
rantieplan en zo meer, om de
horden uitkeringstrekkers weer
aan de gang te krijgen. Loon
kostensubsidies voor werkge
vers kunnen ook helpen bij het
scheppen van meer werk 'aan
de onderkant van het loonnge-
bouw' zoals dat zo mooi heet.
Met een behoorlijke economi
sche groei van 1,75 procent per
jaar en het slechts minimaal
doen dalen van het financie
ringstekort is er geld genoeg
voor meer investeringen. En
voor zaken als onderwijs,
milieu* bejaardenzorg, crimina-
liteits-bestrijding, asielzoekers
en internationale hulp.
Met het programma is het een
beetje pappen en nathouden.
Deels het voortzetten van de lij
nen die onder het huidige kabi
net zijn uitgezet, deels terug
naar oude idealen. 'Een kwestie
van beschaving' noemt de partij
dit.
Anderen, en niet de minsten in
de PvdA, hebben er een andere
kwalificatie voor: gebrek aan
moed. Op zich is dat niet nieuw.
Telkenmale als er in het kabinet
een kloek besluit werd geno
men, probeerde de PvdA daar
later weer onderuit te kruipen.
Het WAO-drama, de ingrepen
in de bijstand en de koop
krachtdiscussie van 1992 zijn
treffende voorbeelden.
Volgens Marcel van Dam durft
de PvdA in feite niet te kiezen
tussen continuïteit en vernieu
wing. Dit leidt ertoe dat kramp
achtig wordt vastgehouden aan
het bestaande. Totdat de partij
noodgedwongen door de pomp
moet.
Dit soort afgedwongen verande
ringen zijn altijd nederlagen
voor de partij, meent Van Dam.
Volgens hem zit de partij in feite
weer in een positie waar men
dertig jaar geleden ook in ver
keerde. Vastgelopen en verlaten
door de jongeren.
Nieuw Links (waar hij overigens
zelf aan mee deed) heeft de par
tij toen gered, meent Van Dam.
Een dergelijke beweging is ook
nu weer nodig. Mensen die risi
co's durven nemen. Die zelfver
zekerd durven kiezen voor een
bepaalde richting. Ook al kost
dat op korte termijn stemmen.
Dat de PvdA niet meer durft
staat vast. Men regeert onher
kenbaar mee met het CDA. De
meeste bewindslieden zijn
kleurloos en degenen die de nek
uitsteken worden op de vuilnis
belt gegooid. Zie het geval Elske
ter Veld en de kritiek op Aad
Kosto.
Buiten het Haagse rommelt het
ook. Kritiek op de partijtop
wordt openlijk geventileerd. In
Amsterdam geeft de lokale elite
er de brui aan, in Wijk bij Duur
stede legt de hele afdeling het
loodje. In deze setting zou een
'beweging van opstandige jonge
mensen' (Van Dams woorden)
wel eens kunnen helpen. Het
zou echter een splitsing van de
PvdA betekenen. Met als resul
taat: een kleine PvdA 'oud' en
een kleine PvdA 'nieuw', terwijl
de rest van de leden vlucht naar
GroenLinks, D66 en CDA.
Vast staat dan ook, dat de rol
van de PvdA in de landelijke po
litiek is uitgespeeld. Als de men
sen die het in de PvdA voor het
zeggen hebben nu al niet in
staat zijn te kiezen en durf te to
nen, dan zullen zij zeker niet
vrijwillig deze, nog veel verder
gaande stap, zetten. Daar is
dwang voor nodig. Door de kie
zers. Een slap programma kan
daarvoor een prima hefboom
zijn. Zeker als het uitgedragen
wordt door lieden die Van Dam
eufemistisch als 'bedachtzaam'
omschrijft.
Bang voor aanslag
De Litouwse autoriteiten zijn
niet helemaal gerust op een
goede afloop van het paus
bezoek. De geheime dienst is
bang dat er een aanslag
wordt gepleegd door de
Turks-nationalistische orga
nisatie Grijze Wolven, zo
meldde de Litouwse krant
Respublika onlangs. Een
woordvoerder van hetVati-
caan bevestigde dat er veilig
heidsproblemen kunnen
zijn, maar dat de voorberei
dingen dezelfde zijn als die
voor de pausreis naar de Ver
enigde Staten vorige maand.
61e reis paus Johannes Paulus II
Baltische staten van 4 t/m 10 september
gingen van de nieuwe situatie.
Dat wreekt zich nu de Litou
wers hun vrijheid hebben her
wonnen, de maatschappij snel
moderniseert en de ontkerke
lijking toeneemt.
De katholieke kerk speelt in de
andere twee Baltische staten
een minder voorname rol. On
der de oorspronkelijke bewo
ners overheerst de lutherse
kerk, terwijl veel Russische in
woners de Russisch-orthodoxe
kerk aanhangen. Het grootste
deel van de Letse katholieken
woont in het zuidoosten van
het land, waar de paus dins
dag een bezoek brengt. Est
land telt slechts zo'n 3500 ka
tholieken. De paus blijft er dan
ook maar één dag.
Opmerkelijk aan het pausbe
zoek is dat er in Litouwen
geen ontmoeting op het pro
gramma staat met de joodse
gemeenschap. Voor de Twee
de Wereldoorlog, toen Vilnius
in Poolse handen was, was
zo'n veertig procent van de
stad joods. Vilnius, of Wilna
zoals het toen heette, werd het
'Jeruzalem van Litouwen' ge
noemd. De nazi-bezetting
maakte, met hulp van een
groot aantal Litouwers, een
einde aan de aanwezigheid
van de joden. Litouwen, de
kerk incluis, heeft nog altijd
moeite zijn aandeel in de
holocaust te erkennen.
10 sept. 20.00 uur
terugkeer naar Rome
In Letland is ongeveer
eenderde van de 1,7
miljoen inwoners
rooms-katholiek en in
Estland zijn er slechts 3500
katholieken. In beide
landen neemt een
oecumenische gebedsdienst
een belangrijke plaats in het
programma van de paus in.
Siauliai
Paus Johannes Paulus II ziet
dit weekeinde een lang ge
koesterde wens in vervulling
gaan. De afgelopen jaren
heeft hij herhaaldelijk laten
weten een bezoek te willen
brengen aan Litouwen. De
Sovjet-autoriteiten, die het
op dat moment nog voor het
zeggen hadden in de Balti
sche staten, gaven hem ech
ter geen toestemming voor
een bezoek. Nu Litouwen
weer onafhankelijk is, is de
paus wel welkom. Morgen be
gint Johannes Paulus aan een
zevendaagse rondreis door de
Oostzeerepublieken.
VILNIUS «HANS JACOBS
Koortsachtig bereidt Litouwen
zich voor op de komst van de
paus. Kosten noch moeite
worden gespaard voor het his
torische bezoek, dat in Vilnius
begint. Het kan niet anders of
in de hele stad is de muurverf
uitverkocht. Een penetrante
verflucht hangt in de smalle
straten. Schilders en vrijwilli
gers maken overuren om de
Litouwse hoofdstad een fris
kleurtje te geven voor het
pausbezoek.
Kerken worden opgeknapt,
monumenten haastig geres
taureerd. Op hoogwerkers
worden halsbrekende toeren
uitgehaald. Steigers ontbre
ken. De werklui staan in de ri
chel en vertrouwen kennelijk
op bescherming van God. De
route die Johannes Paulus II
door de stad aflegt, is goed te
traceren. Stapels straatstenen
markeren de weg, die nog snel
voor de komst van de paus
mobiel opnieuw wordt gepla
veid.
Litouwen heeft jaren uitgeke
ken naar het bezoek van Jo
hannes Paulus, die al direct na
zijn verkiezing tot paus liet
doorschemeren de toen nog
onder de jurisdictie van de
Sovjetunie vallende republiek
te willen bezoeken. Moskou
heeft dat altijd tegengehou
den. Het Kremlin zat niet te
wachten op versterking en
morele ondersteuning van de
dissidentenbeweging of de ka
tholieke kerk. De paus maakte
geen geheim van zijn sympa
thie voor het vrijheidsstreven
van de Litouwers en andere
Baltische volken, hetgeen ze
ker heeft bijgedragen aan zijn
populariteit aan de Oostzee.
Anders dan in Polen, waar de
kerk ook onder het commu
nistische regime een vooraan-'
staande rol bleef spelen in de
samenleving, werd de Litouw
se katholieke kerk onder het
Sovjet-bewind onderdrukt.
Priesters en andere kerkleiders
werden vervolgd of gevangenen
gezet, kloosters onteigend, ker
ken gesloten de kathedraal
van Vilnius was tot 1989 een
portrettengalerij en de con
tacten met het Vaticaan be
moeilijkt. Ook gelovigen werden
in de officieel atheïstische staat
hard aangepakt. Honderddui
zenden werden naar Siberië
verbannen.
Dat verhinderde niet dat de ka
tholieke kerk, die nauw is ver
bonden met de nationale cul
tuur en identiteit van Litouwen,
op de achtergrond een rol bleef
spelen. De nationale beweging
Sajudis, die eind jaren tachtig
De kathedraal van Vilnius (voorgrond), tot 1989 in gebruik als portrettengalerij, is voor het pausbezoek ge
heel opgeknapt.
het voortouw nam bij het her
winnen van de onafhankelijk
heid, kreeg volop steun van de
kerk. De paus bezoekt maandag
dan ook de 'Heuvel van de Krui
sen' bij Siaulilai, symbool van
de strijd van de Litouwse gelovi
gen tegen het stalinistische regi-
De kerk is overigens door zijn
jarenlange isolement, waardoor
bij voorbeeld invloeden van het
Tweede Vaticaans concilie niet
tot Litouwen doordrongen,
aartsconservatief. De paus
wordt zelfs liberaal gevonden.
De kerk heeft dan ook nauwe
lijks een antwoord op de uitda-
Koortsachtig bereidt Litouwen zich voor op de komst van de paus. Straten krijgen een nieuw wegdek, ker
ken een lik verf, zoals hier in Ausros Vartu de weg die leidt naar de kapel van de 'Poort van de zonsop
gang', een katholiek heiligdom. De paus bidt daar morgenavond de rozenkrans. foto's hans jacobs
