De Surinaamse beerput gaat op een kier
'Wij denken met onze eigen
kop'
Feiten Meningen
MAANDAG 30 AUGUSTUS 1993,52
'Hoe slechter het ging met het land, des te hoger werden de bedragen
Sinds jaar en dag is het gefluisterd, nu klinkt het als
een langgerekte schreeuw op uit 70 pagina's politiever
horen: hulpgelden voor de hongerlijdende Surinaamse
bevolking verdwenen rechtstreeks in de zakken van
haar leiders. De laatste jaren ontving een groep van
twintig politici, ambtenaren en militairen minstens 7
miljoen gulden aan smeergeld van Nederlandse bedrij
ven. Van de ruim 34 miljoen die in 1992 beschikbaar
was om eerste levensbehoeften te importeren, ver
dween bijna een kwart in hun zakken.
PARAMARIBO/DEN HAAG
GEERT DEKKER EN WIM BUNSCHOTEN
Iedereen weet dat zaken doen
gepaard gaat met geschenken.
Iedereen weet dat dic'geschen-
ken in de handel met ontwikke
lingslanden wat groter zijn.
Maar dat de handel met Surina
me één grote poel van corruptie-
was, kwam als een klap. Ook in
Suriname is de woede groot.
Niet alleen tegen de politici en
militairen, maar ook tegen de
Nederlandse handelaren die het
smeergeld betaalden.
De affaire heeft in Suriname tot
nu toe vier slachtoffers geëist.
Dilip Sardjoe trad af als pen
ningmeester van de 1 lindoe-
staanse partij VFIP. Of dat hem
zal deren is een andere vraag:
politiek was slechts een bij
baantje voor Sardjoe, hij is een
van de rijkste mensen van Suri
name. Zijn vermogen, vergaard
met de handel in aJles wat los
en vast zit, wordt geschat op 50
tot 60 miljoen dollar.
Ook Arti Jessurun, ondervoor
zitter van de Creoolse partij
NPS, vertrok. Zijn betrokken
heid verbijsterde velen, zowel in
Suriname als in Nederland. Jes-
serun werd onder meer door
zijn werk als kinderarts zeer ge
respecteerd. Hij was ook een
van vertrouwensmensen van de
onkreukbaar geachte president
Venetiaan.
Dat president Henk Goedschalk
van de Centrale Bank van Suri
name erbij betrokken was, heeft
minder mensen verbaasd. Dat
geldt ook voor de vierde man in
het verhaal, topambtenaar
Lesley Winter, die de scepter
zwaaide op het ministerie van
handel. Beiden sympathiseren
met de NDP, de politieke tak
van het leger en ex-legerleider
Bouterse.
De man die dit alles op zijn ge
weten heeft, is de directeur van
handelsonderneming Wage
naar-Begro in Noord-Sehar-
woude, vlak boven Alkmaar. Hij
werd vorige maand door de Ne
derlandse politie gearresteerd
op verdenking van omkoping,
heling, valsheid in geschrifte en
deelname aan een criminele or
ganisatie. Tegelijkertijd werd de
directeur van handelsonderne
ming Insulaire in Amsterdam
aangehouden. Het tweetal sloot
vorig jaar juni een contract ter
waarde van 34 miljoen gulden
met de Surinaamse overheid
voor de levering van eerste le
vensbehoeften. Daar is niets
mis mee, ware het niet dat de
offerte veel te hoog was. Surina
me kreeg slechts voor 27 mil
joen gulden goederen geleverd,
maar betaalde wel 34 miljoen.
De overschietende miljoenen
werden volgens afspraak terug
geboekt naar de Surinaamse eli
te.
Hebzucht
De beide directeuren zijn uit
voerig verhoord door de FIOD,
de Fiscale Inlichtingen- en Op
sporingsdienst. Het verslag van
de verhoren stinkt naar geld,
hebzucht, gewetenloosheid en
domheid. „Commissie-betalin
gen zijn in Suriname altijd al
aan de orde geweest", vertelt de
Wagenaar-directeur. „Maar hoe
slechter het ging met het land,
hoe hoger de bedragen werden.
Met de tweede machtsoverna
me van het leger, in december
1990, werd het heel erg. Orders
liepen vanaf dat moment niet
meer alleen via het Centraal In-
koopbedrijf, maar moesten
worden goedgekeurd door de
ministerraad. Het groepje men
sen dat mee wilde eten breidde
zich steeds uit."
Voor zijn collega van Insulaire
was dat aanleiding om in 1991
een speciale BV op te richten
voor het uitbetalen van smeer
geld. „Om het overzicht te hou
den", aldus de exporteur.
Surinam Commercial Services
werd opgericht op advies van
zijn accountant naar aanleiding
van een gesprek met de belas
tingdienst. Die zag ook door de
bomen het bos niet meer en
ging volgens de Wagenaar-di
recteur daarom akkoord met de
oprichting van de smeergeld-BV
zodat ze zelf overzicht zou heb
ben hoeveel smeergeld er was
betaald. Het betalen van steek
penningen is volgens de Neder
landse wet namelijk niet straf
baar (in tegenstelling tot het
ontvangen ervan) en zelfs af
trekbaar voor de belasting als
'verwervingskosten'. Het inzicht
dat de nieuwe BV verschafte,
was overigens maar beperkt: er
werd uitsluitend gewerkt met
codenamen.
jaar alle benodigde goederen te
leveren voor een waarde van 34
miljoen gulden. Gesprekspart
ners zijn het ministerie van
handel, het Centraal Importbe-
drijf Suriname (CIS), de Centra
le Bank van Suriname en de
ABN AMRO in Paramaribo. Met
de banken wordt overlegd over
de betalingsvoorwaarden. Om
de zaak door de ministerraad te
loodsen, wordt „zoals vanouds"
een beroep gedaan op Sardjoe.
Door iedereen die wat nodig
heeft wordt hij geroemd om zijn
uitstekende contacten met ie
dereen die iets te betekenen
heeft in Suriname. Sardjoe is
volgens de Wagenaar-directeur
de man „die kan zorgen voor
het politieke draagvlak" voor
het verkrijgen van opdrachten.
Dat is al zo sinds de Surinaamse
onafhankelijkheid in 1975, ver
telt hij.
Sardjoes prijs liegt er echter niet
om: 6 procent van de totale
som, dat wil zeggen 2 miljoen
gulden. „Ik heb er veel voor
moeten doen en ik moet het
geld met veel mensen delen",
zou Sardjoe als toelichting heb
ben gegeven op zijn exorbitante
vraagprijs. Het zal de Wage-
naar-directeur uiteindelijk een
zorg zijn: hij verhoogt slechts
zijn offerte en verder is er niets
aan de hand.
Goede vriend
Maar Sardjoes politieke invloed
strekt zich niet uit tot de NPS,
de Creoolse partij in de rege
ring. Via de handels-agent Tjin
A Djie komt uit die hoek het
verzoek om één miljoen gulden
te betalen aan NPS-ondervoor-
zitter Arti Jesserun. „Dat was de
eerste keer dat Jesserun zich
meldde. Wij gaveh hem de co
denaam Baardmans."
Van de andere gesprekspartners
werd het ministerie van handel
in de persoon van topambte
naar Lesley Winter (codenaam
Blakka) ook rijkelijk bedeeld en
dat was bepaald niet voor de
eerste keer. Winter wordt ge
acht zijn extra inkomsten te de
len met Bouterse en consorten.
De zakenman uit Noord-Schar-
woude haalt andermaal zijn
schouders op.
Tenslotte eist dan nog bankpre-
sident Goedschalk zijn deel op,
eveneens via Tjin A Djie. De
'goede vriend van Bouterse' wil
4 procent, bijna 1,4 miljoen gul
den. De tegenprestatie van
Goedschalk (betaald onder
naam Wekker) bestaat uit het
lospeuteren van krediet bij de
ABN AMRO, waardoor de hele
zaak doorgang kan vinden.
In 1991 had ABN AMRO al 30
miljoen krediet gegeven om de
import van eerste levensbehoef
ten te financieren, in 1992
praatte Goedschalk net zo lang
door tot er een gunstige beta
lingsregeling lag: als Suriname
elke maand 4,2 miljoen terug
betaalde, kon er telkens weer 3
miljoen worden opgenomen
om de nieuwe import te beta
len. „Zonder ABN AMRO was er
niets mogelijk geweest", zegt de
Wagenaar-directeur. En al is het
hem een raadsel waarom de
bank zo toeschietelijk was, „ik
kreeg in ieder geval mijn geld
van die bank".
ABN AMRO in Amsterdam zit
duidelijk met de zaak in zijn
maag. Dan weer hult de bank
zich in stilzwijgen, dan weer
komt er een (summiere) mede
deling over „een krediet dat in
1991 aan Suriname is ver
leend". Wat men wel kwijt wil is
dat de beschuldiging dat twee
bankdirecteuren ook meeaten
uit de ruif, nergens op berust.
Levensbehoeften
De deal van 1992 staat niet al
leen: in 1991 had Wagenaar een
vergelijkbaar contract van 7,5
miljoen gulden. Toen ging het
echter „maar" om 750.000 gul
den aan commissies, vertelt de
meewerkende arrestant. „Jessu
run deed toen nog niet mee en
ook Sardjoe niet. Die lag toen
even overhoop met de NDP, de
partij van het leger. Er werd
toen wel betaald aan Goed
schalk en Winter en aanverwan-
Wat maakt het uit dat het gaat
om eerste levensbehoeften voor
een bevolking die armoede
lijdt? De Noord-Scharwoude-
naar: „Het kon ons uiteindelijk
niet schelen welke percentages
er betaald moesten worden,
omdat het toch in de prijs werd
verdisconteerd. Onze marge
bleef toch wel op 15 procent."
Wagenaar-Begro moest die
winst overigens ook nog delen
met onder meer Tjin A Djie, die
goed was voor 5 procent, een
derde van de winst. Deze Tjin A
Djie heeft ook in de betalingen
van de smeergelden een be
langrijke rol gespeeld. Hij kreeg
naast zijn eigen beloning ook
bedragen voor Jessurun en
Winter op zijn rekeningen ge
stort om die vervolgens door te
sluizen* Goedschalk werd via
een tussenpersoon contant be
taald, Sardjoe kreeg zijn deel op
eigen rekeningen gestort.
De eerste arrestaties volgden
anderhalf jaar na de start van
het onderzoek, begin 1992. Vol
genseen politiewoordvoerster
worden er binnenkort nog meer
arrestaties verwacht en is er nog
geen sprake van een snelle
afronding. De reikwijdte van het
schandaal is nog niet in kaart
gebracht, niet in Suriname en
niet in Nederland.
Insulaire en Wagenaar-Begro
waren overigens niet de enige
betrokken Nederlandse bedrij
ven. Justitie onderzoekt ook de
handel en wandel van Tropex
International, een exporteur die
vorig jaar oktober failliet ging.
Ook andere bedrijven worden
genoemd.
Het is ook de Wagenaar-direc
teur die doorslaat bij de FIOD.
Hij geeft precies aan wie hij
hoeveel geld heeft betaald, al
blijft hij ontkennen dat het ook
maar iets met smeergeld te ma
ken heeft. „Nee, het was geen
smeergeld. Het is geld dat de
mensen mij vroegen om de or
der te kunnen krijgen." Wat het
dan wel voor geld is, weet hij
ook niet. Want ook het woord
'commissies' is volgens hem
niet op z'n plaats, behalve dan
als het gaat om zijn handels
agent Tjin A Djie in Suriname.
„Hij vertegenwoordigt mijn be
drijf daar. Voor bemiddeling
krijgt hij commissies."
Stukje bij beetje komt het hele
verhaal eruit. De invoer van eer-
Een oude Surinamer
smeekt om hulp. De
elitie verrijkte zich in
tussen over de rug
van de bevolking.
foto cpd
ste levensbehoeften was begin
1992 een puinhoop: in plaats
van een geregelde en gespreide
aanvoer van goederen was er de
ene maand niks en de volgende
maand weer een voorraad uien
voor een jaar. Samen met Insu
laire stapt Wagenaar naar de
Surinaamse regering met een
aanbod om gespreid over een
Giindem-journalisten werken met de dood voor ogen
Een paar maanden geleden werd kioskhouder Yakub Baloglu in Diyar-
bakir door onbekenden zwaar mishandeld omdat hij Gündem bleef ver
kopen. „Ik ben niet bang", zegt hij. Een collega werd 100 meter verder
op doodgeschoten.
kac heeft aangehouden. Ersöz
en haar collega's zijn bang dat
Malkac vermoord is, als achtste
Gündem-journalist in ruim een
jaar. De vrouwelijke redactie
chef hoort het relaas van haar
verslaggever die dit keer met de
schrik is vrijgekomen vrijwel
emotieloos aan. Het gebeurt
ook zó vaak. Een paar dagen te
rug nog werden vier verslagge
vers in Oost-Turkije voor een
dag of wat vastgehouden na een
protest wegens de moord op
Ferhat Tepe. Deze jonge Gün-
dem-verslaggever werd 10 au
gustus verdronken teruggevon
den. Tepe verdween 26 juli uit
Bitlis in Oost-Turkije. Voor zijn
dood, zo blijkt uit foto's van zijn
lichaam, moet hij zwaar zijn
mishandeld door een organisa
tie die zich later bekend maakte
als de Turkse Brigade van de
Wraak.
De krant Gündem (oplage zo'n
dertig- tot veertigduizend
exemplaren en 200 journalis
ten) kent een nog korte, doch
zeer roerige geschiedenis. De
hoofdredacteur zit sinds juli in
de gevangenis. Niet te tellen is
het aantal mishandelingen en
arrestaties van verslaggevers.
Tegen hen zijn al honderden ja
ren celstraf en onbetaalbaar ho
ge boetes geëist, al is vrijwel
geen enkel afgedrukt bericht als
onjuist weerlegd. Al tien dagen
na de start, juni vorig jaar, werd
de eerste journalist, Hafiz Akde-
mir, vermoord. I Iet aantal
moorden groeide gestaag. Ook
op bezorgers en kioskhouders.
die ondanks de bedreigingen de
krant blijven verkopen. De da
ders zijn nooit gepakt.
Dreigementen
De portrettengalerij van de do
de journalisten in de kamer van
de hoofdredactie te Istanbul
houdt al geen gelijke tred meer
met de snel op elkaar volgende
moorden. Slechts de eerste vijf
hangen aan de muur. Verwij
zend naar de collega's aan de
muur zegt waarnemend hoofd
redacteur Ersöz: „Met de dood
voor ogen doen we ons werk.
Wie hier werkt, weet dat hij elk
moment ontvoerd kan worden,
gemarteld of gedood. Allemaal
zijn we bedreigd: elk uur komen
telefonische dreigementen bin
nen."
In de Oostturkse stad Diyar-
bakir is op de 15 man tellende
redactie de portrettengalerij al
één foto aangegroeid. Die van
Tepe krijgt spoedig een plek aan
de muur. In dit deel van het
land vielen tot dusver de slacht
offers. „Twee hier in Diyarbakir,
twee in Batman, twee in Urfa en
een in Bitlis", zegt chef-nieuws
dienst Mahmud Dogan.
Na de onopgeloste moord vorig
jaar op de 74-jarige columnist
en schrijver Musa Anter schreef
een van de andere columnisten:
„Werken voor Gündem is als
het stappen voor de loop van
het geweer."
De rechtbank inzake de staats
veiligheid wil de krant laten ver
bieden. Gündem zou aanzetten
tot het in Turkije fel bestreden
De Turkse krant özgür Gün
dem (Vrije Agenda) heeft in het
dikke jaar dat het dagblad be
staat, al zeven journalisten bij
aanslagen verloren. Ook ande
re betrokkenen bij de onafhan
kelijke krant werden ver
moord. Gündem komt op voor
de belangen van de Kurden in
Oost-Turkije (Kurdistan). Daar
vecht de verzetsbeweging PKK
Kurdische Arbeiderspartij)
voor zelfbeschikkingsrecht
voor de Kurden, die tot twee
jaar geleden officieel niet hun
eigen taal mochten spreken.
Tegenwoordig mag dat wel,
maar dat is voor de meeste
Kurden onvoldoende. Ook po
litiek willen zij meer invloed.
Dat draait uit op separatisme,
vindt de Turkse staat, die dit
streven met harde hand be
strijdt.
De verslaggever die even de re
dactie van het Turkse dagblad
özgür Gündem (Vrije Agenda)
verlaat om een visum te halen
in de stad, staat kort daarna al
weer in de kamer van redactie
chef Gurbetelli Ersöz. Het
scheelde weinig of hij was door
twee politie-agenten opgepakt.
Ze besloten hem toch maar te
laten lopen. Ersöz had juist ver
teld hoe op 7 augustus de 19-ja-
rige Aysel Malkac op vrijwel ge
lijke wijze voor de deur van de
redactie te Istanbul was wegge
voerd. Sindsdien ontbreekt van
haar elk spoor.
De politie ontkent dat zij Mal-
Gündem-chef nieuwsdienst Mahmud Dogan laat in Diyarbakir de alweer onvolledige portrettengalerij van
vermoorde verslaggevers bij de jonge krant zien. foto's piet arp
'separatisme' door op te komen
voor de belangen van de Kur
den en daarmee steun te verle
nen aan de Kurdische verzets
beweging PKK. Conclusie: ze is
dus staatsvijandelijk. Volgens de
medewerkers echter is deze
krant slechts te onafhankelijk
naar de zin van de Turkse over
heid. De krant werkt door, on
danks de toenemende druk.
Onthuld moet worden, luidt de
doelstelling van Gündem, wat
de Turkse overheid graag ge
heim wil houden. Dat doet de
krant door elk bericht uitvoerig,
op zo veel mogelijk plaatsen, te
controleren. Zo schreef Gün
dem onlangs dat de bewering
dat 28 terroristen in een dorpje
in Oost-Turkije door het leger
waren gedood, na onderzoek
niet helemaal klopt. Het betrof
namelijk 'gewone' dorpelingen:
vrouwen, kinderen, de imam.
Ersöz: „We vinden dat iedereen
moet weten wat daar gebeurt.
De waarheid over de PKK én
over de staat. Door die al negen
jaar durende vuile oorlog tussen
staat en guerrilla is de inflatie
huizenhoog. Daar lijdt ook de
Turkse arbeider onder." Dogan:
„In onze berichten willen we
objectief zijn. Niet voor de ene
of de andere partij kiezen. De
aanpak van de BBC is ons grote
voorbeeld. Als we in onze analy
ses al een kant kiezen, is dat die
van de gewone bevolking".
Het belegerde redactiekantoor
in Diyarbakir oogt inmiddels als
een fort: tralies voor de ramen
tegen Molotov-cocktails. Een
stalen plaat achter de voordeur.
Staal ook schermt het balkon en
keuken/archief af van de bui
tenwereld. „We beschouwen
ons hier als oorlogsverslagge
vers", typeert de redactiechef
heel raak de werkomstandighe
den.
Volgens Dogan is het „alleen
maar menselijk als journalist op
te komen voor de waarheid. Als
jullie zouden wonen in een land
waar dagelijks tientallen on-
schuldigen worden gedood,
waar iedere dag lijken zonder
namen gevonden worden, zou
den jullie hetzelfde doen. Wij la
ten ons door niemand voor
schrijven wat we mogen note
ren en wat niet. We denken met
onze eigen kop. Tegen elke
prijs."
