De
mol
in de
mens
TI
Verdrongen
verantwoordelijkheid
ZATERDAG 28 AUGUSTUS 1993
MAURICE WILBRINK
H gfl ij behoort tot de gespecialiseer-
de familie der Talpidae, en is
«zaL goed herkenbaar door zijn ste
vige schopvormige graafpoten, met krachtige
nagels en verbreed door een sikkelbeentje.
Rolrond is hij, vrijwel zonder nek. Vrij naar
de Winkler Prins encyclopedie hebben we
het hier over de mol, aangenaam.
De mens mist het sikkelbeentje, zijn nagels
stellen niks voor, graafpoten heeft 'ie niet.
Een enkeling is rolrond, zeker, maar daar
houdt de vergelijking met het dier ook op.
Hoewel?
Midden augustus meldde de Amerikaanse
journalist John Bums vanuit Sarajevo dat de
belegerde stad al maandenlang via een ge
heime tunnel in leven wordt gehouden. Zo'n
800 meter lang, onder het vliegveld van Sara
jevo door, gestut met palen, zonder luchtver
versing. Bums haalt een Bosnische soldaat
aan, die vertelt hoe zwaar de tocht door de
tunnel is.
De hele route moet bukkend worden afge
legd, ze is zo smal dat slechts eenrichtings
verkeer mogelijk is. De soldaat: „Ik heb er
twintig minuten over gedaan en ik was doo
dop. Als je er eenmaal in bent, sta je er alleen
voor. Je hebt met niemand contact, je hebt
alleen je zaklantaarn. De lucht is zo vochtig,
dat je vreest te stikken."
De geheime tunnel van Sarajevo kent be
roemde voorgangers. Overal ter wereld, in ie
der tijdsgewricht, groeven mensen zich een
weg door de aarde om zo hun doel te berei
ken: vrijheid, de mg van de tegenstander,
geld en goud, veiligheid. Er zijn prachtige
boeken over geschreven: Het Houten Paard
van Eric Williams bijvoorbeeld (over de ont
snapping van Britse luchtmachtofficieren uit
een Duits kamp) en De Heren van de zes
tiende Juli van Ken Follett (waarover later).
colditz
Geallieerde officieren brachten de Duitsers
tijdens de Tweede Wereldoorlog soms tot
wanhoop in hun ijver te ontsnappen. In Col-
ditz, het bij Leipzig gelegen middeleeuwse
kasteel, ontstond in de jaren 1940-'45 een
ware ontsnappingscultus. Er werden 191 po
gingen gedaan, waarvan er 31 slaagden.
Het meest tot de verbeelding spreekt het
verhaal van de tunnel die Franse officieren
groeven. Na de vorming van de Société Ano-
nyme du Tunnel de Colditt begonnen ze aan
een ontsnappingsroute die op de minst voor
de hand liggende plek begon: hoog in de
klokketoren van het slot Colditz.
Dertig man groeven, in ploegendienst, 24
uur per dag. De tunnel werd enkele keren on
derbroken door verticale schachten, om vol
doende diepte te bereiken zodat men onder
de fundamenten van het oude kasteel door
kon komen. De toegang tot de tunnel be
stond uit een muursteen, die zo kon worden
teruggeplaatst dat er helemaal niets was te
De Duitsers, al aardig gefrustreerd door
eerdere ontsnappingspogingen, hoorden via
detectieapparatuur dat er ergens in of onder
het enorme kasteel werd gegraven. Weken,
maanden gingen voorbjj. De Fransen groe
ven, de Duitsers zochten. Na acht maanden
had de Société Anonyme haar doel bijna be
reikt. Nog enkele meters waren te gaan en er
restte slechts slappe bodem.
Intussen begonnen $e Duitse bewakers de
len van het kasteel te ontmantelen in hun
verbeten jacht. Een slordige opmerking van
een Franse gevangene die naar een ander
kamp was overgebracht, zou de Duitsers uit
eindelijk op het spoor van de klokketoren
hebben gebracht. Met het zicht op de finish
werd de tunnel ontdekt. De Duitse comman
dant had een nieuw element toe te voegen
aan het ontsnappersmuseum dat hij in Col
ditz had ingericht.
Muur
De Muur in Berlijn vormde ook een bron van
inspiratie voor ontsnappers. In november
1962 werd tunnel '29' ontdekt: gegraven
vanuit West-Berlijn, 120 meter lang. Het was
een goed geconstrueerde vluchtgang, waar
langs 29 mensen zouden ontsnappen. Helaas
werden dat er niet meer de tunnel liep vol
water nadat een leiding was gesprongen.
De langste tunnel onder de Muur was 145
meter en op één punt zelfs twaalf meter diep.
In tien maanden gegraven door studenten
vanuit een toilethok in het oostelijk stadsdeel
naar een bakkerij in West-Berlijn. In totaal 57
mensen maakten er met succes gebruik van.
Een van de allergrootste fiasco's uit de ge
schiedenis van de westerse spionagediensten
eindigde ook in een tunnel onder Berlijn. Het
ging om Operation Gold: een tunnel via wel
ke de Amerikaanse en Britse inlichingendien-
sten CIA en SIS het militaire telefoonverkeer
van Russen en Oostduitsers wilden aftappen.
De beslissing om de tunnel aan te leggen,
werd genomen in december 1953. De gehei
me gang zou 800 meter lang worden en ein-
Denk wijzer
December 19^89. Inwoners van Bukarest bukken zich over een luchtrooster boven een van de geheime tunnels v
kozen voor het communisme en overliepen
naar het Oostblok. Na vele duizenden onbe
langrijke en vooral onjuiste berichten via de
ze telefoonlijnen te hebben verstuurd, beslo
ten de Russen in 1956 dat de propaganda-
waarde van een ontdekking maar eens moest
worden uitgebuit.
In zijn autobiografie No Other Choise
schrijft George Blake hoe in de afluisterruim-
te van de Amerikanen de alarmbellen begon
nen te rinkelen, toen de Russen hun 'ontdek
king' deden. In allerijl lieten ze troepenver-
sterkingen aanrukken, omdat ze bang waren
dat de Russen een aanval zouden doen via de
tunnel. De vijand, die tenslotte drie jaar de
tijd had gehad te verzinnen hoe te reageren,
hield een persconferentie en leidde journalis
ten door de tunnel.
In het Westen werd gesproken over een
doorslaand spionage-succes. George Blake
hield zijn adem in. Hij schrijft: „Ik moet be
kennen dat ik een paar angstige weken be
leefde, totdat de resultaten van het onder
zoek (van SIS en CIA, red.) bekend werden,
en ik een zucht van verlichting slaakte." Pas
jaren later, in 1960, werd het verraad van Bla
ke in het Westen bekend.
Korea
Niet alleen in Duitsland is door de jaren heen
veel gegraven. Ook in Korea is flink getun
neld, vooral van het Noorden naar het Zui
den. Noordkoreaanse overlopers vertelden in
de jaren zeventig dat het bewind van Kim-il-
Sung maar liefst tien divisies opdracht had
gegeven twee tunnels te graven onder de ge
demilitariseerde zone. Via de tunnels zou een
verrassingsaanval mogelijk moeten zijn op
Zuid-Korea.
Inderdaad werden in 1974, 1975 en 1978
tunnels ontdekt. En in 1990 was het opnieuw
zo ver. De Zuidkoreanen kwamen een tunnel
op het spoor, die 145 meter diep lag. Er zou
den per uur 7.000 militairen met artillerie
door heen kunnen, zei een Zuidkoreaanse
minister van defensie.
Een indrukwekkend gangenstelsel groeven
de Vietcong in de jaren '50 en '60 om zich te
beschermen tegen Franse en later Ameri
kaanse aanvallen. Honderden kilometers
tunnel werden aangelegd, met aparte ruim
ten waar kinderen naar school gingen, voor
raden werd opgeslagen, gewonden werden
verzorgd en fabriekjes draaiden.
Het bekendste tunnelcomplex bevindt zich
bij Cu Chi, waar steeds meer westerse toeris
ten er doorheen kruipen om het onderaardse
wonder te aanschouwen. Vietcong-strijders
konden er destijds op vele plekken onver
wacht bovengronds komen en even raadsel
achtig weer verdwijnen. Speciale Amerikaan
se eenheden, de zogeheten 'tunnel-ratten',
probeerden ondergronds de strijd met de
Vietcong aan te binden. Ze kwamen nooit erg
Ceaucescu
Diende het Vietcong-tunnelcomplex nog
deels een civiel doel, in Roemenië liet dicta
tor Ceausescu kilometers tunnel aanleggen
louter om zichzelf te beschermen. Toen
Ceausescu's bewind eind 1989 viel, en de lei
der reeds was geëxecuteerd, bleven zijn elite
troepen en de geheime dienst Securitate nog
enige dagen doorvechten. Op de meest on
verwachte plekken en momenten doken ze
op uit tunnels, die onder de hoofdstad Boek
arest waren aangelegd.
De breedste tunnels waren speciaal voor
Ceausescu aangelegd. Het paleis was onder
gronds te bereiken, evenals het partijhoofd-
Een 800 meter lange, geheime
tunnel houdt de inwoners
van Sarajevo al
maandenlang in leven. Deze
onderaardse gang heeft vele
beroemde voorgangers.
Gevangenen groeven zich een
weg uit kasteel Colditz, een
van de grootste spionage-
fiasco's mondde uit in een
tunnel, in 1976 werd een
bank in Nice beroofd langs
een ondergrondse toegang.
Zelfs Nederland heeft zijn
eigen geheime
tunnelgesch ieden is.
Zaklantaarns aan en bukken
gerofficiersclub. Er bleken grote wapen- en
munitievoorraden opgeslagen en men vond
koelruimten vol met vlees, een luxe-produkt
dat de Roemeense bevolking zelf al lange tijd
niet meer kon kopen.
Niemand had tijdens de eerste dagen van
de revolutie enig idee hoe de plattegrond van
het stelsel eruit zag. Radio Boekarest deed
oproepen aan architecten, die bij de bouw
betrokken waren, zich te melden. Met succes:
er meldde zich een zoon van een architect,
die over een plattegrond bleek te beschikken.
Bankroof
In 1976 smulde het Franse publiek van een
uiterst spectaculair tunnel-verhaal. Onder de
kop Le Fric-Frac du Siècle (De Roof van de
Eeuw) berichtten kranten hoe het bankfiliaal
van Société Générale in het Zuidfranse Nice
werd beroofd van geld en goed met een
waarde van naar schatting tien miljoen dol
lar.
Het brein achter de roof was Albert Spaggi-
ari. Hij wist met de nodige moeite een aantal
zware jongens om zich heen te verzamelen
die ook in zijn droom geloofden. Twee
maanden lang kropen ze door de riolen van
Nice en werkten aan een tien meter lange
tunnèl die hen bij de betonnen muur van de
kluisruimte bracht. Op zaterdag 16 juli had
den ze een gat gehakt in de muur, zonder dat
een alarm afging. Een waarschuwingssys
teem was niet nodig, zo had de bankdirectie
geoordeeld de kluisruimte had immers
zo'n dikke stalen deur, daar zou niemand
doorheen komen.
De indruk bestond dat de rovers op hun
gemakje een weekend lang safe na safe had
den gekraakt. In het boek De Heren van de
Zestiende Juli van. Ken Follett, werd dat ro
mantische beeld wat bijgesteld. De mannen
waren doodvermoeid door het loodzware
breekwerk en ze zaten voortdurend in de
stank van hun eigen uitwerpselen.
Meer tot de verbeelding spraken andere
zaken. Rechercheurs vonden lege flessen
wijn. Er stond een brander waar eten op was
klaar gemaakt. Hun behoefte deden de kra
kers in een antieke zilveren vaas uit een van
de kluisjes. Er werden pornofoto's aangetrof
fen met bekende personen uit de beau mon
de van Nice ze waren door de bankrovers
opgehangen nadat die ze hadden gevonden
in een gekraakte safe. Hoogtepunt was het
moment dat medewerkers van het casino in
Nice de zaterdagopbrengst in de nachtkluis
deponeerden. Albert Spaggiari stond bene
den klaar om de cassettes met contanten ei
genhandig op te vangen.
In de villa's en op de luxe jachten in de ha
ven, was de woede groot toen de roof bekend
werd. Maar bewondering voor de ingenieuze
manier waarop de kraak was uitgevoerd, was
er ook. Toen een verslaggever aan een hoge
politiefunctionaris vroeg of hij rekening hield
met een groep criminelen van buitenlandse
afkomst, antwoordde de man bits: „Wij heb
ben geen import nodig. Franse criminelen
zijn intelligent genoeg."
Valkenburg
Nederland heeft een minder kleurrijke ge
schiedenis van geheime tunnels. Maar in Val
kenburg is nog altijd de geheime vluchtgang
te bewonderen die in de late middeleeuwen
werd aangelegd onder het plaatselijke kas
teel. De versterking, gebouwd op de rand van
de Heunsberg, gold tussen ongeveer 1100 en
1672 (toen het gebouw werd opgeblazen) als
een moeilijk neembare veste.
In 1937 ontdekte men bij toeval dat er ge-
New York, maart 1964. Het is ongeveer 3 uur in de ochtend als
de stilte in Queens wordt verbroken door de wanhopige kreet
van een jonge vrouw: „Oh God, hij heeft me gestoken. Help me
alsjeblieft! Help me alsjeblieft! In het tien verdiepingen tellende
flatgebouw gaan lichten aan en ramen open en bewoners zien
toe hoe op de straat voor het gebouw een man een vrouw lastig
valt. Vanuit een raam op een van de bovenste verdiepingen
roept iemand: „Laat dat meisje met rust!". De man laat het
meisje los en loopt een eindje weg; de lichten gaan weer uit. De
man komt terug en steekt haar voor de tweede keer met zijn
mes. „Ik ga dood", krijst ze, „ik ga dood". In veel apartementen
gaan de ramen weer open en de lichten weer aan. De aanrander
stapt in zijn auto en rijdt weg. Korte tijd later komt hij weer te
rug en steekt haar voor de derde maal, dit keer dodelijk. Om
half vier was het allemaal voorbij, maar het eerste telefoontje
naar de politie kwam pas om tien voor vier. Een aantal mensen
hadden vanachter hun gordijnen het gebeuren gadegeslagen:
een echtpaar had stoelen bij het raam gesleept en het licht uit
gedaan zodat ze het allemaal beter konden zien. De beller was
een man 'die niet bij de zaak betrokken wilde worden'.
De naam van de jonge vrouw,
die vermoord werd onder het
toeziend oog van 38 respectabele
burgers, was Catherine Genove-
se. Haar dood riep een storm van
verontwaardiging op en hield de
gemoederen van talloze Ameri
kanen maandenlang bezig. En
dat was, zoals de New York Ti
mes een tijd later schreef, mis
schien wel vooral 'omdat we kij
kend naar die 38 mensen die
niets hadden gedaan om het dra
ma te voorkomen, in feite ook
naar onszfelf keken. Misschien
hadden wij zelf ook wel niets ge
daan'.
Diezelfde gedachte dringt zich
op naar aanleiding van de ver
drinkingsdood van een 9-jarig
meisje op zaterdag 21 augustus
in Barendrecht. Waarom boden
zoveel mensen geen hulp? En,
zouden wij als we daar bij ge
weest waren wel hulp hebben
geboden?
Een van de gevolgen van de
moord op Catherine Genovese
was, dat onderzoekers aan ver
schillende Amerikaanse universi
teiten zich over die vragen gin
gen buigen. De resultaten van
hun studies wijzen erop dat hoe
onthutsend de 'werkeloze' reac
tie van omstanders bij een voor
iemand anders levensbedreigen
de situatie ook is, we die reactie
niet alleen maar als onverschil
ligheid of lafheid kunnen weg-
verklaren.
De meeste mensen blijken slecht
te zijn voorbereid op het helpen
van anderen in noodsituaties.
Dat hangt voor een deel samen
met het feit dat zulke situaties
onvoorspelbaar zijn en om snelle
actie vragen. Bovendien zijn het
meestal zeer verwarrende situa
ties. 'Wordt die vrouw daar bene
den door een vreemde vent lastig
gevallen of heeft ze ruzie met
haar eigen man? Zijn die meisjes
daarginds gewoon met dat
bootje aan het dollen of.
Wordt dat meisje daar nou al ge
holpen? Wacht, ik geloof dat ik er
al mensen bij zie dusWat
wil de politie nou precies? Oh.
willen ze dat wij ook....? Wacht, ik
zie er al mensen op afgaan...
De meeste mensen hebben de
neiging om in zo'n verwar
ring te reageren met actie uit te
stellen, te doen alsof er niets aan
de hand is, te denken dat zijzelf
er niet bij nodig zijn. Ze beper
ken zich aanvankelijk vaak tot
om zich heen kijken naar hoe
anderen reageren. Wat ze dan
vaak zien zijn anderen die, om
precies dezelfde redenen, ook
niets doen. Kortom, het is vaak
juist de aanwezigheid van andere
mensen die ons er van weer
houdt in actie te komen.
Mensen die voor de eerste keer
in een grote stad komen en daar
onverwacht het lichaam van een
man gewoon in zijn kleren en
met zijn ogen dicht op het trot
toir zien liggen, maken die ver
warring vaak door. Door hun
hoofd spelen vragen als: „Wat
doet die man daar? Slaapt ie? Is
hij ziek? Dronken? Is hij dood?"
In die onzekerheid zoeken ze om
zich heen naar aanwijzingen hoe
die situatie te interpreteren als
een noodsituatie of niet. Het is
dan het gedrag van de andere
mensen, die zonder de man ook
maar een blik waardig te keuren
gewoon voorbij struinen, dat
meestal de doorslag geeft: we lo
pen ook door.
Maar dit proces verklaart natuur
lijk nog niet waarom mensen
niets doen in situaties waarin
zonneklaar is dat het gaat om
een noodgeval, zoals in het geval
van Catherine Genovese. Het
cruciale proces hier is hetgeen
psychologen diffusie, zeg maar
het afschuiven, het verwateren
van verantwoordelijkheid noe
men. De bewoners van het ge
bouw konden hun buren niet
achter hun gordijnen zien. Ze
konden dus ook niet weten of die
in paniek waren of niet, of al in
actie waren gekomen of niet.
Wat ze wel wisten was dat ze met
een heleboel zaten te kijken. Dus
kon ieder voor zich gemakkelijk
redeneren: „Er zal vast al iemand
op af zijn gegaan" of „Er heeft
inmiddels heus wel iemand de
politie gebeld". Hoe meer men
sen getuige zijn van een noodsi
tuatie en van elkaar weten dat ze
dat zijn, hoe groter de kans op
verwatering van verantwoorde
lijkheid.
Maar er spelen natuurlijk nog
wel meer factoren een rol bij
al dan niet helpen. Nogal wat
mensen weerhouden zichzelf er
van om in aktie te komen omdat
ze bang zijn een belachelijk fi
guur te slaan, voor uitslover te
worden aangezien of, wat voor
veel mensen hetzelfde is, erach
ter te komen dat ze helemaal niet
meer nodig zijn, dat er al genoeg
hulp geboden wordt. De reden
waarom ze dat 'stom' vinden is
dat ze dan het idee hebben de si
tuatie niet goed te hebben be
oordeeld en als ze weer aan wal
kruipen in de ogen van anderen,
die dus gewoon 'verstandig' aan
de kant zijn gebleven, iemand te
zijn 'die ook zo nodig moest', die
ook zonodig de held moest uit
hangen.
Ook hele praktische dingen spe
len mee, zoals het gevaar dat
mensen denken dat ze lopen als
ze zich er mee gaan bemoeien.
Of hele banale dingen als het feit
dat ze een nat pak zullen halen
en wie weet hardstikke verkou
den zullen worden. Of de vraag
wie de stomerij zal betalen. Of de
vraag of ze dan niet mee naar het
politiebureau moeten en wie
weet de halve avond kwijt zijn
met het proces-verbaal en wat al
niet meer.
Hoe weinig complimenteus het
voor het mensdom ook mag klin
ken, de meeste mensen maken
in hun hoofd, ook in dergelijke
vooreen medemens levensbe
langrijke situaties, een kostcn-
baten berekening, waarvan het
saldo soms gelijk staat aan een
doodvonnis. Veel mensen zijn op
dit punt overigens wel verbcter-
lijk. De waarschijnlijkheid dat
mensen in noodsituaties daad
werkelijk hulp verlenen blijkt toe
te nemen door trainingspro
gramma's, waarin mensen via
film, discussie en rollenspel wor
den geconfronteerd met de in
formatie over helpgedrag zoals ik
die hier kort heb samengevat.
Wat dat betreft doen media, poli
tie en justitie er goed aan nog
lang aandacht aan Barendrecht
te besteden. Want, zoals een
deelnemer van de Catherine Ge
novese Conference on Bad Sama-
ritanism die in 1984 in New York
werd gehouden ter nagedachte
nis aan het drama van 20 jaar te
voren, zo treffend zei: J Iet gaat
hier om een fundamentele kwes
tie, een nachtmerrie van de eer
ste orde. Zullen de mensen om
ons heen gewoon blijven staan
waar ze staan en ons laten om
komen als we hulp nodig heb
ben, of zullen ze ons te hulp ko
men? Zijn die andere wezens
daar. zijn die er om ons te helpen
ons leven en wat ons waardevol
is te behouden, of zijn we indivi
duele stofwolken die ronddrijven
in het luchtledige?"
RENE DIEKSTRA
hoogleraar klinische en
gezondheidspsychologie
