Sarajevo blaast de laatste ademtocht uit
Op zoek naar sporen van Willem Barentsz
Feiten &Meningen
ZATERDAG 31 JUL11993
In het pikdonkere, twaalf verdiepingen hoge trappenhuis
schuifelen de mensen de hele dag langs elkaar heen. Ze
botsen tegen elkaar aan, ze hijgen van inspanning. De
meesten zeulen tien, twintig, soms dertig liter drinkwater
omhoog. Ze tellen de treden, ze tellen de etages, want ze
zien geen hand voor ogen. Het is lang geleden dat er
elektriciteit was.
SARAJEVO MAURICE
Soms is er iemand met een zak
lamp, en op de zesde verdie
ping flakkert een kaars, die de
waterdragers spookachtig ver
licht. Van beneden klinken flar
den vati kinder
stemmen, af en
toe onderbro
ken door de
harde, scherpe
knal uit het ge-
naliteit en extre
misme. De weer
stand van de inwo
ners is gebroken en
het Westen kijkt
toe. Bericht uit een
stad in doodsnood.
Servische
scherpschutter,
die honderd
meter verderop
zit. De schutter
knalt kleine kin
deren neer, als
of het konijnen
in het veld zijn.
Op de tast het
loodzware wa
ter omhoog
sjouwen, gaat
de mensen
steeds moeilij
ker af. Ze zijn
geestelijk en li
chamelijk uitge
put. Een oude
vrouw, die drie
uur onderweg is geweest om
haar jerrycan te vullen, doet er
een half uur over om haar wo
ning op de achtste verdieping te
bereiken. De kracht om nog
hout te halen, heeft ze niet
Dit is Marijindvor, 'Kasteel van
Maria', een appartementenblok
in Sarajevo. Vanuit de ramen
aan de achterkant kijkje neer
op Servische stellingen. Aan de
achterkant wordt niet gewoond.
Het blok is inmiddels door
twintig granaten geraakt.
De belegering van
Sarajevo is vijftien
maanden aan de
gang. Dagelijks
sterven mensen
door Servische gra
naten, worden kin
deren vermoord
door sluipschut
ters. Angst en hon
ger drijven steeds
In Marijindvor, zoals in de rest
van de stad, is de collectieve
doodsstrijd van haar bewoners
hu in volle gang. Niemand durft
te denken aan de komende win
ter, iedereen weet dat hij komt.
Op de tweede verdieping woont
het gezin Graho. De
receptionist Emir en
de serveerster Sena
verwekten een kind
zo ongeveer op het
moment dat de aller
eerste granaat op Sa
rajevo werd afgescho
ten. Hun baby is nu
zes maanden oud.
Zijn vader is de afge
lopen drie maanden
27 kilo afgevallen
door het sjouwen van
water.
Op de vierde verdie
ping woont het gezin
Gatacko. Vader Nazif,
ooit ambtenaar belast
met toerisme, vertelt
dat de agressie van de
tegenstander totaal
bezit heeft genomen
van zijn gedachten-
wereld. „Ik kan ner
gens anders meer aan
denken. Ik ben zo
bang."
Sarajevo is aan haar laatste
ademtocht bezig. De 350.000
inwoners van de omsingelde en
belegerde stad zitten al vijftien
maanden als ratten in de val en
hun weerstand lijkt gebroken.
De Servische bombardementen
hebben de Bosnische moraal
gesloopt, straat voor straat, huis
vóór huis, ziel voor ziel.
Het fatalisme van de bewoners
neemt met de dag toe. Het aan
tal zelfmoorden wordt niet bij
gehouden, maar steeds vaker
Een Bosnische vrouw wordt getroost door familie, nadat ze heeft gehoord dat haar echtgenoot is omgekomen bij een aanval op het centrum van Sarajevo.
worden de verminkte lichamen
gevonden van mensen die van
een flat zijn gesprongen. Ande
ren werpen zich voor auto's. Er
zijn mensen, vooral ouderen,
die doelbewust een straat inlo
pen die onder vuur ligt van een
scherpschutter.
De Nederlander Eddy Nieuw-
boer verblijft sinds 15 januari in
Sarajevo. Hij is een goeddoener
van nature, een man die in zijn
eentje hulp ging verlenen aan
Bosniërs, en zo werd gegrepen
door de ellende dat hij bleef.
Volgens Nieuwboer geven
steeds meer mensen de moed
op. „De mensen zeggen: ik wou
dat een granaat op mij en mijn
gezin viel, dan was het afgelo
pen."
De Nederlander, die SaTrajevo
wel uit kan, maar de inwoners
niet meer in de steek wil laten,
maakt mee dat kennissen niet
langer willen rennen als de
scherpschutter weer begint te
knallen. Het lot van anderen
laat steeds meer ii
verschillig. Sasa Softij, een 30-
jarige student Engels, zit in de
zon voor het grote Kosevo-zie-
kenhuis. Hij kijkt op zijn horlo
ge en wacht op het moment dat
de zoveelste wapenstilstand
moet ingaan, vanwege nieuwe
onderhandelingen in Genève.
Als het tien uur is, wordt het
staakt-het-vuren begroet door
enkele enorme explosies, ergens
in de stad. Sasa glimlacht bitter
en zwijgt.
Zelf voert hij een steeds harder
gevecht met zichzelf. „Als ik me
niet meer verzet, dan heb ik
verloren. Dan ben ik mijn iden
titeit kwijt. Ik moet aan de toe
komst denken, maar er is geen
toekomst meer. Ik ben alles aan
het verliezen. Mijn vrienden,
mijn illusies, mijn verleden. We
worden constant mentaal ver
kracht."
Sarajevo, ooit symbool van et
nisch samenleven en verdraag
zaamheid, begint de waardig
heid te verliezen die de stad
sinds het beleg met de moed
der wanhoop hoog hield. Etni
sche tegenstellingen, voor de
oorlog ondenkbaar, worden
zichtbaar. Een moslimvrouw
vertelt dat ze vergeefs bij de ka
tholieke hulporganisatie Caritas
heeft aangeklopt om hulp. Ze
gaat het nu bij een islamitische
instelling proberen. Buren wei
geren steeds vaker elkaar te hel
pen, vanwege hun verschillende
etnische achtergrond.
De aanwezigheid van wapens in
de stad voedt de criminaliteit.
Vorige week schoot een man,
die in de rij stond voor water,
een vrouw dood na een woor
denwisseling over voordringen.
Milities van het leger en de poli
tie bevechten elkaar om de con
trole van stadsdelen. Gewapen
de bendes rijden met auto's
door de straten, op zoek naar
buitenlanders die onder wapen
dreiging worden beroofd van
hun kogelvrije vesten.
Intussen groeit de verbittering
over de houding van het Wes
ten. De straaljagers, waaronder
de Nederlandse F-16's, die af en
toe boven de stad vliegen om
Servische toestellen te weren uit
het Bosnische luchtruim, wor
den met minachting begroet.
„Ze kijken vanuit de lucht toe,
hoe wij hier worden afgeslacht
door de Servische fascisten",
zegt Lejla Bezdrob, studente
medicijnen.
Bezdrob en talloze andere in
woners van Sarajevo hebben de
hoop op een Westerse interven
tie opgegeven. Ze zien en horen
hoe soldaten van Unprofor, de
VN-legermacht in Bosnië, rijk
worden aan zwarte handel. Met
name het Oekraïnse bataljon in
de stad is berucht. Maar zelfs
een enkele Nederlandse militair
kan de verleiding niet weer
staan.
De machteloosheid die de
blauwhëlmen in Sarajevo ken
merkt, vanwege het zo beperkte
VN-mandaat, wordt door de be
woners van de stad uitgelegd als
lafheid. En de psychologische
afstand van veel militaireri tót
de lokale bevolking is groot. Met
de wanhoop en de afnemende
onderlinge solidariteit in de
stad is de finale ingezet van de
totale vernietiging van een cul
tuur. Sasa Sofilj: „Sarajevo is de
spiegel voor de totale uitkomst
van deze oorlog. De Serviërs
kunnen alles met ons doen wat
ze willen. Ze kunnen ons naar
keuze uitmoorden of uithonge
ren. De VN zijn de scheppers en
bewaarders van het concentra
tiekamp dat Sarajevo nu is."
Nederlands-Russische archeologische expeditie naar Nova Zembla
AMSTERDAM
Half augustus vertrekken ze
ven Nederlanders en vijf Rus
sen voor een archeologische
expeditie van twee weken naar
Nova Zembla, op zoek naar
sporen van 'de Nederlandse
Columbus': ontdekkingsreizi
ger Willem Barentsz. Op dat
eiland doorstond bijna 400
jaar geleden de legendarische
zeevaarder met zijn schip
breukelingen een lange
poolwinter.
Over dat avontuur is nog lang
niet alles bekend. De Neder
lands-Russische expeditie
moet 'met stoffer, schepje en
zeef in de poolbodem aan het
spoorzoeken. Want 't Behou
den Huys, dat de toenmalige
gestrande zeevaarders uit
wrakhout bouwden, is groten
deels verdwenen, maar de
grond moet nog een schat aan
materiaal bevatten. En wie
weet, wordt daarin zelfs het
stoffelijk overschot van Ba
rentsz nog gevonden.
De communicatie met de be
woonde wereld zal niet een
voudig zijn, want de noordelij
ke punt van Nova Zembla is
nauwelijks via een telefoonsa
telliet te bereiken, omdat die
slechts 6 graden boven de ho
rizon staat. Sneeuwbuiten, ijs
beren er hoeft maar weinig
in de weg te staan of de com
municatie valt weg. Bovendien
zijn de wetenschappers niet
geheel gerust op het gevaar
van radio-activiteit op Nova
Zembla.
Sinds begin mei is bekend
hoezeer de Russen de zeeën in
die streken hebben gebruikt
als nucleaire afvalstort en het
eiland zelf voor ondergrondse
kernproeven. Nederlandse
kernfysici hebben de expedi
tieleden echter verzekerd dat
er geen tastbare gevaren zijn,
maar voor de zekerheid ziet de
expeditie af van het duiken in
de poolzee naar de resten van
Willem Barentsz' schip,
't Behouden Huys, waar Wil
lem Barentsz en zijn mannen
de poolwinter 1596-1597 door
stonden, is het doel van de
Nederlands- Russische expedi
tie naar de noordpunt van No
va Zembla. Om precies te zijn:
op 76'12" noorderbreedte en
68' oosterlengte: pas sinds kort
Pieter Floore en Svetlana Goesarova laten e
va Zembla werd gevonden.
enigszins vrijgegeven Russisch
grondgebied, omgeven door ra
dio-actieve wateren en verge
ven van niet altijd lieve ijsberen;
reden dat er 50 nep-handgrana-
ten meegaan om de roofdieren
weg te jagen, als ze iets te op
dringerig zijn.
Op een recente foto lijkt er
zo op het oog weinig meer
over te zijn van 't Behou
den Huys. Een met balken
van de oude fundering af
gezet vierkant van bijna 8
bij 5,5 meter op de mos
achtige rotsbodem, dat
lijkt alles. De rest is ver
dwenen meegenomen
en opgestookt door clan
destiene 'toeristen', of ver
gaan.
Maar oudheidkundigen
doen het vaak met min
der, leggen enkele expedi
tieleden uit. Archeoloog
Pieter Floore:,,We hebben
daar de ruimte, er is niet
omheen of overheen ge
bouwd, de bodem is ta
melijk onverstoord." Ze
verwachten dat uitgraven
en zeven van zo'n laagje
van vijf centimeter rondom 't
Behouden Huys een schat aan
gegevens oplevert. Etensresten,
achtergebleven uitrusting,
muntjes, stukjes huisvlijt. Vroe
ger is er bijvoorbeeld een loden
ijsbeertje gevonden: „Ze heb
ben daar in die winter zitten
fröbelen", veronderstelt histori
cus Hans Bonke.
De
tde r
2 hut
al vorige eeuw naar Neder
land (Rijksmuseum) en Rusland
overgebracht, ook het bekende
reisverslag van Gerrit de
Veer is gered. Toch zijn er
nog veel onbeantwoorde
vragen. Vandaag de dag
weten we nog steeds niet
precies hoe de ontdek
kingsreizigers zich toen
tertijd voorbereidden op
hun riskante avonturen.
Barentsz en de zijnen
probeerden een route 'om
de noord' te vinden naar
het rijke, Verre Oosten,
omdat de zeevaart om
Zuid-Afrika heen door de
Spanjaarden was geblok
keerd. De expeditie van
1596 was al de derde po
ging, dus Barentsz wist
waar hij aan begon. Maar
hoe hij zich op de proble
men had voorbereid, bij
voorbeeld met welke
voorraden, is nauwelijks
bekend. Het minutieuze
onderzoek naar de resten van
zijn verblijf zal, zo hoopt de
Nederlands-Russische expedi
tie, inzicht geven in de manier
waarop de Hollanders hun
'ontdekkingskunst' hadden
opgebouwd en hun overleving
hebben georganiseerd. Paleo-
botanicus Dirk van Smeerdijk:
„Restjes van granen liggen er
vast wel, als verbrande etens
rest. Botjes van meegebracht
en daar gevangen vlees ook.
Ja, het wordt goed zoeken."
Floore grinnikt: „De mensen
hebben vaak het beeld van ar
cheologen: lui met een stoffer
en een schepje en een zeef. Ik
vrees dat dat deze keer wel
klopt."
Barentsz zelf overleefde de
barre tocht niet. Hij stierf en
kele dagen nadat zijn beman
ning in twee verbouwde sloe
pen, voorjaar 1597, Nova Zem
bla verliet op zoek naar rich
ting Amsterdam. Volgens de
overlevering ligt hij begraven
op een punt 90 kilometer van
't Behouden Huys vandaan.
De expeditie hoopt tijd en ge
luk te hebben om die plek te
onderzoeken, maar het is geen
hoofddoel. En als de Neder
landers en de Russen Barentsz
vinden, waarschijnlijk in de
eeuwig-bevroren bodem,
moeten ze hem laten liggen
om uiteenvallen te vermijden.
Aanvankelijk zou de expeditie
een volle maand duren. Die
tijd was nodig om onderwater-
onderzoek te doen naar het
wrak van Barentsz' schip, dat
vastliep in het poolijs. Vanwe
ge het stralingsgevaar in zee is
dat deel geschrapt. Achteraf
lijkt dat niet zo'n ramp, want
het zicht onderwater is erg
slecht. Bovendien is de kans
erg groot dat het wrak vroeger
al in een ijsberg of op ijsschot-
sen is verdwenen.
De expeditie wordt georgani
seerd door het Rijksmuseum
in Amsterdam, het Instituut
voor Pré- en Protohistorische
Archeologie van de Universi
teit van Amsterdam, het Arc
tisch Centrum van de Univer
siteit van Groningen, het Ar
cheologisch Instituut van de
Academie van Wetenschappen
in Moskou en het Arctisch en
Antarctisch Research Instituut
in St. Petersburg.
STANDPLAATS BERLIJN
Weg met de rust
Er is iets goed mis in onze straat. Bijna 30 jaar le
den de pakweg 200 bewoners van de Berlijnse
Schutte-Lanz-Strasse een rustig leventje. Aan het
einde van de straat stond de Muur, aan de vrije
kant een patrouilleweg voor de Westberlijnse po
litie en de Amerikaanse beschermers, aan de an
dere kant de Todesstreifen voor de Vopos Volks-
polizei). Oostduitse vluchtelingen kwamen er op
deze plek niet overheen en van Westberlijnse cri
minaliteit hadden de mensen geen last. Een mis
dadiger kon immers geen kant op in deze om
muurde stad.
Ook in de eerste anderhalfjaar nadat op 9 no
vember 1989 de Muur was gevallen, bleef de idyl
le bestaan. Maar toen veranderde er iets: de cri
minaliteit in de nu vrij toegankelijke stad maakte
ook voor de Schutte-Lanz-Strasse geen halt. Eerst
hoorde je sporadisch iets over inbraakpogingen
en gestolen fietsen. De mensen spraken er schan
de van. Ze moesten nu zelfs hun schuur 's nachts
op slot doen. Het toch al grote aantal honden
werd verder opgevoerd, bijna hek-aan-hek staat
een bordje 'wacht u voor de hond' en de hekken
ging op slot. Het mocht niet baten.
De volgende fase was dat er tralies voor de ramen
verschenen, en video-camera's of op infrarood
werkende schijnwerpers werden geïnstalleerd. En
's nachts hoorden de mensen natuurlijk verdach
te geluiden, vooral wegrijdende 'Trabbis'. De 'Os-
sies' waren onderweg, was de conclusie.
Nadat de politie wat vaker door ons straatje ging
rijden en de mensen veel alerter werden, keerde -
de rust terug. Helaas tijdelijk. Sinds kort is het he
lemaal mis. Bij onze buren werd binnen 14 dagen
twee keer op klaarlichte dag de autotelefoon ge
stolen, de overbuurman raakte zijn splinternieu
we BMW kwijt en een tennisvriend constateerde
's ochtends dat zijn luxe VW-bus was verdwenen.
Helemaal geschokt reageerde de straat op een
tasjesdief, ongeveer twee weken geleden. Twee
hoogbejaarde dametjes snelden voor zover
hun kortademigheid het toeliet door de straat
onder het slaken van de kreet 'houd de dief. Ze
hadden uiteraard geen schijn van kans tegen de
jongeman op de crossfiets, die er met hun tasjes
vandoor was gegaan. Maar voordat hij over de
vroegere grens kon verdwijnen, zetten twee kor
date straatbewoonsters op de fiets respectievelijk
in de cabriolet de achtervolging in. De jongen zag
dat hij kansloos was tegen dit spontane burgeri
nitiatief en gooide zijn buit in de bosjes. Het was
het gesprek van de dag in ons anders zo kalme
straatje.
Afgelopen weekeinde hadden we zelfs op de To
desstreifen onze eerste dode. Weliswaar geen mis
dadiger, maar een jogger die een hartklap had ge
had. Maar toch, het had ook anders kunnen zijn,
2 bejaarde overbuurman. En hij
daaraan toe dat wat hem betreft die Muur
zo weer terug mbcht komen. Alleen een paar me
ter hoger. Maar dat hadden we al vaker gehoord.
De enigen die wel varen bij de criminaliteit in on
ze straat, zijn de leveranciers van veiligheidselek-
tronica en fraaie gietijzeren tralies voor de ramen.
En natuurlijk de mevrouw die in haar vrije tijd
vlees verkoopt voor de honden. Haar omzet is bij
na verdubbeld.
BERLIJN HANS HOOGENDIJK
TOM JANSSEN
iHKSAf gij ft iWf'S VAN ft GWgJTIGft UHG5
HgTMlMTfRlÊ VAN £N ftT WR1WTT VOOR
mwrnw van no iïermmt VOOR
hwmtt mrRMLiH ch mm mot um so m
pemwjrr vm m vwswm van ft Am
IMW Vm fcftN V£W? YRAGiU,.,
