'Ivan de niet zo erg
Verschrikkelijke?'
'Gemeenschapszin overspoelt Amerika's middenwesten'
Feiten &Meningen
Omgaan met
een fout verleden
DINSDAG 27 JUL11993
2
Identiteit John Demjanjuk nog altijd ter discussie
D BLOEMENDAAL
Wie is John Demjanjuk? Is hij de man die onder de bij
naam Ivan de Verschrikkelijke de gaskamers in Treblinka
bediende en er een sadistisch genoegen in schepte zijn
joodse slachtoffers ledematen af te snijden? Of is hij een
Oekraïnse krijgsgevangene, die na de oorlog het slachtof
fer werd van Russische, Amerikaanse en Israëlische sa
menzweringen? Of, derde mogelijkheid, een Oekraïnse
SS'er die weliswaar concentratiekampen bewaakte, maar
nooit in Treblinka is geweest?
bij Chelm en in het kamp Sobi-
bor. Maar op grond van onder
zoek door deskundigen heeft de
Israëlische rechtbank die 'Traw-
niki-kaart' authentiek bevonden
en als bewijs aanvaard. Er blijkt
overigens niet uit dat Demjan
juk in Treblinka is geweest.
De kaart diende indertijd de
Amerikaanse justitie als bewijs
bij het intrekken van Demjan-
juks staatsburgerschap en, in
1986, bij zijn uitlevering aan Is
raël. Volgens de verdediging
had de Amerikaanse justitie op
dat moment al doorslaggevende
bewijzen in handen dat niet
Demjanjuk, maar een zekere
Ivan Martsjenko de gaskamers
in Treblinka had bediend. Dat
materiaal zou zijn achtergehou
den om het voortbestaan van de
Amerikaanse nazi-opsporings
dienst te rechtvaardigen. Ook
de Israëlische aanklager zou het
hebben gezien. „De geschiede
nis zal leren dat het allemaal
een samenzwering is", zei ad
vocaat Yoram Sheftel in 1988 in
zijn resumé.
Nieuw materiaal
Sinds het vonnis van de Jeruza-
lemse.rechtbank zijn er stapels
nieuw bewijsmateriaal tevoor
schijn gekomen. De liberalise
ring in Oost-Europa en de Sov
jetunie stelde aanklager Michael
Shaked en verdediger Sheftel in
staat de hand te leggen op voor
heen ontoegankelijk archiefma
teriaal. Daaronder waren tach
tig getuigenverklaringen van
Aanstaande donderdag, meer
dan vijf jaar nadat de Jeruza-
lemse rechtbank de nu 73-jarige
Demjanjuk ter dood veroordeel
de, zal het Israëlische Hoogge
rechtshof zijn visie bekendma
ken.
De rechtbank die hem in april
1988 naar de galg zond, conclu
deerde 'zonder de minste aarze
ling of twijfel' dat John Demjan
juk en de man die in Treblinka
bekend stond als Ivan de Ver
schrikkelijke een en dezelfde
persoon is. Volgens rechtbank
president Dov Levin hadden de
getuigenverklaringen van vijf
overlevenden van Treblinka de
doorslag gegeven. Demjanjuk
werd schuldig bevonden aan
'misdaden tegen het joodse
volk, misdaden tegen de mens
heid, oorlogsmisdaden en mis
daden tegen vervolgde perso-
De verdediging heeft steeds ge
probeerd mogelijkheid nummer
twee de complottheorie
aannemelijk te maken. Dem
janjuk zou na de oorlog het le
ven zijn zuur gemaakt door de
Sovjet-geheime dienst, want de
KGB had weinig op met Oekraï-
ners die naar de Verenigde Sta
ten emigreerden. De dienst zou
een document hebben vervalst,
waaruit zou blijken dat Dem
janjuk een opleiding had gekre
gen als SS-kampbewaker in
Trawniki en daarna operatief
was geweest in een werkkamp
kampbewakers van Treblinka,
daterend van kort na de oorlog.
Zonder uitzondering verklaar
den zij dat Nicolai Sjelayef (in
1952 door de Russen geëxecu
teerd) en Ivan Martsjenko de
gaskamers bedienden.
De naam Demjanjuk komt in de
stukken niet voor. Martsjenko,
van wie ook een foto boven wa
ter kwam, voegde zich tegen het
eind van de oorlog in de buurt
van Triëst bij Joegoslavische
partizanen, met de bedoeling
zich later in Noord-Italië te ves
tigen. Nadien is niets meer van
hem vernomen.
Aanklager Shaked vond in
Duitsland een SS-dienstrooster
teplaats en het van de Trawniki-
kaart bekende dienstnummer
dat Ivan Demjanjuk in Sobi-
bor plaatst in de tijd waarin hij
volgens de getuigenis van vijf
overlevenden in Treblinka was.
Demjanjuk zelf beweert dat hij
in die tijd in een krijgsgevan
genkamp zat. Het feit dat zijn
alibi op zijn zachtst gezegd on
volledig is, heeft tijdens het pro
ces de aanklager goede diensten
bewezen. Maar de nieuwe gege
vens stemmen nauw overeen
met een al eerder bekende ge
tuigenis van ex-Sobibor-bewa
ker Ignat Danyltsjenko, die is
overleden in 1985.
Danyltsjenko verklaarde in 1979
tegenover een Russische officier
van justitie dat hij lange tijd is
opgetrokken met Demjanjuk,
die hij zonder aarzeling identifi
ceerde in verschillende fotose
ries. Hij zou samen met hem in
de SS hebben gediend in Sobi-
bor, Flossenburg en Regens
burg. Danyltsjenko omschreef
Demjanjuk als een loyale bewa
ker, maar antwoordde desge
vraagd dat deze voor zover hij
wist nooit speciale wreedheden
had begaan of mensen had
doodgeschoten.
Zelfs aanklager Shaked liet te
gen het einde van de beroeps
procedure bij het Hof voorzich
tig blijken er niet meer zo zeker
van te zijn dat wettig en over
tuigend is bewezen dat Dem
janjuk de Ivan de Verschrikkelij
ke van Treblinka is. Hij wees op
de mogelijkheid Demjanjuk te
veroordelen wegens diens aan
wezigheid in andere kampen,
„die ongeveer net zo werkten
als Treblinka". Volgens hem is
bewezen dat Demjanjuk het
grootste deel van de oorlog in
de SS heeft gediend, „en in ze
kere zin is dat een ernstiger be
schuldiging dan zijn rol als Ivan
de Verschrikkelijke".
Toen in juni 1992 het Hoogge
rechtshof de hoorzittingen in de
beroepsprocedure afsloot, was
de stemming onder het Israëli
sche publiek voor zover dat
in de zaak geïnteresseerd was
duidelijk omgeslagen. Een ge
respecteerd weekblad publi
ceerde een artikel onder de kop:
De val van Michael Shaked.
Er zijn vele vragen opengeble
ven, maar er lijkt op zijn minst
reden voor gerechtvaardigde
twijfel als het gaat om de identi
ficatie van John Demjanjuk als
Ivan de Verschrikkelijke, en dat
is precies wat de verdediging
moest aantonen. De kans is dan
ook klein dat het Hof de conclu
sie van de rechtbank zonder
meer zal bekrachtigen.
De discussie heeft zich de
laatste maanden toegespitst op
twee vragen. Heeft het Hof de
bevoegdheid Demjanjuk te ver
oordelen wegens andere misda
den dan die welke hij in Tre
blinka zou hebben begaan? En
zo ja, zal het van die bevoegd
heid gebruikmaken?
Het spreekt bijna vanzelf dat
verdediger Sheftel de eerste
vraag met een krachtig uitge
sproken 'nee' beantwoordt. In
oktober 1992 zei hij daarover in
een vraaggesprek met deze
krant dat het uitwijzingsbevel
dat Demjanjuk in 1986 in Israël
deed belanden, uitdrukkelijk
ST. LOUIS RUPERT CORNWELL
THE INDEPENDENT
Als de situatie niet zo deprime
rend was, zou het een prachtig
gezicht zijn. Zo'n 20 kilometer
ten noord-westen van St. Louis,
Missouri, verandert route 67in
een drijvende asfaltbrug over
een nieuwe, grenzeloze zee.
Het is even over tien uur in de
morgen, maar de zon staat al te
branden in een spottende, wol
kenloze lucht. De stilte wordt
alleen verstoord door het water
dat zachtjes tegen het talud van
de weg kabbelt.
In de verte glinstert het bruine
water bewegingloos. Het opper
vlak wordt gebroken door spo
ren van een verdwenen wereld:
de bovenkant van elektriciteits-
en telefoonpalen, groene klom
pen van boomtoppen die er uit
zien als struiken, de daken van
wat ooit huizen en bedrijven
waren. Voor de rest is er alleen
water, zo ver als het oog kan
zien en heerst er een doodse
stilte.
Zo zien de rijke landbouwgron
den van St. Charles County er
tegenwoordig uit. Vóór de zwa
re overstromingen lag hier een
25 kilometer brede landtong die
aan de ene kant door de Missis
sippi werd begrensd en aan de
andere kant door de Missouri,
voordat de twee machtige rivie
ren even ten noorden van St.
Louis samenkwamen. Maar de
ze geografische wetenswaardig
heden zijn nu irrelevant. De
door maandenlang aanhouden
de recordregens aangezwollen
rivieren zijn één geworden. Vrij
dag dreigde het water door
nieuwe regenval opnieuw te
stijgen. Deskundigen zeggen
dat het maanden zal duren
voordat het hoogwater van de
Mississippi èn haar zijrivieren
weer zal zijn gezakt.
Vijftig meter rechts van de weg
steekt een verloren rood en geel
bord uit het water. Het is het
enige spoor van Captain Jim's
Bar and Grill. Over het hele
middenwesten van de Verenig
de Staten zijn soortgelijke tafe
relen te zien. Van Minnesota èn
Iowa tot Missouri en Illinois ligt
een gebied groter dan Neder
land onder water doordat de ri
vieren hun natuurlijke konink
rijk hebben opgeëist. Bijna
33.000 mensen zijn uit hun
laaggelegen huizen verdreven
en afgelopen vrijdag zijn nog
eens vier mensen overleden.
Het totale aantal doden be
draagt tenminste 37. Miljarden
Een inwoonster v
i Portage des Sioux brengt per boot zoveel mogelijk bezittingen
dollars aan landbouwprodukten
zijn verloren gegaan en langs
honderden kilometers van de
imposante waterwegen dreigen
rivierdijken het te begeven.
Gods oordeel
Volgens een opiniepeiling die
het afgelopen weekeinde werd
gehouden, gelooft een op de vijf
Amerikanen dat de beproeving
een straf is van God: „Het is
Gods oordeel over de burgers
van de Verenigde Staten en hun
zondige gedrag." Als dit waar is,
is Onze Lieve Heer wel een tikje
oneerlijk geweest in zijn keuze
van zondaars. De bevolking van
het Amerikaanse middenwesten
is godvrezend, hardwerkend,
geduldig, ordelijk, beschaafd en
hulpvaardig.
En tijdens wat nu al te boek
staat als de 'Grote Overstroming
van 1993' worden al deze ou
derwetse deugden volop ten
toongespreid. Als de nood aan
de man is, slaat iedereen de
handen ineen. Het gemeen
schapsgevoel is haast tastbaar.
Gemeinschaftssinn 'is trouwens
een betere benaming, aange
zien hier niet alleen Duitse
waarden heersen, maar ook
Duits bloed door de aderen
vloeit. Dat wordt duidelijk aan
plaatsnamen als Wittenberg,
Guttenberg, Hermann en Ger-
mania Road, het zwaarst getrof
fen dorpje in South St. Louis. De
machtige Anheuser-Busch dy
nastie van bierbrouwers heeft
haar hoofdkwartier in de stad
St. Louis.
Busch doet nog steeds goede
zaken met zijn Budweiser bier.
Maar nu veel gemeenschappen
langs de rivier hun water moe
ten koken voordat ze het mogen
drinken en het gevaar van be
smette waterzuiveringsinstalla
ties altijd aanwezig is, deelt het
bedrijf gratis blikjes drinkwater
uit. Natuurlijk is dat een gewel
dige reclamestunt, maar het is
ook tekenend voor de manier
waaróp groot en klein elkaar
helpt.
Bij andere recente rampen in de
VS, zoals de rellen in Los Ange
les of Hurricane Andrew vorig
jaar, waren plunderingen en
winstbejag aan de orde van de
dag. Maar hier niet. Flier zullen
de plaatsen waar zandzakken
worden gevuld eerder zonder
zandzakken komen te zitten
dan zonder vrijwilligers. Sinds
het hoogwater deze maand St.
Louis zelf bereikte, is de mis
daad in deze stad juist afgeno-
Natuurlijk zijn er ook in het
middenwesten grenzen aan het
weerstandsvermogen. De span
ning en uitputting zijn van de
gezichten af te lezen. Neem bij
voorbeeld Sharon Ellis. Ze
woont in het stadje Arnold,
even ten zuiden van St. Louis,
waar de rivier de Meramac in de
Mississippi stroomt. Haarhuis
is overgeleverd aan de besten
digheid van een dijkje van
zandzakken dat het vloedwater
van de Meramac moet tegen
houden. Bijna in tranen staart
ze naar het stinkende, donker- -
bruine meer voor haar deur. „Ik
sta hier al twee weken op wacht.
Het houdt maar niet op, het
gaat maar door. Het is zo ver
moeiend om elke ochtend bij
het wakker worden weer meer
water te zien. Ik hunker naar
droog land."
Maar het weerbericht is stroom
opwaarts zo slecht, dat het nog
wel een paar maanden zal du
ren voordat het gebied weer
droogvalt. Sharon Ellis en tallo
ze anderen staan nog meer
bepaalt dat hij alleen terecht
mag staan op de aanklacht dat
hij Ivan de Verschrikkelijke van
Treblinka is.
„De uitwijzing is gebaseerd op
het internationale recht en dat
zegt dat iemand alleen mag
worden berecht voor de mis
daad die tot zijn uitwijzing heeft
geleid." Sheftel wees er ook op
dat Israël nooit de uitlevering
van Demjanjuk zou hebben ver
langd als het ging om een 'ge
wone bewaker' en niet iemand
die ervan werd verdacht de gas-
kamers in Treblinka te hebben
bediend. „Willen ze mijn cliënt
nu ineens berechten als Ivan de
niet-zo-Verschrikkelijke?"
John Demjanjuk
wordt teruggebacht
naar de gevangenis
na een van de recht
zittingen rond zijn
persoon. foto»anp
Andere Israëlische juristen en
belangrijker nóg het Hof
zelf, menen dat Israël wel dege
lijk de bevoegdheid heeft Dem
janjuk te straffen voor 'alterna
tieve misdaden'. In de loop van
de beroepszitting herinnerden
de opperrechters advocaat
Sheftel aan een besluit van
1950, volgens welke het Hof als
beroepsinstantie zich mag be
zighouden met variaties op de
oorspronkelijke zaak.
Volkerenmoord
Demjanjuk is door de rechtbank
veroordeeld wegens volkeren
moord ('misdaden tegen het
joodse volk, misdaden tegen de
mensheid, oorlogsmisdaden en
misdaden tegen vervolgde per
sonen'). In dat verband maakte
opperrechter Elon tijdens de
zitting een opmerking die van
belang kan zijn. Hij zei: „Sobi-
bor en Treblinka zijn in het le
ven geroepen om per dag 3.000
mensen te kunnen vermoorden.
Ze stuurden daar bewakers
heen met een opdracht. Dat is
de definitie van volkeren
moord."
Maar voor het antwoord op de
vraag of het Hof Demjanjuk in
derdaad wegens andere misda
den bijvoorbeeld zijn dienst
in Sobibor zal veroordelen, is
een ander aspect van cruciaal
belang. De opperrechters moe
ten er volgens de wet van over
tuigd zijn dat Demjanjuk vol
doende in de gelegenheid is ge
weest zich te verdedigen tegen
die andere aantijgingen. En of
dat het geval was, is aan twijfel
onderhevig. Niemand kan im
mers ontkennen dat Ivan de
Verschrikkelijke de centrale en
alles overheersende figuur is ge
weest in wat de verdediging
steeds laatdunkend heeft om
schreven als het 'showproces' in
Jeruzalem.
STANDPLAATS BARCELONA
angstige, slapeloze nachten te
wachten, evenals nog meer
muggen, dijkdoorbraken en el
lende.
En als het straks eindelijk voor
bij is, begint de grote schoon
maak van ondergelopen huizen,
fabrieken, wegen, parken en ak
kers, om maar te zwijgen van de
20 miljoen zakken loodzwaar
nat zand. Afgaand op de ge
schiedenis van de waterstanden
van de rivieren zal het tientallen
jaren duren voordat er weer zo
veel zandzakken nodig zijn.
De schrijver William Faulkner
heeft het het best verwoord.
Over een minder ernstige over
stroming in 1927 schreef hij:
„De Mississippi is net een oude
ezel die bereid is tien jaar voor
je te werken in ruil voor het
voorrecht om je één keer onder
uit te schoppen."
Wie in de gelegenheid is om
geregeld heel Spanje door te
rijden, ontkomt niet aan de
schim van wijlen dictator
Francisco Franco. Overal stuit
je op zijn standbeelden, rijd je
door dorpjes die naar hem
genoemd zijn, of parkeer je je
auto in een straat die zijn
naam draagt.
Zo verbleef ik laatst in het Py
reneese dorp Jaca in een ho
tel, dat aan de Paseo Genera-
lisimo Franco ligt. Het hotel
zelf droeg de naam 'Conde
Aznar'. En hoewel die naam
niets met de rechtse opposi
tieleider Jose Maria Aznar te
maken heeft, was er toch een
associatie. Want Aznars opa
was ambassadeur voor Fran
co in Parijs en zijn vader had
zijn journalistieke carrière
aan de dictator te danken.
Elke keer weer valt het me op
hoe makkelijk de Spanjaarden
in korte tijd de stap van veer
tig jaar dictatuur naar een
constitutionele monarchie
hebben gezet. Toch moeten
er nog altijd honderdduizen
den Spanjaarden zijn die tij
dens de burgeroorlog en in de
jaren daarna veel te lijden
hebben gehad van het Fran-
co-totalitarisme. Soms denk
ik dat de Spanjaarden hun
verleden bewust verdringen.
Vaker ben ik er echter van
overtuigd, dat zij beter met
hun verleden kunnen om
gaan dan wij.
Een goed voorbeeld daarvan
is Casa Pepe, een restaurant
annex bar tussen Madrid en
Cordoba, precies op de grens
van Castilia-La Mancha en
Andalusië, aan de rand van de
Sierra Morena, op de hoogte
van een stukje berglandschap
dat de prachtige naam Defila-
dero de Despenaperros
draagt. Dat betekent zoveel
als de 'bergpas van de naar
beneden gegooide honden'.
Casa Pepe zou men gerust het
culinaire symbool van het
Franco-verleden kunnen noe
men. En niemand dië dat erg
vindt, of handtekeningen ver
zamelt om de sluiting van dit
etablissement te eisen. Dit
wonderlijke café verkoopt
heerlijke honing uit de ber
gen, snijdt de beste ham voor
je af en serveert manchego-
kaas die je nergens anders
kunt krijgen. En de wijn? Dat
is een Valdepenas, of, voor
wie er op staat, een rioja.
Om deze rioja gaat het, want
op het etiket is een portret af
gedrukt van Franco als gezag
voerder van zijn privéjacht,
de Azor. Deze rioja is speciaal
gebotteld voor Casa Pepe en
de Juntas Espanolas (een
rechtse pro-Franco club), ter
gelegenheid van de honderd
ste geboortedag van el Cau-
dillo.
Ook op andere manieren
wordt in Casa Pepe geïllu
streerd dat de politieke voor
keur van de eigenaar uiterst
rechts is en dat hij heimwee
heeft naar de tijden van Fran
co. Want de wanden van de
bar zijn behangen met de wa
penschilden van afdelingen
van de'Guardia Civil, afgewis
seld met spotprenten van de
socialistische leiders Felipe
Gonzalez en Alfonso Guerra.
Toch wordt de Casa Pepe
door iedereen bezocht, zoals
blijkt uit een bezoek aan de
toiletten, waar linkse en
rechtse leuzen van ieders po
litiek gelijk getuigen. En om
aan iedereen duidelijk te ma
ken dat alle meningen inder
daad worden gerespecteerd,
hangt er boven de kassa een
bordje, waarop staat dat pra
ten over politiek is toege
staan, maar dat erom vechten
uit den boze is.
Ik mag dat wel, die Spaanse
houding ten opzichte van een
goed of fout verleden. Dat ge
tuigt van een tolerantie, die
wij Nederlanders in al onze
oprechtheid nog wel eens
missen als het om emotioneel
geladen onderwerpen als de
Tweede Wereldoorlog, ons
koloniaal verleden of Zuid-
Afrika gaat. En wie dat alle
maal flauwekul vindt, maar
wel aan zijn maag denkt, kan
ik Casa Pepe aanraden. Want
de manchego, de jamon en
de Franco-rioja zijn daar wer
kelijk van de beste kwaliteit.
RUUD DE WIT CORRESPONDENT