'Ivan de niet zo erg Verschrikkelijke?' 'Gemeenschapszin overspoelt Amerika's middenwesten' Feiten &Meningen Omgaan met een fout verleden DINSDAG 27 JUL11993 2 Identiteit John Demjanjuk nog altijd ter discussie D BLOEMENDAAL Wie is John Demjanjuk? Is hij de man die onder de bij naam Ivan de Verschrikkelijke de gaskamers in Treblinka bediende en er een sadistisch genoegen in schepte zijn joodse slachtoffers ledematen af te snijden? Of is hij een Oekraïnse krijgsgevangene, die na de oorlog het slachtof fer werd van Russische, Amerikaanse en Israëlische sa menzweringen? Of, derde mogelijkheid, een Oekraïnse SS'er die weliswaar concentratiekampen bewaakte, maar nooit in Treblinka is geweest? bij Chelm en in het kamp Sobi- bor. Maar op grond van onder zoek door deskundigen heeft de Israëlische rechtbank die 'Traw- niki-kaart' authentiek bevonden en als bewijs aanvaard. Er blijkt overigens niet uit dat Demjan juk in Treblinka is geweest. De kaart diende indertijd de Amerikaanse justitie als bewijs bij het intrekken van Demjan- juks staatsburgerschap en, in 1986, bij zijn uitlevering aan Is raël. Volgens de verdediging had de Amerikaanse justitie op dat moment al doorslaggevende bewijzen in handen dat niet Demjanjuk, maar een zekere Ivan Martsjenko de gaskamers in Treblinka had bediend. Dat materiaal zou zijn achtergehou den om het voortbestaan van de Amerikaanse nazi-opsporings dienst te rechtvaardigen. Ook de Israëlische aanklager zou het hebben gezien. „De geschiede nis zal leren dat het allemaal een samenzwering is", zei ad vocaat Yoram Sheftel in 1988 in zijn resumé. Nieuw materiaal Sinds het vonnis van de Jeruza- lemse.rechtbank zijn er stapels nieuw bewijsmateriaal tevoor schijn gekomen. De liberalise ring in Oost-Europa en de Sov jetunie stelde aanklager Michael Shaked en verdediger Sheftel in staat de hand te leggen op voor heen ontoegankelijk archiefma teriaal. Daaronder waren tach tig getuigenverklaringen van Aanstaande donderdag, meer dan vijf jaar nadat de Jeruza- lemse rechtbank de nu 73-jarige Demjanjuk ter dood veroordeel de, zal het Israëlische Hoogge rechtshof zijn visie bekendma ken. De rechtbank die hem in april 1988 naar de galg zond, conclu deerde 'zonder de minste aarze ling of twijfel' dat John Demjan juk en de man die in Treblinka bekend stond als Ivan de Ver schrikkelijke een en dezelfde persoon is. Volgens rechtbank president Dov Levin hadden de getuigenverklaringen van vijf overlevenden van Treblinka de doorslag gegeven. Demjanjuk werd schuldig bevonden aan 'misdaden tegen het joodse volk, misdaden tegen de mens heid, oorlogsmisdaden en mis daden tegen vervolgde perso- De verdediging heeft steeds ge probeerd mogelijkheid nummer twee de complottheorie aannemelijk te maken. Dem janjuk zou na de oorlog het le ven zijn zuur gemaakt door de Sovjet-geheime dienst, want de KGB had weinig op met Oekraï- ners die naar de Verenigde Sta ten emigreerden. De dienst zou een document hebben vervalst, waaruit zou blijken dat Dem janjuk een opleiding had gekre gen als SS-kampbewaker in Trawniki en daarna operatief was geweest in een werkkamp kampbewakers van Treblinka, daterend van kort na de oorlog. Zonder uitzondering verklaar den zij dat Nicolai Sjelayef (in 1952 door de Russen geëxecu teerd) en Ivan Martsjenko de gaskamers bedienden. De naam Demjanjuk komt in de stukken niet voor. Martsjenko, van wie ook een foto boven wa ter kwam, voegde zich tegen het eind van de oorlog in de buurt van Triëst bij Joegoslavische partizanen, met de bedoeling zich later in Noord-Italië te ves tigen. Nadien is niets meer van hem vernomen. Aanklager Shaked vond in Duitsland een SS-dienstrooster teplaats en het van de Trawniki- kaart bekende dienstnummer dat Ivan Demjanjuk in Sobi- bor plaatst in de tijd waarin hij volgens de getuigenis van vijf overlevenden in Treblinka was. Demjanjuk zelf beweert dat hij in die tijd in een krijgsgevan genkamp zat. Het feit dat zijn alibi op zijn zachtst gezegd on volledig is, heeft tijdens het pro ces de aanklager goede diensten bewezen. Maar de nieuwe gege vens stemmen nauw overeen met een al eerder bekende ge tuigenis van ex-Sobibor-bewa ker Ignat Danyltsjenko, die is overleden in 1985. Danyltsjenko verklaarde in 1979 tegenover een Russische officier van justitie dat hij lange tijd is opgetrokken met Demjanjuk, die hij zonder aarzeling identifi ceerde in verschillende fotose ries. Hij zou samen met hem in de SS hebben gediend in Sobi- bor, Flossenburg en Regens burg. Danyltsjenko omschreef Demjanjuk als een loyale bewa ker, maar antwoordde desge vraagd dat deze voor zover hij wist nooit speciale wreedheden had begaan of mensen had doodgeschoten. Zelfs aanklager Shaked liet te gen het einde van de beroeps procedure bij het Hof voorzich tig blijken er niet meer zo zeker van te zijn dat wettig en over tuigend is bewezen dat Dem janjuk de Ivan de Verschrikkelij ke van Treblinka is. Hij wees op de mogelijkheid Demjanjuk te veroordelen wegens diens aan wezigheid in andere kampen, „die ongeveer net zo werkten als Treblinka". Volgens hem is bewezen dat Demjanjuk het grootste deel van de oorlog in de SS heeft gediend, „en in ze kere zin is dat een ernstiger be schuldiging dan zijn rol als Ivan de Verschrikkelijke". Toen in juni 1992 het Hoogge rechtshof de hoorzittingen in de beroepsprocedure afsloot, was de stemming onder het Israëli sche publiek voor zover dat in de zaak geïnteresseerd was duidelijk omgeslagen. Een ge respecteerd weekblad publi ceerde een artikel onder de kop: De val van Michael Shaked. Er zijn vele vragen opengeble ven, maar er lijkt op zijn minst reden voor gerechtvaardigde twijfel als het gaat om de identi ficatie van John Demjanjuk als Ivan de Verschrikkelijke, en dat is precies wat de verdediging moest aantonen. De kans is dan ook klein dat het Hof de conclu sie van de rechtbank zonder meer zal bekrachtigen. De discussie heeft zich de laatste maanden toegespitst op twee vragen. Heeft het Hof de bevoegdheid Demjanjuk te ver oordelen wegens andere misda den dan die welke hij in Tre blinka zou hebben begaan? En zo ja, zal het van die bevoegd heid gebruikmaken? Het spreekt bijna vanzelf dat verdediger Sheftel de eerste vraag met een krachtig uitge sproken 'nee' beantwoordt. In oktober 1992 zei hij daarover in een vraaggesprek met deze krant dat het uitwijzingsbevel dat Demjanjuk in 1986 in Israël deed belanden, uitdrukkelijk ST. LOUIS RUPERT CORNWELL THE INDEPENDENT Als de situatie niet zo deprime rend was, zou het een prachtig gezicht zijn. Zo'n 20 kilometer ten noord-westen van St. Louis, Missouri, verandert route 67in een drijvende asfaltbrug over een nieuwe, grenzeloze zee. Het is even over tien uur in de morgen, maar de zon staat al te branden in een spottende, wol kenloze lucht. De stilte wordt alleen verstoord door het water dat zachtjes tegen het talud van de weg kabbelt. In de verte glinstert het bruine water bewegingloos. Het opper vlak wordt gebroken door spo ren van een verdwenen wereld: de bovenkant van elektriciteits- en telefoonpalen, groene klom pen van boomtoppen die er uit zien als struiken, de daken van wat ooit huizen en bedrijven waren. Voor de rest is er alleen water, zo ver als het oog kan zien en heerst er een doodse stilte. Zo zien de rijke landbouwgron den van St. Charles County er tegenwoordig uit. Vóór de zwa re overstromingen lag hier een 25 kilometer brede landtong die aan de ene kant door de Missis sippi werd begrensd en aan de andere kant door de Missouri, voordat de twee machtige rivie ren even ten noorden van St. Louis samenkwamen. Maar de ze geografische wetenswaardig heden zijn nu irrelevant. De door maandenlang aanhouden de recordregens aangezwollen rivieren zijn één geworden. Vrij dag dreigde het water door nieuwe regenval opnieuw te stijgen. Deskundigen zeggen dat het maanden zal duren voordat het hoogwater van de Mississippi èn haar zijrivieren weer zal zijn gezakt. Vijftig meter rechts van de weg steekt een verloren rood en geel bord uit het water. Het is het enige spoor van Captain Jim's Bar and Grill. Over het hele middenwesten van de Verenig de Staten zijn soortgelijke tafe relen te zien. Van Minnesota èn Iowa tot Missouri en Illinois ligt een gebied groter dan Neder land onder water doordat de ri vieren hun natuurlijke konink rijk hebben opgeëist. Bijna 33.000 mensen zijn uit hun laaggelegen huizen verdreven en afgelopen vrijdag zijn nog eens vier mensen overleden. Het totale aantal doden be draagt tenminste 37. Miljarden Een inwoonster v i Portage des Sioux brengt per boot zoveel mogelijk bezittingen dollars aan landbouwprodukten zijn verloren gegaan en langs honderden kilometers van de imposante waterwegen dreigen rivierdijken het te begeven. Gods oordeel Volgens een opiniepeiling die het afgelopen weekeinde werd gehouden, gelooft een op de vijf Amerikanen dat de beproeving een straf is van God: „Het is Gods oordeel over de burgers van de Verenigde Staten en hun zondige gedrag." Als dit waar is, is Onze Lieve Heer wel een tikje oneerlijk geweest in zijn keuze van zondaars. De bevolking van het Amerikaanse middenwesten is godvrezend, hardwerkend, geduldig, ordelijk, beschaafd en hulpvaardig. En tijdens wat nu al te boek staat als de 'Grote Overstroming van 1993' worden al deze ou derwetse deugden volop ten toongespreid. Als de nood aan de man is, slaat iedereen de handen ineen. Het gemeen schapsgevoel is haast tastbaar. Gemeinschaftssinn 'is trouwens een betere benaming, aange zien hier niet alleen Duitse waarden heersen, maar ook Duits bloed door de aderen vloeit. Dat wordt duidelijk aan plaatsnamen als Wittenberg, Guttenberg, Hermann en Ger- mania Road, het zwaarst getrof fen dorpje in South St. Louis. De machtige Anheuser-Busch dy nastie van bierbrouwers heeft haar hoofdkwartier in de stad St. Louis. Busch doet nog steeds goede zaken met zijn Budweiser bier. Maar nu veel gemeenschappen langs de rivier hun water moe ten koken voordat ze het mogen drinken en het gevaar van be smette waterzuiveringsinstalla ties altijd aanwezig is, deelt het bedrijf gratis blikjes drinkwater uit. Natuurlijk is dat een gewel dige reclamestunt, maar het is ook tekenend voor de manier waaróp groot en klein elkaar helpt. Bij andere recente rampen in de VS, zoals de rellen in Los Ange les of Hurricane Andrew vorig jaar, waren plunderingen en winstbejag aan de orde van de dag. Maar hier niet. Flier zullen de plaatsen waar zandzakken worden gevuld eerder zonder zandzakken komen te zitten dan zonder vrijwilligers. Sinds het hoogwater deze maand St. Louis zelf bereikte, is de mis daad in deze stad juist afgeno- Natuurlijk zijn er ook in het middenwesten grenzen aan het weerstandsvermogen. De span ning en uitputting zijn van de gezichten af te lezen. Neem bij voorbeeld Sharon Ellis. Ze woont in het stadje Arnold, even ten zuiden van St. Louis, waar de rivier de Meramac in de Mississippi stroomt. Haarhuis is overgeleverd aan de besten digheid van een dijkje van zandzakken dat het vloedwater van de Meramac moet tegen houden. Bijna in tranen staart ze naar het stinkende, donker- - bruine meer voor haar deur. „Ik sta hier al twee weken op wacht. Het houdt maar niet op, het gaat maar door. Het is zo ver moeiend om elke ochtend bij het wakker worden weer meer water te zien. Ik hunker naar droog land." Maar het weerbericht is stroom opwaarts zo slecht, dat het nog wel een paar maanden zal du ren voordat het gebied weer droogvalt. Sharon Ellis en tallo ze anderen staan nog meer bepaalt dat hij alleen terecht mag staan op de aanklacht dat hij Ivan de Verschrikkelijke van Treblinka is. „De uitwijzing is gebaseerd op het internationale recht en dat zegt dat iemand alleen mag worden berecht voor de mis daad die tot zijn uitwijzing heeft geleid." Sheftel wees er ook op dat Israël nooit de uitlevering van Demjanjuk zou hebben ver langd als het ging om een 'ge wone bewaker' en niet iemand die ervan werd verdacht de gas- kamers in Treblinka te hebben bediend. „Willen ze mijn cliënt nu ineens berechten als Ivan de niet-zo-Verschrikkelijke?" John Demjanjuk wordt teruggebacht naar de gevangenis na een van de recht zittingen rond zijn persoon. foto»anp Andere Israëlische juristen en belangrijker nóg het Hof zelf, menen dat Israël wel dege lijk de bevoegdheid heeft Dem janjuk te straffen voor 'alterna tieve misdaden'. In de loop van de beroepszitting herinnerden de opperrechters advocaat Sheftel aan een besluit van 1950, volgens welke het Hof als beroepsinstantie zich mag be zighouden met variaties op de oorspronkelijke zaak. Volkerenmoord Demjanjuk is door de rechtbank veroordeeld wegens volkeren moord ('misdaden tegen het joodse volk, misdaden tegen de mensheid, oorlogsmisdaden en misdaden tegen vervolgde per sonen'). In dat verband maakte opperrechter Elon tijdens de zitting een opmerking die van belang kan zijn. Hij zei: „Sobi- bor en Treblinka zijn in het le ven geroepen om per dag 3.000 mensen te kunnen vermoorden. Ze stuurden daar bewakers heen met een opdracht. Dat is de definitie van volkeren moord." Maar voor het antwoord op de vraag of het Hof Demjanjuk in derdaad wegens andere misda den bijvoorbeeld zijn dienst in Sobibor zal veroordelen, is een ander aspect van cruciaal belang. De opperrechters moe ten er volgens de wet van over tuigd zijn dat Demjanjuk vol doende in de gelegenheid is ge weest zich te verdedigen tegen die andere aantijgingen. En of dat het geval was, is aan twijfel onderhevig. Niemand kan im mers ontkennen dat Ivan de Verschrikkelijke de centrale en alles overheersende figuur is ge weest in wat de verdediging steeds laatdunkend heeft om schreven als het 'showproces' in Jeruzalem. STANDPLAATS BARCELONA angstige, slapeloze nachten te wachten, evenals nog meer muggen, dijkdoorbraken en el lende. En als het straks eindelijk voor bij is, begint de grote schoon maak van ondergelopen huizen, fabrieken, wegen, parken en ak kers, om maar te zwijgen van de 20 miljoen zakken loodzwaar nat zand. Afgaand op de ge schiedenis van de waterstanden van de rivieren zal het tientallen jaren duren voordat er weer zo veel zandzakken nodig zijn. De schrijver William Faulkner heeft het het best verwoord. Over een minder ernstige over stroming in 1927 schreef hij: „De Mississippi is net een oude ezel die bereid is tien jaar voor je te werken in ruil voor het voorrecht om je één keer onder uit te schoppen." Wie in de gelegenheid is om geregeld heel Spanje door te rijden, ontkomt niet aan de schim van wijlen dictator Francisco Franco. Overal stuit je op zijn standbeelden, rijd je door dorpjes die naar hem genoemd zijn, of parkeer je je auto in een straat die zijn naam draagt. Zo verbleef ik laatst in het Py reneese dorp Jaca in een ho tel, dat aan de Paseo Genera- lisimo Franco ligt. Het hotel zelf droeg de naam 'Conde Aznar'. En hoewel die naam niets met de rechtse opposi tieleider Jose Maria Aznar te maken heeft, was er toch een associatie. Want Aznars opa was ambassadeur voor Fran co in Parijs en zijn vader had zijn journalistieke carrière aan de dictator te danken. Elke keer weer valt het me op hoe makkelijk de Spanjaarden in korte tijd de stap van veer tig jaar dictatuur naar een constitutionele monarchie hebben gezet. Toch moeten er nog altijd honderdduizen den Spanjaarden zijn die tij dens de burgeroorlog en in de jaren daarna veel te lijden hebben gehad van het Fran- co-totalitarisme. Soms denk ik dat de Spanjaarden hun verleden bewust verdringen. Vaker ben ik er echter van overtuigd, dat zij beter met hun verleden kunnen om gaan dan wij. Een goed voorbeeld daarvan is Casa Pepe, een restaurant annex bar tussen Madrid en Cordoba, precies op de grens van Castilia-La Mancha en Andalusië, aan de rand van de Sierra Morena, op de hoogte van een stukje berglandschap dat de prachtige naam Defila- dero de Despenaperros draagt. Dat betekent zoveel als de 'bergpas van de naar beneden gegooide honden'. Casa Pepe zou men gerust het culinaire symbool van het Franco-verleden kunnen noe men. En niemand dië dat erg vindt, of handtekeningen ver zamelt om de sluiting van dit etablissement te eisen. Dit wonderlijke café verkoopt heerlijke honing uit de ber gen, snijdt de beste ham voor je af en serveert manchego- kaas die je nergens anders kunt krijgen. En de wijn? Dat is een Valdepenas, of, voor wie er op staat, een rioja. Om deze rioja gaat het, want op het etiket is een portret af gedrukt van Franco als gezag voerder van zijn privéjacht, de Azor. Deze rioja is speciaal gebotteld voor Casa Pepe en de Juntas Espanolas (een rechtse pro-Franco club), ter gelegenheid van de honderd ste geboortedag van el Cau- dillo. Ook op andere manieren wordt in Casa Pepe geïllu streerd dat de politieke voor keur van de eigenaar uiterst rechts is en dat hij heimwee heeft naar de tijden van Fran co. Want de wanden van de bar zijn behangen met de wa penschilden van afdelingen van de'Guardia Civil, afgewis seld met spotprenten van de socialistische leiders Felipe Gonzalez en Alfonso Guerra. Toch wordt de Casa Pepe door iedereen bezocht, zoals blijkt uit een bezoek aan de toiletten, waar linkse en rechtse leuzen van ieders po litiek gelijk getuigen. En om aan iedereen duidelijk te ma ken dat alle meningen inder daad worden gerespecteerd, hangt er boven de kassa een bordje, waarop staat dat pra ten over politiek is toege staan, maar dat erom vechten uit den boze is. Ik mag dat wel, die Spaanse houding ten opzichte van een goed of fout verleden. Dat ge tuigt van een tolerantie, die wij Nederlanders in al onze oprechtheid nog wel eens missen als het om emotioneel geladen onderwerpen als de Tweede Wereldoorlog, ons koloniaal verleden of Zuid- Afrika gaat. En wie dat alle maal flauwekul vindt, maar wel aan zijn maag denkt, kan ik Casa Pepe aanraden. Want de manchego, de jamon en de Franco-rioja zijn daar wer kelijk van de beste kwaliteit. RUUD DE WIT CORRESPONDENT

Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken

Leidsch Dagblad | 1993 | | pagina 2