Wachten op
de lont in
het kruitvat
"T*
r' :~~VlLr\V^4
Het zout uit de pap
ZATERDAG 24 JUL11993
*r *rfs
De weg naar Bodrum kronkelt
zich over de heuvels langs uit
gestrekte olijfgaarden. De zilver-
groene bomen wuiven in een briesje dat de
prikkelende geur van pijnbomen en hooi met
zich meedraagt. Het is rustig in de smalle
straatjes van het stadje. Na de PKK-acties in
Europa en de bomaanslag in Antalya hebben
met name de Duitse toeristen hun reizen ge
annuleerd. Er wordt geklaagd door de boeren
die hun sinaasappelbomen hebben omge
hakt om een pension op het vrijkomende
lapje grond te bouwen, maar vooral de han
delaren die grote voorraden leren jassen en
tassen of andere spullen op krediet hebben
gekocht houden hun hart vast.
Een bosbrand heeft twee weken geleden de
heuvels rond het stadje zwartgeblakerd. Het
vuur ontstond op vier verschillende plaatsen
tegelijk en kwam gevaarlijk dicht bij de bui
tenwijken. De burgemeester is van mening
dat het een van die branden was die elk jaar
ontstaan door glas of een sigarettepeuk. De
plaatselijke politiecommissaris verklaarde
dat hij met eigen ogen had gezien hoe de
wind brandende takkenbossen optilde:
,,Waar ze neerkwamen, begon het onmiddel
lijk te branden." Volgens een T-shirt-verko
per zijn dat echter indianenverhalen: „Ze zijn
bang dat negatieve publiciteit ook de laatste
toeristen zal wegjagen. Daarom doen ze net
alsof het geen sabotage was. Maar we weten
allemaal wie het hebben gedaan: de Kur
den."
Elk seizoen komen duizenden Kurden naar
het schiereiland waarop Bodrum ligt. Ze ma
ken gretig gebruik van de behoefte aan ar
beidskrachten om de vakantiedorpen en ho
tels uit de grond ta stampen. Rijk worden ze
er niet van de daglonen variëren van 9 tot
15 gulden maar omdat ze in kampen op
de bouwplaats verblijven, hebben ze nauwe
lijks onkosten. Zo kunnen ze toch nog wat
geld naar hun familie sturen.
's Avonds slenteren de bouwvakkers in hun
sjofele kleding door Bodrum. Ze zijn een
doorn in het oog van de uitbaters van hotels
en disco's. De plaatselijke vertegenwoordiger
van de Vereniging voor Mensenrechten,
Aydin Doger, maakt zich zorgen over de
groeiende vooroordelen. De Kurden hadden
al het imago van dieven en verkrachters,
maar na de acties van de PKK denkt menig
inwoner van Bodrum dat alle Kurden ook ter
roristen zijn.
„Er zijn niet alleen seizoenarbeiders, veel
Kurden hebben zich hier gevestigd, zijn ge
trouwd met Bodrumse meisjes. Neem nou de
eigenaar van de grootste openlucht-disco
theek van Turkije, Halikamassos, waar
Bodrum beroemd om is. Hij is ook een Kurd.
Maar bepaalde groepen sturen aan op een
polarisatie, ze willen een Kurdenjacht ontke
tenen. De PKK is er daar één van", aldus Do
ger.
Ooit droeg hij de PKK een warm hart toe.
Turkse, linkse activisten zoals hij begonnen
vijftien jaar geleden de strijd tegen het kapi
talisme. Het was logisch dat ze ook vochten
tegen de Kurdische grootgrondbezitters in
Zuidoost-Turkije, die de bevolking uitzogen.
Vanaf 1984 profileerde de PKK zich sterk en
werd de strijd grimmiger, maar nog steeds
vonden de marxisten geweld een geoorloofd
middel om hun ideaal te bereiken. Een jaar
of zes geleden begon Doger te twijfelen. Dat
kwam met name omdat de PKK steeds 'chau
vinistischer' werd en zich afkeerde van de
Turkse bondgenoten.
„Hun ideologie is zoek, er zit geen lijn
meer in de acties. De Turkse bourgeoisie ziet
de Kurden als tweederangsburgers, zoals de
negers dat zijn in Amerika. Dat kan alleen
veranderen in samenwerking met de Turkse
intellectuelen en niet door geweld om het ge
weld".
Dogan Karadag, een Kurdische tassenver-
koper, is tien jaar geleden naar Bodrum ge
komen. Vóór die tijd was ook hij een linkse
politiek activist. Hij kan zich absoluut niet
verenigen met de ideeën van de PKK, in de
eerste plaats door het geweld dat de organi
satie ook tegen burgers hanteert. Ook de na
tionalistische boodschap staat hem tegen.
„Ik spreek de taal zelf niet, maar natuurlijk
moeten de mensen die dat willen Kurdisch
kunnen spreken. Kurdische televisie, radio, ik
vind het allemaal prima. Maar ik hoef toch
niet te kijken alleen maar omdat het Kur
disch is? Ik wil gewoon een goed programma
zien, of dat nou Turks of Grieks of Kurdisch
is. Mensenrechten, dat vind ik belangrijk,
niet alleen Kurdenrechten. Er zijn tenslotte
Spanning tussen Turken en Kurden loopt hoog op
Op de vlucht voor de armoede en terreur in zuidoost-Turkije trek
ken veel Kurden naar het westen van het land. Ze strijken neer in
Ankara, Istanbul en Izmir en de laatste jaren ook in de toeristische
centra. Ze werden door de Turken gedoogd, maar sinds de Kurdi
sche Arbeiderspartij PKK haar acties heeft uitgebreid naar het
westen, groeit de haat tegen de Kurden. Onlangs kon op het nip
pertje voorkomen worden dat Turken een nachtclub van een Kurd
in brand stak, na een ruzie over een rekening. De ingrediënten
voor een burgeroorlog zijn er. Het is alleen de vraag wie de lont in
het kruitvat zal steken.
^woongebied Kurden
mnffiïïi aantal Kurden
-J
AZERBAIJAN
ook veel Turken die arm zijn en die het slecht
hebben."
Van de drie miljoen inwoners van Izmir is
volgens gegevens van de Kamer van Koop
handel vijftien procent Kurdisch, volgens
Kurdische schattingen een derde. De ge
meente zegt geen idee te hebben, omdat er
nooit onderscheid is gemaakt. Elk jaar ko
men er 100.000 nieuwe migranten bij, alle
maal op zoek naar werk en een plek om een
geqekondu neer te zetten, een illegaal huis 'in
de nacht gebouwd'. Sinds 1985 heeft de ge
meente al 15.696 nieuwe 'nachthuizen' ge
teld. De toestroom is de stad te veel gewor
den. De gemeente heeft daarom besloten een
ontmoedigingsbeleid te voeren. Her en der
worden de gegekondu's afgebroken en het
straatventen, waar de meeste nieuwkomers
van leven, is bijna overal verboden.
De hoofdredacteur van het regionale dag
blad YeniAsir (NieuwTijdperk), Hamdi Türk-
men, steunt deze politiek van harte en vindt
overigens dat vooral de Kurden moeten wor
den geweerd. „Het economisch evenwicht in
de regio is volkomen verstoord, maar als je
daar wat van zegt, wordt je meteen bestem
peld als vijand van de mensenrechten. In Pa
rijs kun je niet verhuizen zonder de politie op
de hoogte te stellen van je adreswijziging, in
Amerika moet elke staat zijn goedkeuring uit
spreken over een nieuwe bewoner, maar
hier...? Ik vind dat er niemand naar de grote
steden mag komen zonder van tevoren werk
en een huis geregeld te hebben. De
vluchten voor de terreur, ze stappen zonder
enig bezit op de bus. Dat is natuurlijk erg,
maar er bestaan nou eenmaal verschillen
tussen ons. Ze brengen hun eigen cultuur
mee en gaan in getto's zitten. Dat is fout. Ze
moeten integreren.
„Neem de wijk Kadifekale, daar wonen al
leen maar Kurden in getjekondu's. In de Stad
praat iedereen erover dat ze op een dag van
die heuvel zullen komen en ons allemaal de
zee in zullen drijven. Dat is natuurlijk onzin,
maar het is toch niet verwonderlijk dat de
haat tegen de PKK omslaat in Kurdenhaat?
De soldaten die in het zuidoosten sneuvelen,
zijn allemaal afkomstig uit deze streek. Elke
dag begraaft ergens een familie een zoon."
Türkmen vindt dat de PKK niet hard ge
noeg kan worden aangepakt. „De staat pro
beert terroristen en burgers van elkaar te
scheiden. Dat is onmogelijk. De boer die
overdag op het veld staat, neemt 's avonds
zijn Kalashnikov op tegen onze soldaten. En
die lui zitten nu ook hier." Vorige week werd
in Kadifekale een politieauto onder vuur ge
nomen door twee mannen en een vrouw,
waarbij een politieman omkwam en twee an
deren gewond raakten.
De politieke partijen en andere organisa
ties die zich inzettên voor de rechten van de
Kurden beamen met genoegen dat de 'natio
nale bevrijdingsoorlog' sinds drie jaar ook in
de grote steden gevoerd wordt. Veel activis-
#w
ten hebben jarenlang als politieke gevangene
opgesloten gezeten en dat heeft hen radicaal
gemaakt. Ze hebben het over 'de gehate
bourgeoisie', 'fascistische provocateurs' en
de 'imperialistische machten', die samen
spannen tegen het proletariaat. De Democra
tie Partij (DEP) is van mening dat 'de fascis
tische Turkse staat' de hotelbrand in Sivas,
die aan 37 schrijvers en kunstenaars het le
ven kostte, zelf in scène heeft gezet. De voor
zitster van de Vereniging van Mensenrech
ten, de gynaecologe Yeshim Ishlegen, onder
schrijft dit. Op samenzweerderige toon zegt
ze: „We weten dat de fundamentalistische
sekte die het heeft gedaan nauw samenwerkt
met de geheime dienst."
Op die manier zou de dienst de aandacht
van de publieke opinie in binpen- en buiten
land af willen leiden van de wandaden van
het leger in Kurdistan. „Maar toen in heel het
land protestmanifestaties onstonden tegen
het fundamentalisme en tegen de nalatigheid
van de politie, zag de staat in dat het volk het
spelletje door had. Dus pleegde de contra
guerrilla (het vermeende werktuig van de ge
heime dienst, waarvan het bestaan nooit is
bewezen, JL) een nieuwe gruweldaad en
moordden ze een half dorp uit bij Erzincan,
zodat iedereen zich daar weer op richtte."
Ze voegt er aan toe: „VVe zijn niet tegen het
geweld dat de PKK hanteert, het is een van de
wettige partijen in een oorlog, beide zijden
moeten zich alleen aan de regels houden.
Dat de PKK burgers doodt, is de schuld van
de staat, want die betrekt de burgers bij de
oorlog."
Op de vraag hoe zij als verdedigster van de
mensenrechten geweld kan goedkeuren, ant
woordt ze schamper: „De VN heeft net een
internationale conferentie over de mensen
rechten gehouden. Het doel is vrede. Maar de
VN is de organisatie die het meeste geweld
gebruikt. We zien dat mensen op de hele we
reld hun nationaliteit willen beleven, tot ze
erin zwelgen. We moeten ze niets in de weg
leggen en zo proberen geweld te voorkomen.
Ik geloof dat volkeren etnisch gezien eerst
moeten scheiden, om dan zelfstandig te be
slissen of ze al dan niet samen willen leven."
Slavernij
In deze kringen kijkt men met bewondering
op naar de PKK. Ze vinden het bijvoorbeeld
volkomen legitiem dat de PKK rijke Kur
dische zakenlieden afperst, want alles moet
in dienst staan van de partij. Zo vertelt een
jonge moeder van twee kinderen in het DEP-
gebouw glimmende van trots dat ze geschei
den is van haar man omdat hij zijn léven niet
in het teken van de strijd wilde stellen. Vol
gens het maandblad 'Ozgur Halk' (het Vrije
Volk), dat onder de leden wordt verspreid, is
liefde tussen twee mensen verraad aan de
zaak, een misdrijf waar om twee redenen de
doodstraf op zijn plaats is.
Ten eerste is het valse liefde, want hij is in
onderdrukking, op Turkse scholen aange
leerd. Maar belangrijker dan dat is het feit dat
een mens die liefheeft, die een gezin heeft,
alles zal doen om zijn geliefden te bescher
men en daarom kan besluiten geen guerrilla
te worden. Zodoende is hij volgens deze
theorie een instrument van het kapitalis
tische Turkije, waarmee de slavernij waaraan
de Kurden zijn onderworpen in stand wordt
gehouden.
Nu voelen niet alle Kurden in Izmir zich
slaven, en de meesten hebben grote gezin
nen met soms wel vijftien kinderen. Maar ze
voelen wel dat ze niet meer gewenst zijn. In
de wijk Esentepe werden drie weken geleden
de illegale huizen van zo'n veertig gezinnen
afgebroken. De huizen stonden er al meer
dan twintig jaar, maar moesten plaats maken
voor een nieuwbouwwijk. De bewoners zit
ten verslagen tussen de puinhopen. „We
hebben altijd ons water en licht betaald,
netjes onze belasting afgedragen", zegt een
van de mannen die als chauffeur op een vuil
niswagen van de gemeente werkt. „Ik heb
mijn baas gevraagd of hij ons kon helpen,
toch op zijn minst een tank met water kon
sturen zodat we ons kunnen wassen. Maar
hij wees me gewoon de deur."
Een weduwe staat huilend voor wat eens
haar huis was. „We hebben dit huis samen
opgebouwd, die druiven heeft mijn man ge
kweekt. Al mijn herinneringen liggen hier,
hoe kan ik hier nou weg gaan?", snikt ze. Een
verslaggever van de radicale krant Özgür
Gündem (Vrije Agenda) zegt: „En vind je het
dan gek dat dé kinderen van deze i
met een Kalashnikov de berg opgaan?"
Een Kurdische vrouw
bij haar 'ge^ekoncfu'
in Izmir. De Turkse
bestuurders van de
stad laten de illegale
bouwsels steeds va
ker slopen, foto's
JFSSICALUTZ
D enkwijzer
De vergadering in Leiden was zó lang uitgelopen dat we
geen tijd meer hadden om te lunchen, wilden we op tijd
zijn voor de volgende vergadering in Den Haag. Terwijl
we in zijn auto daarheen op weg waren, vroeg ik mijn
collega: ,,Wil je soms een boterham van mij? Ik heb er
toch twee bij me." Nou dat sla ik niet af', was zijn ant
woord. Ik pakte mijn tas van de achterbank, haalde het
zakje met de twee boterhammen kaas eruit, gaf er hem
een en nam er zelf een. Op vrijwel hetzelfde ogenblik na
men we ieder onze eerste hap. Alleen, nog voor het goed
op gang gekomen was, brak hij het kauwen al af. Er volg
de een korte, analytische stilte. Toen kwam als vanuit zijn
tenen: „Gatverdamme, wat is dat voor een troep?!"
Het duurde heel even voor bij
mij de munt viel: „Oh, sorry,
da's waar ook. Daar heb ik niet
bij stilgestaan. Het is zoutarm
brood en zoutarme kaas." De
schok van hoe dat smaakt, is
hem de hele middag bijgebleven.
Na afloop van de Haagse verga
dering was het eerste wat hij
deed me meesleuren naar een
broodjeszaak. Daar bestelde hij
twee rosbief, waarop hij de zout-
pot losliet op een manier die ie
dere herinnering aan zijn eerdere
lunchpoging moest wegbijten.
Terwijl hij vol genoegen zat te
eten, mompelde hij om de paar
hartige happen hoofdschud
dend: „Mozes, hoe kan iemand
zulke laffe troep door zijn strot
krijgen?"
Het is inmiddels zo'n jaar of
vijftien geleden dat ik besloot
zonder dat er een medische re
den voor was om op een zo
zoutarm mogelijk dieet over te
gaan. De aanleiding was een
reeks van publicaties tegen het
eind van de jaren zeventig over
het verband tussen het gebruik
van keukenzout enerzijds en ge
zondheid en stemming anders-
zijds. Een daarvan was het toen
tertijd spraakmakende boek Kil
ler Salt (Dodelijk Zout) van Ma
rietta Whittlesey.
De gevolgen van dat min of
meer plotselinge besluit waren
ingrijpend. Op de eerste plaats
ontdekte ik dat de meeste dingen
die de levensmiddelensuper
markt verkoopt absoluut niet in
mijn nieuwe dieet pasten. Vrijwel
aan alles melk, (pinda)kaas,
brood, gebak, koek, blikgroente,
(melk)chocolade, chips, mayo
naises, soepen, sauzen, boter,
margarine, vlees(waren) wordt
keukenzout toegevoegd. Ik merk
te ook dat maar weinig winkels
een enigzins fatsoenlijke sorte
ring zoutarme vaak natrium-
arm genoemd, omdat de chemi
sche naam voor keukenzout na-
triumchloride (NaCl) is pro-
dukten verkopen. Die zijn bo
vendien vaak schandalig duur.
Gevolgen: ik moest zoveel mo
gelijk 'vers' eten (gunstig),
vaak de halve stad door om aan
mijn dieetprodukten te komen
(lastig), en allerlei meelijkwek-
kende blikken en soms ronduit
onbehoorlijkeondervragingen
ondergaan (vervelend). De mees
te mensen kunnen zich namelijk
niet voorstellen dat iemand, zon
der dat ie iets aan zijn hart of
bloeddruk heeft of om een ande
re reden van zijn dokter daartoe
de opdracht heeft gekregen, zo
gek is om op zoutarm over te
gaan.
Ik ontdekte ook dat ik in de
meeste restaurants niet zonder
uitvoerige en soms heftige dis
cussies een maaltijd kon samen
stellen. De meeste obers weten
absoluut niet of er nu wel of niet
keukenzout in gerechten zit. Het
gevolg is een soort pendeldienst
met de keuken voordat alles min
of meer duidelijk is. De toezeg
ging „we zullen alles zonder zout
voor u klaarmaken" moest ik ook
niet al te letterlijk opvatten. Het
kwam herhaaldelijk voor dat de
biefstuk zonder zout werd geser-
veerd met een saus waar de kris
tallen vanaf sprongen. De enkele
keer dat ik wel eens bij een
snackbar frites zonder zout pro
beerde te bestellen, ging het al
tijd mis. Zelfs als ik uitdrukkelijk
gezegd had 'zonder zout', ge
bruikte de snackbar-boy meestal
toch, waar ik bij stond, de zout-
strooier. Uit automatisme. Als hij
dat niet deed, maakte dat trou
wens nog niet veel uit. De bak
waarin de frites vanuit de olie
wordt gemikt en de schep waar
mee ze in de zak wordt gescho
ven, zitten meestal zo zwaar on
der het spul dat er eigenlijk hele
maal niks bijgestrooid hoeft te
worden.
Maar het lastigste was nog wel
de sociale druk: allerlei mensen
uit mijn omgeving die probeer
den om me toch aan het eten
van zoutrijk voedsel te krijgen
met halve leugens als 'dit kun je
rustig eten, er zit praktisch geen
zout in' tot zoutloze grappen als
'doeniet zo flauw'.
Toch wogen en wegen de voor
delen ruim op tegen al die na
delen. Op de eerste plaats at en
dronk ik veel minder. Als je bij
voorbeeld bij een koud buffet
bent, kun je van de meeste scha
len niks eten want ze staan alle
maal even stijf van het zout. Wat
rest is meestal alleen sla en fruit.
Op een receptie raak je de bor
relhapjes en zoutjes niet meer
aan, waardoor je sowieso minder
gaat drinken. Het gevolg was niet
alleen dat ik me fitter en gezon
der ging voelen, maar ook dat ik
me ontworstelde aan de eet-en-
drink tirannie die de meeste wes
terlingen zozeer in zijn greep
heeft. Eten en drinken werden
gewoon minder belangrijk.
Een ander voordeel was dat ik
voor het eerst de 'echte' smaak
vart allerlei voedingsstoffen be
gon te proeven. Zout is het be
langrijkste 'voedingsuniform' in
onze cultuur. Het kan ons vaak
niet schelen hoe dingen smaken,
als ze maar hartig smaken. De
meeste mensen zijn, of ze dat
nou toegeven of niet, aan zout
verslaafd. Ze 'kunnen' niet zon
der. De doorsnee Nederlander
gebruikt dagelijks maar liefst 10
tot 15 maal meer zout dan zijn li
chaam nodig heeft.
Excessief gebruik heeft een
aantal ingrijpende gevolgen. Bij
tenminste een op de vijf mensen
leidt overconsumptie van zout
tot hypertensie (te hoge bloed
druk), en op den duur tot minder
soepele, verharde vaatwanden,
met alle risico's vandien. Vastge
steld is dat bij volkeren die geen
zout aan hun voedsel toevoegen,
de bloeddruk na de leeftijd van
25 jaar licht daalt. Dat staat in
schril contrast tot het gegeven
dat in een cultuur als de onze de
bloeddruk met het stijgen de
leeftijd na het vijfentwintigste le
vensjaar progressief toeneemt.
Volkeren waar hypertensie oor
spronkelijk niet of nauwelijks
voorkwam vanwege het ontbre
ken van zout in hun dieet
zoals in veel Oostafrikaanse lan
den vertonen met het overne-
dingsstijlen ook een toename in
verslaving aan zout, gemiddelde
bloeddruk en aantal hypterten-
sie-patiënten.
De verslavende werking van
zout werd een aantal jaren gele
den treffend aangetoond in een
onderzoek waarin mensen met
een normale bloeddruk en wei
nig zoutgebruik werden vergele
ken met patiënten met hoge
bloeddruk. Aan beide groepen
werd de keuze gegeven uit twee
soorten drinkwater, namelijk wa
ter met een laag en water met
een hoog zoutgehalte. In tegen
stelling tot de 'normale' groep,
gaven de hypertensie-patiënten,
degenen dus die ziek waren als
gevolg van hun hoge zoutge
bruik, vrijwel altijd de voorkeur
aan het (keuken)zoute water. De
overmaat aan zout in ons dieet
speelt ook een rol in het feit dat
we vaak veel meer eten en drin
ken dan we nodig hebben en dus
te dik of te zwaar worden. Over
gewicht is weer een risicofactor
voor allerlei ziektes. Het verplicht
ons bovendien vaak tot het vol
gen van allerlei lastige of kostba
re diëten.
Ons woord salaris komt van
het latijnse woord voor zout (sal)
en drukt uit dat zout oorspronke
lijk een schaars en kostbaar goed
was, waarmee je niet naar harte
lust rondstrooide. Op gevaar af
dat de voedingsmiddelen-indu
strie dat flauw van mij vindt,
daarom dit advies: gebruik niet
meer zout in uw voedsel dan uw
lichaam nodig heeft gelijk aan
de hoeveeheid zout in een snee
brood), dan geniet u langer van
uw salaris en van uw kostbare
gezondheid.
RENE DIEKSTRA
hoogleraar klinische en
gezondheidspsychologie
