Azerbajdzjan test voor Turkije
Den Haag is al jaren 'veramerikaanst'
'Martelen mag in Israël'
Feiten &Meningen
Artsen zonder Grenzen geen
slaapmiddel voor ons geweten
VRIJDAG 25 JUNI 1993
2
Azerbajdzjanen hebben vertrouwen in hun grote broer verloren
Soldaten die achter rebellenleider Goeseinov staan, houden even pauze nadat ze zichzelf weer wat dichter in de buurt van Bakoe hebben gevochten.
FOTO'S ALEXANDER ZEMLJANITSJENKO (AP, boven) en SEAN RAMSAY (REUTER, onder)
ISTANBUL «JESSICA LUTZ
De ontwikkelingen in Azerbajdzjan worden in Turkije
met argusogen gevolgd. Het buurland wordt beschouwd
als het kleine broertje dat op weg geholpen moet worden,
maar is tegelijkertijd Turkije's springplank naar de ande
re Turkssprekende Centraalaziatische republieken van
het GOS.
weten, is dat hij, die zich altijd
opgeworpen heeft als verdedi
ger van de democratie, zich niet
vanaf het eerste uur achter Elt-
sjibey heeft geschaard.
Maar ook de eerder gevoerde
politiek jegens Azerbajdzjan
wordt als halfslachtig gezien.
Terwijl wijlen president özal
dreigde met militaire maatrege
len tegen Armenië, gaf Demirel
als premier toestemming voor
voedselhulp en brandstof, zodat
de oorlog tegen Armenië kon
worden voortgezet. Maar het
aan Azerbajdzjan beloofde kre
diet van 250 miljoen dollar is
nog steeds niet uitgekeerd. Het
is dus geen wonder dat de Azer
bajdzjanen het vertrouwen in
hun grote broer hebben verlo
ren en het vertrek van hun ge
kozen president Eltsjibey, het
symbool van de Turks-Azeri-
sche band, zonder enige vorm
van protest aanzagen.
CORRESPONDENT
Sinds het uiteenvallen van de
Sovjetunie doet Turkije net
als Iran pogingen zijn in
vloedssfeer daar uit te breiden.
Maar met de opstand van de
Azerbajdzjaanse generaal Goe
seinov dreigt al die moeite voor
niets te zijn geweest. Goeseinov
noch 'waarnemend president'
Geidar Alijev lijkt van plan net
zo zwaar op Turkije te leunen
als de gevluchte president Eltsji
bey dat deed.
Door dit alles heeft de Turkse
regering flink wat kritiek te ver
duren. De binnenlandse pers is
van mening dat Eltsjibey een
dolk in de rug heeft gekregen.
Sommige journalisten houden
de eigen regering zelfs recht
streeks verantwoordelijk voor
de crisis in Bakoe. Het is dan
ook verwonderlijk dat het mi
nisterie van buitenlandse zaken
slechts schoorvoetend in actie
kwam en president Demirel pas
maandag zijn steun verklaarde
aan zijn Azerbajdjaanse collega
en in zekere zin lotgenoot. Ook
Demirel moest tenslotte ooit
wijken voor de militairen. Wat
hem nog het meest wordt ver-
Atatürk
Bij de Turken is Eltsjibey zeer
geliefd. Iedereen weet dat hij
Atatürk, de stichter van het mo
derne Turkije, ziet als zijn grote
voorbeeld. Azerbajdzjaanse di
plomaten, bankiers en militai
ren werden op verzoek van Elt-
De gevluchte Azerbajdzjaanse president Aboelfaz Eltsjibey is gis
teren door het parlement alle macht ontnomen. De Milli-Mejlis,
het kleine werkparlement. heeft in zijn plaats parlementsvoor
zitter Geidar Alijev benoemd. Alijev had zichzelf vorige week, na
de vlucht van Eltsjiibey naar zijn geboortestreek in de exclave
Nachitsjevan, al tot waarnemend president uitgeroepen.
sjibey in Turkije opgeleid. Maar
Ankara onderkende dat deze
dichter en Filosoof niet genoeg
politiek gewicht heeft om een
land te kunnen besturen. Daar
om werd geprobeerd tot een
dialoog te komen met parle
mentsvoorzitter Geidar Alijev,
de voormalige KGB'er die zich
zelf tot waarnemend president
uitriep.
De Turkse regering dacht dat
deze ervaren bestuurder zou
zorgen voor stabiliteit. Dat was
echter een misrekening. Ten
eerste wil het Azerbajdzjaanse
parlement dat Eltsjibey terug
komt. Ten tweede accepteert
ook de opstandige generaal
Goeseinov Alijev niet, omdat hij
zelf president wil worden. Maar
belangrijker is dat Turkije met
Eltsjibey de principes laat vallen
waar het voor staat: democratie
en secularisme.
De machtsstrijd die zich op dit
moment afspeelt in Bakoe is
volgens de Turkse publieke opi
nie geen louter binnenlandse
aangelegenheid, zoals het mi
nisterie van buitenlandse zaken
in een eerste verklaring zei. Het
gaat om het veroveren van in
vloedssferen en de strijd woedt
tussen Turkije, Iran en Rusland.
Communist
Turkije's pion kan niemand an
ders zijn dan Eltsjibey, de verte
genwoordigervan westerse
waarden. De oude communisti
sche krachten in Rusland steu
nen Alijev in een poging de ou
de grandeur van het Sovjet-im
perium te herstellen.
In de Iraanse, staatsgeleide pers
is een campagne voor Alijev ge
lanceerd en wordt gniffelend
geschreven over de diplomatie
ke nederlaag die de Turken
hebben geleden. Voor Iran hei
ligt het doel de middelen: sa
menwerken met een commu
nist is geen probleem zolang de.
greep kan worden versterkt op
de hoofdzakelijk sji'itische Azer
bajdzjanen. De Turken eisen nu
van hun politici en bureaucra
ten dat ze.zich laten gelden in
dit gevecht.
Een topambtenaar van het
Turkse ministerie van buiten
landse zaken is inmiddels afge
reisd naar Nachitsjevan, waar
Eltsjibey zich in zijn geboorte
dorp heeft verschanst. Gepro
beerd zal worden hem ervan te
overtuigen zijn functie weer op
te nemen. Geen makkelijke op
gave, want de president is bang
te worden vermoord.
Toch is het ideale scenario dat
Eltsjibey terugkeert naar Bakoe
om zo snel mogelijk presidents
verkiezingen of een referendum
uit te schrijven. Degene die als
winnaar uit de bus komt, kan
dan met een gerust hart aan de
Turkse borst worden gedrukt als
nieuwe, democratisch verkozen
leider.
DEN HAAG CAREL GOSELING
geerd' (Bolkestein), 'Ik ga voor goud' (Kok).
Kamerdebatten gaan meer en meer over incidenten.
Tineke Netelenbos is bang voor een veramerikanisering Opgeblazen of niet. Zie de affaires-Ter Veld en In 'i
van de Nederlandse politiek. De sociaal-democrate ge
bruikte het begrip deze week in een debat over het af
treden van partijgenoot In 't Veld als staatssecretaris
van onderwijs.
Wat ze er precies onder verstond, gaf Netelenbos niet
aan. Zij doelde op het buiten proportie opblazen van
Veld, de competentiestrijd tussen Lubbers en Van den
Broek, de daad die de PvdA wilde stellen door minister
Braks op Landbouw weg te sturen, maar die Bukman
laat zitten ondanks het feit dat diens beleid geen milli
meter anders is dan dat van zijn voorganger. Het zijn
maar voorbeelden.
zaken die op zichzelf keurig in orde zijn. Zodanig dat de Het gaat steeds vaker om het effect. Daarbij wordt de
druk voor betrokkene te groot wordt. Ze zei te bidden
en te hopen dat het met de Nederlandse politieke mo
raai die kant niet opgaat.
Helaas voor Netelenbos: de Nederlandse politiek is al
een heel eind 'veramerikaanst'. Zo is er bij elke partij
een overmatige aandacht voor de leider. De PvdA is ge
heel gericht op Wim Kok. Het CDA wenst Elco Brink
man al jaren als opvolger van Ruud Lubbers. En Hans
van Mierlo is de verpersoonlijking van D66.
Partijen die niet direct een dergelijk figuur hebben, zit
ten ook meteen in de problemen. Bij de WD worstelt
Frits Bolkestein in de schaduw van Hans Wiegel.
GroenLinks is na het vertrek van 'moeder' Ria Beckers
veranderd in een kleuterklas waar elke belhamel de
baas wil spelen.
Van de inhoud is de Nederlandse politiek al lang onder
weg naar de vorm. Dikke partijprogramma's met uitge
breide visies op de toekomst zijn vervangen door tref
woorden die de kiezer in het hoofd moeten blijven han
gen. 'Oneliners', om met de Amerikanen te spreken
Zoals 'Nederland is ziek' (premier Lubbers). 'Een bo
ham met tevredenheid' (dezelfde bron), 'Dit kabinet is
TV steeds belangrijker. Bewijzen? De PvdA die op hoog
■au beslist dat het Journaal de primeur krijgt over de merdebatten per week te verminderen. Dan konden ka
opvolger van Ter Veld, Wallage, en diens plaatsvervan
ger In 't Veld.
Het feit dat toppolitici steeds beschikbaar zijn voor de
TV. Zonder gemor kan er altijd wel een gaatje in de
overvolle agenda's gevonden worden. Dë schrijvende
media moeten een gesprek eerst aanvragen, komen op
merleden vaker het land in om contact te hebben met
de burger. Helaas: de kiezer werkt overdag. Dus is na
een paar maanden het besluit maar weer terugge
draaid. En zitten de dames en heren weer gewoon in
Den Haag bij eindeloze debatten over volstrekt onbe
langrijke details.
een lijst en kunnen dan weken wachten. Totdat betrok- Netelenbos en haai collega's binnen en buiten de Ka
kene het opportuun vindt met de journalist te spreken.
Maar dan nog. De vragen moeten van tevoren worden
ingediend. En de tekst na afloop ter goedkeuring wor
den voorgelegd. Stel je voor dat er iets nlisgaat. Dat de
boodschap niet goed overkomt. Als de dames en heren
deri
■gelijke eisen bij de TV stelden, konden ze zelfs een
ondezeni
Hoe z
endtijd vergeten,
r de Nederlandse politici al vervormd zijn,
ook blijken uit reacties op publiciteit die zij zelf heb- leen nog maar uit ultra-saaie mensen bestaan
Dat de Israëlische politie en
binnenlandse veiligheids
dienst bij het verhoren van
verdachten martelen, is al ja
ren een publiek geheim. De
Israëlische autoriteiten ver
dedigen die praktijken door
te wijzen op de moeilijke vei
ligheidssituatie waarin Israël
zich bevindt. Mensenrech
tenorganisaties willen dat
aan het martelen een einde
komt.
JERUZALEM AD BLOEMENDAAL
CORRESPONDENT
De Israëlische officier van jus
titie Dorit Beinish heeft begin
deze week namens de staat de
omstreden verhoormethoden
van de binnenlandse veilig
heidsdienst verdedigd. Ver
dachten worden volgens haar
alleen gemarteld als daarmee
een misdrijf kan worden voor
komen. „Doel van de onder
vragers is het vaststellen van
feiten en niet het loskrijgen
van een bekentenis", vertelde
ze de leden van het Israëlische
Hooggerechtshof in een hoor
zitting. Flet Hof moet binnen
kort uitspraak doen over een
petitie, ingediend door het Pu
blieke Comité tegen Martelin
gen in Israël.
Het comité, dat op de zitting
was vertegenwoordigd door
advocaat Avigdor Feldman,
houdt vol dat de Israëlische
binnenlandse veiligheids
dienst routinematig verdach
ten martelt. Dezelfde opinie
was vorige week te horen op
een congres van mensenrech
tenorganisaties in Tel Aviv.
Het martelen van gevangenen
bij ondervragingen is in Israël
officieel toegestaan, zolang de
methode niet verder gaat dan
de uitoefening van „gematig
de fysieke druk". Die term
staat in een uit 1987 daterende
aanbeveling van de regerings-
commissie-Landau, met een
nadere toelichting in een ge
heime bijlage.
Volgens de petitie van het Pu
blieke Comité tegen Martelin
gen in Israël zijn in 1988 en
1989 in totaal 17 gevangenen
in de loop van hun verhoor
overleden. Drie van hen pleeg
den zelfmoord. Volgens de pe
titie was de dood van ten min
ste vijf verdachten het directe
gevolg van martelingen. „Als
de ondervrager alleen is met
de verdachte, zonder getui
gen, dan ontaardt gematigde
fysieke druk al snel in zware
druk, die het risico schept dat
de gevangene overlijdt", aldus
het comité.
Officier Beinish schetste de le
den van het Hof een voorbeeld
waaruit zou blijken dat het
uitoefenen van geweld soms
op zijn plaats is. Stel voor, zei
ze, dat iemand in een men
senmenigte rondloopt met
een tikkende tijdbom op zak.
In dat geval zal bijna iedereen
het erover eens zijn dat het ui
terste moet worden gedaan
om onheil te voorkomen. Pro
blemen doen zich volgens
haar alleen voor als de situatie
minder duidelijk is, bijvoor
beeld wanneer de veiligheids
dienst vermoedt dat een ver
dachte weet waar zijn organi
satie wapens en explosieven
heeft verborgen. Ze citeerde in
dat verband het hoofd van de
veiligheidsdienst, die heeft ge
zegd dat het onmogelijk is ter
reur te stoppen, tenzij de
dienst „bepaalde methoden"
gebruikt.
In het Landau-rapport staat
dat het effectief verhoren van
verdachten in terreurzaken
onmogelijk is „zonder het ge
bruik van druk om het koppi
ge verlangen informatie achter
te houden de baas te worden,
alsmede de vrees van de ver
dachte dat leden van zijn or
ganisatie hem kwaad zullen
berokkenen als hij informatie
verstrekt". Volgens Beinish
mag „druk" alleen worden
toegepast bij bepaalde misda
den en in bepaalde stadia van
het onderzoek.
Hoewel het uitoefenen van
„gematigde fysieke druk" is
geoorloofd, stelt de Israëlische
wet een maximumstraf van
drie jaar in het vooruitzicht
aan ambtenaren die geweld
gebruiken of opdracht geven
tot het gebruik van geweld te
gen verdachten met het oog
merk een bekentenis los te
krijgen. Israëlische mensen
rechtenorganisaties willen dat
het parlement de wet aanpast
aan wat is bepaald in de VN-
conventie tegen martelingen,
waarvan ook Israël een onder
tekenaar is.
boodschap wel duidelijk was en niet innerlijk tegen
strijdig.
Zoals PvdA-kamerlid Jan van Zijl die een nota schreef
over het inkomensbeleid. Het stuk gaat in tegen alles
was het CDA voorstaat. Geen wonder dat journalistiek
Nederland daar op ingaat. Maar dat mag niet van het
kamerlid. Er had meer gelet moeten worden op het eer
ste deel van zijn nota: het scheppen van meer banen.
Alsof dat nieuws is.
Hoe het denken in de Nederlandse politiek verwrongen
is, moge ook blijken uit het besluit om het aantal ka
mer zijn al vergaand 'veramerikaanst'. Zij hebben het
alleen zelf niet in de gaten. Het PvdA-kamerlid gebruik
te het beeld om zich af te zetten tegen het gedoe rond
In 't Veld en de blaam die vooral haar partij had getrof
fen.
Zij zei te vrezen dat er door alle commotie nooit meer
mensen die creatief met het leven omgaan, in de poli
tiek zullen stappen. Dat parlement en kabinet straks al
ben verzorgd. Als de boodschap in de media niet het
geen bevat dat werd beoogd, is het kamerlid, de staats
boter- secretaris of de minister boos. Kwaad op de bood
schapper terwijl men niet bij zichzelf te rade gaat of de
Het laatste Is al jaren het geval. En wat het eerste be
treft: de PvdA beging de blunders zelf en krijgt daarvoor
de rekening gepresenteerd. Amerika heeft daar niets
mee te maken.
AMSTERDAM ROBIN UITHAM
„Door de houding van de Vere
nigde Naties krijg je een ver
menging van humanitaire logi
ca met militaire logica. Je kunt
niet ongestraft een arts zetten
naast een VN-militair die met
het geweer de vrede afdwingt",
stelt Jacques de Milliano, direc
teur van de hulporganisatie Art
sen zonder Grenzen (AzG). Ster
ker nog: „Of de hulpverlening
slaagt erin haar onafhankelijke
positie te versterken, óf ze
wordt een verlengstuk van de
politiek en verliest haar integri
teit."
De internationale gemeenschap
probeert na de Koude Oorlog
een nieuwe balans te vinden.
„Voormalige concepten van or
de en stabiliteit zijn vervallen.
Ook het soevereiniteitsprincipe
van staten is afgezwakt en de
VN heeft een groter mandaat
om tussenbeide te komen bij
conflicten"., constateert De Mili-
ano.
De VN doen dat echter niet
goed. Ze verpolitiseren de hulp
verlening, vindt hij. Zo worden
militairen niet alleen ingezet als
peacekeeper, maar proberen de
VN bij voorbeeld in Somalia en
het voormalige Joegoslavië
steeds meer de vrede af te
dwingen door militaire inter
ventie. Dat heeft echter grote
gevolgen voor het opereren van
onafhankelijke particuliere
hulporganisaties, vindt AzG.
VN-interventies worden vaak
uitgevoerd onder het mom de
humanitaire hulp veilig te stel
len. Dat gebeurt ook in Somalia,
terwijl het eigenlijke doel het
ontwapenen van de strijdende
partijen is. „Noem het dan ook
zo. Ik zeg niet dat de VN niet
moet ingrijpen, maar niet als
zogenoemde humanitaire
hulp." Voorde oorlogspartijen
wordt het immers moeilijk om
de humanitaire hulp los te zien
van militaire en politieke activi
teiten. Humanitaire hulp moet
volgens AzG onafhankelijk en
onpartijdig worden gegeven.
Somalia noemt hij een „wes
pennest". De hulpverlening is
daar onderwerp van de strijd
geworden en heeft onbedoeld
zelfbijgedragen tot instandhou
ding van het conflict. Hulpver
leners van AzG zijn gedwongen
geweest lokale bewakers in te
huren ter bescherming. „Je
komt in een chantagepositie te
recht. Het alternatief is je terug
trekken, maar de situatie daar is
zó schrijnend. Mensen sterven
in de straten. We moesten wel."
Volgens hem had de militaire
interventie van de VN in het
land.kunnen worden voorko
men als de internationale ge
meenschap een jaar eerder,
toen dictator Siad Barre aan de
kant werd gezet, in het machts
vacuüm gerichte politieke actie
had ondernomen. „Nu ontston
den er allemaal strijdende par
tijen en kreeg je uiteindelijk die
VN-interventie, dus toch een
vermenging van politiek met
Jacques de Milliano.
militaire actie. De afgelopen
twee weken zie je in Somalia
een hellend vlak. Als vredesbe
waarder kom je daarbij in een
situatie terecht waarbij je er niet
aan ontkomt dat bij een militai
re actie de humanitaire hulp
wordt meegezogen." De uiter
ste consequentie is dat particu
liere organisaties hun werk
moeten opgeven, zegt hij.
AzG hekelt ook de houding van
de rijk^landen. „Ze richten zich
meer op het sturen van voedsel
hulp dan op daadwerkelijke be
schermingvan de bevolking. De
politiek mag zich niet terugtrek
ken in de relatief veilige haven
van de hulpverlening." Het be
droevendste voorbeeld noemt
hij Bosnië. AzG pleit al langer
voor militair ingrijpen in dit ge
bied.
Ook de houding van het Neder
landse parlement getuigt van
weinig inzicht, meent De Millia
no. „Hulpverlening wordt ge
zien als zenden van artsen, ver
sturen van medicijnpakketjes
en slaan van putten, maar het
gaat verder. Het is moreel laak
baar om een scheiding te ma
ken tussen hulp en bescher
ming: als je bereid bent om het
infuus in te brengen, maar niet
om de integriteit van de per
soon te beschermen. Ik ben
bang dat als die scheiding wel
wordt gemaakt, wij een instru
ment in de handen van de poli
tiek worden. Mensen maken
vijftig gulden over, de politiek
zegt: De hulporganisaties zitten
er, dus het komt wel goed. Je
mag als particuliere hulporgani
satie nooit dienen als slaapmid
del voor het internationaal ge
weten."
Door de vermenging van hulp
FOTO ANP HANS STEINMEIER
met politieke acties komt ook
de veiligheid van hulpverleners
in het geding. Oude erecodes
gelden niet meer. Hulpverleners
worden doelwit, zoals een mili
tair ook doelwit is. AzG kan
daardoor moeilijk vrijwilligers
voor ex-Joegoslavië vinden en
heeft zowel daar als vanuit
Baidoa (Somalia) herhaaldelijk
mensen moeten terugtrekken.
Onder hulpverleners vallen do
den en gewonden. Vorig jaar
raakten geen Nederlandse me
dewerkers gewond. Dat is ook
een kwestie van geluk. „In So
malia vloog een kogel op een
halve meter langs m'n hoofd."
AzG en het Rode Kruis genieten
wel een goede reputatie, maar
toch zouden ze zich op interna
tionaal niveau meer gezamen
lijk moeten profileren, vindt De
Milliano, onder meer door beter
en slagv aardiger op te treden en
zich te distantiëren van VN-
operaties. Er moeten een betere
coördinatie en betere afspraken
komen tussen de grote hulpnet
werken. Door veiligheids- en lo
gistieke problemen komen bij
voorbeeld voedselhulpprogram
ma's van het World Food Pro
gram (WFP) maar traag op
gang. AzG wil daarom een apar
te organisatie oprichten voor
acute voedselhulp, die in de be
ginperiode van een crisis
meteen voedsel kan leveren.
Gedreven zegt hij: „We voeren
niet alleen hulp uit, we zijn
geen Van Gend Loos. Het is
ook onze taak deze discussie
aan te zwengelen en de aan
dacht te vestigen op bevolkings
groepen die gevaar lopen, een
waakhondfunctie. /Ms je zwijgt
word je medeplichtig.
