Teheran kijkt naar het Westen
'De Russen zijn niet te vertrouwen'
Feiten &Meningen
Hijsbalk in sterfhuis
Moskou: Apartheid in Estland
DONDERDAG 24 JUN11993
WIM STEVENHAGEN
Mullahs vechten verloren strijd tegen jongeren
KlNPégMOTgL. C»=OP£MP
STANDPLAATS AMSTERDAM
De hijsbalk als typisch Amsterdams verschijnsel
ligt in het sterfhuis. Honderden jaren lang hoor
den de balken tot de Persoonlijke Standaard Uit
rusting van de Amsterdamse woningvoorraad.
Maar nu is dat uit nood geboren praktische ge
mak uit de gemeentelijke Bouwverordening ge
schrapt en zullen de balken langzaam verdwijnen
uit het stadsbeeld.
Noch de gemeente Amsterdam noch het provin
ciebestuur in Haarlem, waar de nieuwe Bouwver
ordening ter goedkeuring ligt, kan er wat aan
doen. De Woningwet die in oktober vorig jaar
door de Tweede Kamer is aangenomen, impli
ceert het einde van de hijsbalk. Het Rijk schrijft
eenvormigheid voor en dus is er geen ruimte
meer voor Amsterdamse eigenaardigheden. Als
Steenwijk-het zonder hijsbalk kan stellen, dan
Amsterdam ook.
Ook al heeft het Paleis op de Dam er geen
kwestie van een breed trappenhuistoch is de
hijsbalk zo Amsterdams als de drie kruisen in het
stadswapen. Aan de grachten begon de zegetocht
als noodzakelijk instrument om de balen cacao
en kisten specerijen op de vierde of vijfde verdie
ping te.takelen. Het gemak van zo'n balk met een
haak vond zoveel waardering dat de hijsbalk ver
plicht werd voor woonhuizen. Amsterdam was de
enige stad in Nederland waar dat zo was.
Bij de bouw van de 19de eeuwse wijken, door
speculanten neergekwakte revolutiebouw als de
Pijp, de Kinkerbuurt, oud-Oost en de Staats
liedenbuurt, was het ook wel het minste dat het
stadsbestuur voor de bewoners kon terugdoen.
De trappenhuizen waren ér zo smal en s<eil dat
zonder touw-en-blok niemand ooit zijn bed op
drie-hoog had gekregen.
Iedere Amsterdammer die wel eens een verhui-
zinkje buiten de stad heeft gedaan kent het ver
schil. Zoals de Sherpa's over de Himalaya weten:
'De toppen van de bergen huizen in de knieën',
geldt dat ook voor trappenlopen.
MOSKOU HANS GELEUNSE
C RRESPONDENT
Andrej Kozyrev, Ruslands mi
nister van buitenlandse zaken,
nam gisteren geen blad voor de
mond. ,,De republiek Estland
dreigt een apartheidsstaat te
worden. Een derde van zijn be
volking wordt tot vreemdeling
verklaardzei hij boos tijdens
een ontmoeting met Russische
hoofdredacteuren.
Die 'vreemdelingen' zijn Rus
sen, een half miljoen in getal. Ze
kregen die status, zegt Moskou,
met het aannemen van een
'vreemdelingenwet' afgelopen
maandag door het Estse parle
ment. Moskou pikt dat niet. Ko
zyrev kondigde aan dat econo
mische en politieke maatrege
len worden genomen om „het
Estse leiderschap tot een rede
lijker politiek te dwingen".
Sancties dus, tegen volgens Ko
zyrev een nieuw Zuid-Afrika.
Valeri Tsjoerkin, Moskou's spe
ciale afgezant voor het voorma
lige Joegoslavië, had een andere
vergelijking klaar: in Estland
wordt een begin gemaakt met
etnische zuivering. Letland en
Estland zijn van alle ex-Sovjet-
republieken het verst gegaan in
hun nationaliteitenwetgeving.
Alleen inwoners (en hun naza
ten) die al voor 16 juni 1941 (de
datum van Stalins annexatie
van de drie Oostzeestaten) in
Estland woonden, kregen auto
matisch die nationaliteit. De
overigen konden die aanvragen
De Alexander Nevski-
kathedraal in Tallinn,
recht tegenover het
parlementsgebouw,
is het symbool van de
Russische overheer
sing van Estland.
als ze, gerekend vanaf 30 maart
1990, twee jaar in het land
woonden. De adspirant-burgers
moesten de Estse taal (tenmin
ste 1.500 woorden) machtig
zijn, mochten niet dienen of ge
diend hebben bij een buiten
landse krijgsmacht (lees: het
Rode Leger) en nooit gewerkt
hebben vooreen buitenlandse
inlichtingendienst (lees: de
KGB).
In de praktijk gebeurde er ech
ter weinig. Slechts 13.000 niet-
Esten vroegen naturalisatie aan
en 17.000 kozen voor de Russi
sche nationaliteit. Dat was de
nationalisten in Estland een
doorn in het oog. Vorig jaar sep
tember wonnen zij met over
macht de parlementsverkiezin
gen: de Russische inwoners wa
ren van deelneming uitgesloten.
Met de indiening van een nieu
we 'vreemdelingenwet' streeft
de regering naar een snelle keu
ze. Wie geen Estse nationaliteit
wal of krijgt, moet als 'vreemde
ling' binnen twee jaar een ver
blijfsvergunning aanvragen. Wie
daarvoor opteert, hoeft geen
staatsburger te worden (de ver
blijfsvergunning blijft vijf jaar
geldig en wordt dan verlengd),
maar moet genoegen nemen
met minder politieke en econo
mische rechten. Een niet-Est'
met verblijfsvergunning mag al-
leen-meedoen bij lokale verkie
zingen en aan privatisering van
bedrijf of woning.
De graffiti werd in aller ijl van het marmeren bankge
bouw in het centrum van Teheran geschrobd. In zwarte
letters stond te lezen waar de belangstelling van de Iraan-
se jeugd naar uitgaat: 'Weg met de islamitische revolutie!
Lang leve Deep Purple!' (de Britse hardrock band). De
mohammedaanse schriftgeleerden, de mullahs, zijn er
duidelijk niet in geslaagd de verderfelijke culturele in
vloed van het Westen te weren.
TEHERAN CHARLES RICHARDS
THE INDEPENDENT
grens van de tolerantie door
steeds meer make-up te dragen
en steeds meer haar onder hun
hoofddoeken uit te laten ko
men. In de bazaar verkopen
winkeliers witte trouwjurken
Bijna de helft van de 60 miljoen
Iraniërs heeft nooit een andere
heerschappij gekend dan het
regime dat na de omverwerping zonder zich te storen
van de sjah de touwtjes in han
den nam en regeerde volgens
de islamitische voorschriften
die werden uitgevaardigd door
de in tulband getooide wijzen ir
de heilige stad Qom. Toch kost
het de jongeren weinig moeite
om op de hoogte te blijven van
de ontwikkelingen in het Wes
ten. Radio, fax, en in steeds gro
tere mate satelliet televisie en
video's, zorgen ervoor dat deze
generatie van Iraniërs niet van
het buitenland is afgesloten.
De Iraanse jongeren weten wat
er in de wereld te koop is en de
mullahs vechten een verloren
strijd. Dit komt nog het duide
lijkst tot uitdrukking in de posi
tie van de vrouw. Radicale isla
mieten, zoals de verslagen pre
sidentiële kandidaat Ahmad
Tawakoli, willen dat
t het
ide
starre puritanisme v
machthebbers.
Velen hadden Iran kunnen ver
laten, als ze dat hadden gewild.
En velen hebben het inderdaad
gedaan: zo'n vier miljoen Ira
niërs zijn hun land ontvlucht
tijdens de bloedige uitbarstin
gen na de val van de sjah. De
technische staf en het lagere
management van belangrijke
industrieën hebben hier sterk
onder geleden. Maar sommigen
keren terug, zoals de ingenieur
die er na 18 jaar in het Westen
te hebben gewerkt, genoeg van
kreeg om 25 procent van zijn
inkomsten aan de belasting af
te dragen en de rest op te zien
gaan aan hypotheek, gas en
elektriciteit. Of de jonge journa
list die in Los Angeles heimwee
kreeg naar de cultuur en sa-
niet werken, maar thuis blijven. menleving van zijn geboorte-
Vrouwen in de traditionele chador rouwen om de dood van een religieuze leider. De mullahs zijn de grip op
Iraanse jeugd inmiddels kwijt
Maar ondanks de strikte kle
dingvoorschriften genieten
Iraanse vrouwen veel meer vrij
heid dan hun collega's aan de
andere kant van de Golf in het
land.
Toch vereist de terugkeer naar
Iran een zekere mate van aan
passing. Je kunt er voor minder
1 beter leven dan in het Wes-
Alleen in de monumenten zullen ze worden ge
handhaafd, bij nieuwe gebouwen zit hun tijd er
op, zegt W. van de Bospoort, ambtenaar bij de ge
meentelijke Bouw- en Woningdienst en co-au
teur van de Bouwverordening. De verordening
was in de praktijk overigens 'al ondergesneeuwd',
zegt hij, omdat de introductie van liften en trans
portbanden het unieke nut van de hijsbalk had
den ondergraven. „Want een beetje verhuizer
werkt tegenwoordig toch met zo n motorlift." En
er waren al meer uitzonderingen in de voorschrif
ten geslopen. Als een pand een breed trappen
huis had, of alleen uitneembare 'verhuisramen',
was het ook goed. Zo is de Bijlmer grotendeels
zonder hijsbalken opgeleverd, net als flatwijken in
Noord en West. Dat die stadsdelen zonder twijfel
ook déarom nooit tot het echte Amsterdam wor
den gerekend, het hart van de stad waar de stra
ten nauw zijn en de huizen smal, dat mag volgens
Van de Bospoort geen argument zijn. Anders zou
de hijsbalk tot de knotwilg van de binnenstad
worden: „De oorspronkelijke functie ervan bij
de wilg het benutten van de twijgen is voorbij,
maar vanuit het misverstand dat het zo hoort
worden ze ten koste van veel geld voor de sier in
stand gehouden." Toch wil Van de Bospoort de
hijsbalk erin houden. Niet om het gezicht daar
maakt Monumentenzorg zich maar druk om
maar omdat het zulke weergaloos praktische en
simpele dingen zijn. Maar de kans dat de hijsbalk
in het centrum kan worden uitgeroepen tot ele
ment van het 'beschermde Amsterdamse stads
gezicht' schat Van de Bospoort klein. Een andere
noodsprong, de hijsbalk als 'aanvullende eis' bij
nieuwbouw opnemen, ligt niet binnen de rede
vanwege de prioriteiten die de stad zichzelf heeft
gesteld: éérst inbraakpreventie regelen. Want ook
die heeft het Rijk buiten het Bouwbesluit gehou
den.
zogenaamd pro-westerse Saudi- ten en na de instorting v
Arabië.
In Iran mogen vrouwen autorij
den, werken, stemmen en zit
ting hebben in het parlement.
Onder hun slobberige gewaad
dragen de sjieke vrouwen van
de gegoede burgerij strakke
spijkerbroeken en modieuze
de Iraanse rial waren in het
Westen verdiende harde dollars
een vermogen waard. Maar de
vrijheid van meningsuiting, bij
voorbeeld over politieke aange
legenheden, is gering. Daar
staat tegenover dat de officiële
beperkingen op r
sportschoenen. Ze verleggen de buitenland zijn verslapt. Ieder
een kan terugkomen in de we
tenschap dat hij weer weg kan
als het hem te benauwd wordt.
De mensen die zijn gebleven,
klagen vooral over de hoge in
flatie, het gebrek aan werkgele
genheid voor jongeren en de
daling van de koopkracht. On
der andere omstandigheden
zou dit reden genoeg zijn voor
een opstand, zoals veertien jaar
geleden. Maar de bewakers van
de islamitische revolutie zitten
stevig in het zadel. Klachten
kunnen worden geuit, maar ie
dere georganiseerde oppositie
tegen het regime wordt met
bruut geweld de kop ingedrukt.
De islamitische revolutie is niet
geliefd, maar er is geen alterna
tief in zicht.
Indachtig de manier waarop ze
zelf de macht hebben gegrepen,
ruimen de leiders van de revo
lutie iedere groepering uit de
weg die via onafhankelijke in
stellingen, zoals het leger of de
clerus, haar invloed probeert te
vergroten.
Iedere georganiseerde vorm van
kritiek op het regime wordt in
de kiem gesmoord. Politieke
partijen zijn verboden. De Be
weging voor Vrijheid in Iran
met als meest vooraanstaand
lid de 86-jarige Mehdi Bazar-
gan, de eerste premier na de val
van de sjah heeft in de recen
te presidentiële verkiezingen
niemand kandidaat gesteld,
omdat voorgaande verkiezingen
volgens hen ook al een scherts
vertoningwaren. Bovendien
kreeg de beweging geen toe
gang tot de media.
Alleen vanuit het religieuze
establishment wordt openlijk
kritiek geurt op het beleid van
president Rafsanjani. En hoewel
radicale moslims de recente
verkiezingen hebben verloren,
kreeg hun kandidaat Tawakoli
toch nog 24 procent van de
stemmen. Dit betekent dat pre
sident Rafsanjani op de nodige
tegenstand kan rekenen bij de
doorvoering van zijn program
ma voor economisch herstel,
dat een grotere openheid ver
eist. Om aan de macht te blijven
zal hij een pragmatische koers
de van het volk, dat grotere vrij
heid en economische welvaart
wil, en de onvrede van de
clerus, die vindt dat de islami
tische revolutie dreigt te verwa
teren.
De haven van Tallinn is nog steeds
TALLINN «HANS JACOBS
„Estland is historisch, econo
misch en politiek gezien een
onderdeel van Rusland. Het was
volkomen uit vrije wil dat Est
land in 1940 toetrad tot de Sov
jetunie. Er was geen sprake van
bezetting. De problemen van
nu zijn het gevolg van het uit
eenvallen van wat op natuurlij
ke wijze bij elkaar hoort."
Het zijn dit soort uitspraken
in dit geval van de gepensio
neerde Sovjet-officier Juri Ko-
tenkov in een interview met de
Engelstalige Tallinn City Paper
die de Estse nationalisten
aanzetten om het aantal Russen
in hun land drastisch te vermin
deren.
„Er zijn gewoon te veel Russen.
Als we als Esten willen overle
ven in ons eigen land dan moet
het percentage Russen van 40
procent worden teruggebracht
tot zo'n 20 procent. We moeten
er alles aan doen om de Russen
aan te moedigen te vertrekken.
Dat kan bijvoorbeeld door ze
een vertrekpremie te geven. Of
door noodlijdende Russische
bedrijven niet te helpen, waar
door de werkloos geworden
Russen vanzelf weg willen."
De Estse tv-journalist Juri
Estam, een van de oprichte van
de Dekolonisatie Stichtingzorgl
op zijn beurt voor onrust onder
de Russische bevolking van de
kleine Baltische republiek.
De bevolking van Estland is on
geduldig. Iedereen zette aan het
eind van de jaren tachtig zijn
schouders onder het bereiken
van de onafhankelijkheid. Nu
die er eenmaal is en de levenss-
standaard drastisch is gedaald,
is de bereidheid de broekriem
aan te halen verdwenen. In dat
klimaat van onzekerheid en
van groot belang voor Rusland.
economische tegenvallers gedij
en rechtse politici goed. En wat
is nu eenvoudiger dan de Rus
sen de schuld te geven van alle
ellende?
Moederland
Vijftig jaar geleden vormden de
Esten de onbetwiste meerder
heid in de Oostzee-staat: bijna
90 procent. Tijdens het Sovjet
bewind de Sovjet-bezetnng
zeggen de Esten is dat aantal
scherp gedaald (tot 60 procent)
door de komst van honderddui
zenden arbeiders uit Witrus-
land, Rusland en Oekraïne. Een
industriestad als Narva bijvoor
beeld is bijna geheel Russisch.
De Estse regering heeft er wei
nig te vertellen en de Russen
hebben herhaaldelijk gedreigd
met afscheiding en aansluiting
bij het 'moederland'. Maar ook
in de hoofdstad Tallinn, met
zijn ring van grauwe betonblok
ken, zijn de Esten numeriek in
de minderheid.
De Esten voelden zich in het
nauw gedreven. „Het waren te
veel Russen tegelijkertijd. Bo
vendien kregen ze de beste ba
nen, de beste huizen en gedroe
gen ze zich alsof dit hun land
was. Dat was gezien vanuit de
optiek van de Sovjetunie wel zo,
maar wij hebben ons daar nooit
bij neergelegd. Het is daarom
logisch dat we nu andere wet
ten aannemen, waarin de Esten
hun historische rechten herstel
len en zelf uitmaken wie het
staatsburgerschap krijgt", vindt
Lidia, die in St. Petersburg een
tijdje op het Estse consulaat
heeft gewerkt.
Estland stelde als eerste van de
Baltische republieken een vi
sumplicht in voor inwoners van
Rusland. Het vrije reizen van de
naar schatting 23.000 Russische
Siauliai
'Paneve?
LITOUWEN l,
Kaunas wit-
j j rusland
Kaliningrad s. 4 VILNIUS/
(kóninqsDerqen)*\
Jd j Minsk
j POLEN tfN'~
militairen werd aan banden ge
legd. Beide maatregelen zijn
een voortdurende bron van irri
tatie. Bij de grensovergang tus
sen Narva en Ivanogrod staan
nu kilometerslange files, want
de Russen hebben op hun beurt
ook de grenscontrole ver
scherpt. Besprekingen over
eventuele grenscorrecties de
Sovjetunie voerde na de be
zeting enkele 'grenswijzigingen'
doorzijn opgeschort.
Taaiexamen
„Er waren eigenlijk altijd weinig
problemen tussen Russen en
Esten", meent Alexander, een
etnische Rus die een paar
maanden geleden met succes
het Estse taaiexamen heeft afge
legd en nu een Estlands pas
poort bezit. Dat veel Russen
zich nu niet op hun gemak voe
len, komt omdat ze de taal niet
meester"zijn. En een elementai
re kennis van de taal is voor
waarde voor het verkrijgen van
het staatsburgerschap. „Ests
stond altijd wel op het school
rooster, maar omdat het in de
praktijk niet hoefde te worden
gebruikt, hebben veel mensen
het nooit goed geleerd. Je zou
kunnen zeggen dat het expres
zo werd onderwezen, dat je er
niets mee kon doen", meent
Alexander, die zelf leraar Engels
is aan een Estse school in Tal
linn.
Taaiexamens zijn er op verschil
lende niveau's. „Je moet voor
een examen betaden, maar je
kunt het zo vaak doen als je zelf
wilt. Ik dacht niet dat ik in één
keer zou slagen voor het exa
men dat nodig was om mijn
baan te houden èn een pas
poort te krijgen. Ik woon dan
wel mijn hele leven in Estland,
met mijn familie, kennissen en
vrienden spreek ik meestal Rus
sisch. Dat is mijn moedertaal",
legt Alexander uit.
De taaimaatregelen die de Esten
(en Letten en Litouwers) bij het
herstel van hun onafhankelijk
heid namen, sloot een groot
deel van de bevolking uit van
werk, met name bij de overheid.
Daar is kennis van de landstaal
namelijk verplicht. „Objectief
gezien is dat natuurlijk geen
vreemde maatregel. Elk land
heeft zo'n wet. Een Nederlandse
ambtenaar moet ook Neder
lands spreken", vindt Lidia,
„maar voor de Russen die hier
al 50 jaar wonen is het allemaal
moeilijk te begrijpen".
Nervositeit
De nationalisten in Moskou
'S HANS JACOBS
hebben zich nooit neergelegd
bij de afscheiding van de Balti
sche republieken. De militaire
installaties aan de Oostzeekust
zijn van groot belang voor Rus
land, dat daarom nog maar wei
nig aanstalten maakt om de ba
ses te ontruimen. De afgelopen
drie maanden is de nervositeit
bij met name de regeringen van
Estland en Letland alleen maar
toegenomen. Niet alleen de uit
spraken van president Jeltsin,
die Estland al van 'etnische zui
vering' heeft beschuldigd en de
besprekingen over de terugtrek
king van de troepen heeft opge
schort, zorgen voor spanningen.
Ook het gedrag van die troepen
zelf is een bron van zorg.
Tot driemaal toe hebben de
Russische troepen nu al oefe
ningen gehouden die het inne
men en 'heroveren' van strate
gische objecten in de Baltische
staten tot doel hadden. Koren
op de molen van de Estse natio
nalisten, die verwijzen naar
1939 toen de Sovjetunie zijn
troepen aan de Oostzee instal
leerde. „Zie je wel dat de Rus
sen niet te vertrouwen zijn?",
merkt premier Mart Laar op.
„De wereld kan nu zien dat de
Russische troepen een bron van
instabiliteit zijn en een gevaar
vormen voor de onafhankelijk
heid van Estland."
De reactie vanuit Riga was iets
gematigder, mede omdat daar
ook het resultaat van deze her
haalde oefening bekend was: de
militairen concludeerden dat ze
dit keer niet in staat waren de
Baltische staten te verslaan.
Dit is het zesde verhaal uit een
serie over de Baltische republie
ken. Eerdere verhalen versche
nen op 5,10,12,17 en 19 juni
