Lasers zoeken naar zwaartekrachtgolven
Celkweek redding voor
miljoenen proefdieren
Runen niet bizar, maar schrift van voorouders
Wetenschap
Hoe lang kunnen
bacteriën overleven?
Nieuwe hoop voor diabetici
Vinding weert salmonella
uit de lap en het ei
DINSDAG 8 JUNI 1993
Experiment met
irrigatie zout
water uit zee
JIDDAH AP
Langs de oostkust van Saudi-
Arabië wordt een groot experi
ment uitgevoerd waarbij akkers
worden geïrrigeerd met zeewa
ter dat niet is ontzilt. Het expe
riment wordt op de voet ge
volgd door andere Golflanden
en arme landen langs de Afri
kaanse kust.
Het Saudische bedrijf Saltwa
ter Technology Co. verbouwt
met hulp van Amerikaanse
landbouwwetenschappers een
koolzaadgewas dat groeit op
zout water. In oktober, als het
koolzaad geoogst moet worden,
zal blijken of het op 130 kilome
ter ten noorden van de haven
stad Jubail uitgevoerde Behar-
project is geslaagd. Het project
wordt mede gefinancierd door
de 51 lidstaten tellende Islami
tische Ontwikkelingsbank. De
vetten uit de zaden kunnen
worden gebruikt als bakolie.
Enorme ontziltingsinstallaties
voorzien rond de Perzische Golf
en de Rode Zee in drinkwater.
De woestijnlanden aan de Golf
putten hun voorraden uit
grondwater om ambitieuze
landbouwprojecten in de woes
tijn te bevloeien.
Nier verwijderd
via kijkoperatie
NIJMEGEN ANP
Voor het eerst is onlangs in Ne
derland via een kijkoperatie een
nier verwijderd. De ingreep is
uitgevoerd bij een 53-jarige
man in het Academisch Zieken
huis Nijmegen.
Er werden vijf kleine openin
gen in de buik van de patiënt
gemaakt, waarlangs een mini-
camera en verschillende chirur
gische instrumenten werden in
gebracht. De chirurg bedient de
instrumenten buiten het li
chaam. De nier is via één van de
openingen verwijderd.
De Nijmeegsè uroloog drs. F.
Froeling voerde de operatie uit
samen met de Spaanse uroloog
prof. C. Rioja Sanz, die de tech
niek al een paar jaar toepast.
Wereldwijd is deze ingreep on
geveer honderd keer uitgevoerd.
Groot voordeel ervan is vol
gens Froeling het snelle herstel
van de patiënt. Normaal is voor
het weghalen van een nier een
pijnlijke operatie nodig, waarbij
drie spierlagen moeten worden
gepasseerd. Het volledige her
stel duurt dan enkele weken tot
twee maanden. Na de kijkope
ratie kan de patiënt binnen een
week naar huis en is hij een
paar weken later weer de oude,
aldus Froeling.
De klassieke operatie blijft
volgens hem de beste methode
voor nieren die erg ontstoken
zijn geweest of waar veel stenen
in zitten en in geval van nier
kanker.
Opname goed voor
alcoholverslaafden
NUMEGEN ANP
Mensen die chronisch verslaafd
zijn aan alcohol hebben (veel)
baat bij een klinische opname
van zeker enkele maanden. Bij
na de helft is daarna voorgoed
van de alcohol af. Dat zegt de
arts en psychotherapeut C. de
Jong, die aan de Katholieke
Universiteit in Nijmegen pro
motieonderzoek op dit terrein
verrichtte.
De Jong onderzocht 145 pa
tiënten, die opgenomen waren
in de verslavingskliniek Leefdael
in Beek en Donk. De gemiddel
de leeftijd van de groep was 37
jaar. De patiënten waren ge
middeld meer dan twaalf jaar
verslaafd aan alcohol. Na een
intensieve therapie, die drie tot
negen maanden duurde dronk
meer dan de helft nooit meer.
Vijf procent was opnieuw of nog
steeds verslaafd, maar minder
afhankelijk van de drank als
voor de opname, aldus de pro
movendus.
De Jong adviseert behande
laars met een therapie te wach
ten totdat de ontwennigsver-
schijnselen overwonnen zijn.
Die verschijnselen lijken veel op
angst of depressie en worden
daarmee gemakkelijk verward.
In de plaatsjes Livingston, in de
Amerikaanse staat Louisiana, en
Hanford in Washington, staan
op ruim 3.000 kilometer van el
kaar bulldozers klaar om te be
ginnen met het project LIGO
(Laser Interferometer Gravita-
tional-Wave Observatory). Een
project om zwaartekrachtgolven
waar te meten.
Het bestaan van zwaarte
krachtgolven volgt uit de alge
mene relativiteitstheorie van Al-
bert Einstein (1915). Volgens
Einstein baadt de aarde continu
in een kosmische zwaarte
kracht-oceaan, die met de licht
snelheid door het heelal ijlt.
Die zwaartekracht'ruis' wordt
opgewekt bij onvoorstelbare
processen zoals bijvoorbeeld de
explosies van zware sterren (su
pernovae). De zich in de ruimte
uitbreidende 'gravitatierimpels'
zijn als het ware golfjes in. een
tijd vijver waarin een oneindig
zwaar steentje werd gegooid.
De gravitatiegolven vervor
men tijdens hun passage de
ruimte en alles wat zich daarin
bevindt. Maar het is verschrik
kelijk weinig: in de orde van
grootte van één miljardste deel
van een miljoenste van een mil
joenste procent bij een (tril-
lings)frequentie van 100 Hertz.
Wat doe je dus als weten
schapper die probeert om dit
soort afwijkingen te meten? Je
neemt een enorm brok speciaal
gegoten en afgewerkt metaal,
houdt dat op dezelfde tempera
tuur en schermt het af tegen al
le overige, mogelijke storingen.
Je verankert het aan één kant
geweldig góed, maar toch ge
heel !los' van de aarde en aan
de andere kant bevestig je een
spiegeltje. Vanaf, zeg maar, 100
meter afstand wordt een laser
bundel op het spiegeltje gericht
en je gaat dan zo precies moge
lijk meten hoe lang het licht
over die afstand doet. Afwijkin
gen in die tijd worden veroor
zaakt door afwijkingen in de
metaalmassa. Dat is het princi
pe van een 'gravitatiegolf-obser-
Dan komen er nog de nodige
foefjes om de hoek ldjken. Zoals
lange vacuümbuizen die door
het laserlicht een aantal malen
worden doorlopen en niet één
maar twee, haaks op elkaar
lande metaalmassa's. De
laserbundel wordt dan gesplitst
in twee bundels die naar de
spiegelsystemen van de beide
massa's worden gestuurd om
daarna weer in hetzelfde punt
samengebracht te worden. Als
er in beide massa's geen vervor
ming optreedt en, dus, de af
stand tussen beide precies gelijk
blijft, komen de lichtgolven
keurig in fase een maar in het
andere geval treedt vervorming
op. Dat patroon verschaft infor
matie over de sterkte, vorm en
trillingsrichting van een zwaar-
tekrachtgolf.
Volgens dat procédé werkt de
grote detector van het Califor
nia Institute of Technology
(CalTech), waar laserlicht, via
spiegels op twee massieve me
talen cylinders, 10.000 maal
heen en weer flitst in 40 meter
lange vacuümbuizen alvorens
weer in de meetinstrumenten
bijeen te worden gevoegd.
Prachtig en imposant. Alleen: er
is nog niets mee gemeten dat
ook maar lijkt op een gravitatie-
rimpel.
Het LIGO-project wordt nog
grootschaliger. Er worden va
cuümbuizen gebruikt van maar
liefst vier kilometer lengte; spe
ciaal gecoate, ultravlakke spie
gels en uitgekiende 'trillings
dempers' die de tonnenzware,
cilindrische detectoren moeten
vrijwaren van grondbewegingen
en andere 'ruis'. Kosten ruim
450 miljoen gulden.
Hoe lang kunnen bacteriën, de
eerste levensvormen op deze
planeet, overleven? Misschien
wel miljoenen jaren. Dertig jaar
geleden ging er een schok door
de gelederen van de micro-bio
logen toen bekend werd dat in
650 miljoen jaar oude zoutlagen
bacteriesporen waren gevonden
die de tand des tijds hadden
doorstaan. Al spoedig bleek dat
een misvatting; de bacteriën
waren van recente datum en
hun aanwezigheid in die oerou
de lagen liet alleen zien dat mi
cro-organismen overal op en in
de aarde, zelfs in de hardste rot
sen, voorkomen.
Toch zijn bacteriën tot veel in
staat als het om aanpassen en
overleven gaat. Ze hebben allen
gemeen dat hun celstructuur
betrekkelijk eenvoudig is. Ze
missen de complexiteit van ho
gere organismen, maar de con
structie van hun celwand staat
als een huis. Die bestaat name
lijk uit een zeldzame vorm van
lange ketenen koolwaterstofver
bindingen (polysacharide). Die
barrière is alleen te nemen met
antibiotica waardoor de cel-
wand openbreekt.
Onder ongunstige omstandig
heden vormen bepaalde soor
ten bacteriën sporen. Ze kapse
len zich als het ware in in sa
mengevouwen pakketjes, om
geven door een harde, onneem
bare laag. Alle vegetatieve cel
functies worden op non-actief
gesteld in afwachting van gun
stiger condities. Hoe lang kan
deze toestand van doodse slui
mering, mét de mogelijkheid
van 'ontwaken', blijven be
staan?
„Niet altijd", zegt bacterio
loog Raul Cano van de universi
teit van Californië. „Maar ik
hoop dat het in ieder geval en
kele tientallen miljoenen jaren
Cano en zijn medewerkers
doen namelijk DNA-onderzoek
aan bijen die ongeveer 30 mil
joen jaar geleden in dikke drup
pels boomhars, dat tot barn
steen verhardde, werden gecon
serveerd. Bij sommige bijen
troffen de onderzoekers oók
bacteriesporen aan en de hoop
bestaat deze weer tot leven te
wekken. Als dat lukt verwacht
men duidelijke verschillen in
leef- en voedingspatroon met
tegenwoordig levende soorten
te kunnen aantonen.
Er is nieuwe hoop voor diabetici
die aan nierziekte lijden. Onder
zoek heeft aangetoond dat Ena-
lapril, een middel tegen hoge
bloeddruk, de achteruitgang
van nierfuncties bij suikerpa
tiënten vertraagt.
Prof. dr. H. Lebovitz, directeur
van het Klinisch Onderzoekcen
trum aan de State University
van New York, en prof. C. Mo-
gensen van Kommune Hospita-
let in het Deense Aarhus maak
ten de resultaten bekend van
een driejarige studie op dat ge
bied vorige week bekend.
Nierziekte doet zich vaak voor
bij patiënten met diabetes en
hoge bloeddruk, aldus prof. Le-
bovitz. Enalapril is een zoge
noemde ACE-remmer, die veel
al wordt gebruikt bij de behan
deling van hoge bloeddruk.
Prof. Mogensen schat dat 2 tot 5
procent van de bevolking sui
kerziekte heeft, van wie onge
veer een vijfde problemen heeft
met de nierfunctie.
Diabetici met een nierziekte
in het eindstadium kunnen
worden behandeld met dialyse
of met een transplantatie. Maar
de overlevingskansen zijn klein,
de kwaliteit van leven bij dialyse
is slecht en de kosten ervan zijn
hoog: per patiënt per jaar
80.000 gulden of meer. Trans
plantaties zijn minder kostbaar,
maar het aantal donors is be
perkt.
De studie bij 121 patiënten
toont aan dat het nu mogelijk is
beide behandelingen 20 tot 30
jaar uit te stellen door Enalapril.
Dr. J. van der Sloot, internist in
het AMC in Amsterdam, vindt
dat het middel de kwaliteit van
het leven van diabetici sterk kan
verbeteren. De ACE-remmer
bespaart de patiënt een lastige
en kostbare behandeling.
De allerbelangrijkste bood
schap is volgens hem dat een
ACE-remmer niet beschadigt,
maar juist verbetering brengt.
Uit ervaring was gebleken dat
ACE-remmers een schadelijke
bijwerking hadden, maar dat
bleek te komen door hoge dose
ringen.
Geen angst meer voor salmonella-besmetting via eieren. foto cpd
DEUTSCHER FORSCHUNGSDIENST
Het eitje bij het ontbijt en het
gegrilde haantje kunnen bin
nenkort weer gegeten worden
zonder dat de consument het
risico loopt te worden besmet
met de salmonella-bacterie. Het
Duitse bedrijf Impfstoffwerken
Dessau-Tornau in Sachsen-An-
halt heeft een entstof ontwik
keld waarmee de infectieketen
bij de basis wordt aangepakt.
In Duitsland waar door sal
monella-infectie vorig jaar nog
150.000 mensen ziek werden en
200 personen overleden is
het middel goedgekeurd. Het
wordt de kuikens al in hun eer
ste levensdagen toegediend via
het drinkwater. Daarmee wordt
de tot dusver gevolg weg, die
van het toedienen van antibioti
ca aan besmet gevogelte, verla
ten.
De bestanddelen hebben niet
alleen een grote werkzaamheid,
maar laten in eieren en kippen
ook geen voor de consument
nadelige stoffen achter. Het
Duitse bedrijf had al grote resul
taten bereikt met entstoffen te
gen salmonella bij runderen,
varkens en duiven.
Een inenting kost per leghen
nog geen twee dubbeltjes. In de
Bondsrepubliek is inmiddels
een salmonella-verordening in
voorbereiding die volgens het
ministerie van voeding en land
bouw waarschijnlijk eind van
dit jaar van kracht wordt. De
verordening stelt als eis dat in
legbatterijen uitsluitend nog in-
geënte hennen mogen worden
gebruikt.
waren" dankzij de ongehinder
de toegang tot gezond, zich
voortdurend delend celmateri
aal.
Wetenschappers en farma
ceutische bedrijven over de hele
wereld hebben belangstelling
getoond voor de nieuwe
celkweektechniek. Onderzoe
kers in de farmaceutische indu
strie hebben al gezegd dat ze
duizenden nieuwe medicamen
ten kunnen testen op het cel
materiaal van één enkel dier,
zodat het leven van duizenden
proefdieren kan worden ge
spaard. Wel zal het handjevol
veelbelovende medicijnen dat
overblijft alsnog op levende die
ren moeten worden uitgepro
beerd.
VERTALING: MARGREET HESLINGA
Runen hebben voor veel men
sen iets bizars, iets geheimzin
nigs, zelfs iets griezeligs. Dat
komt vooral door het misbruik
dat de Hitlerbendes ervan
maakten in de jaren 1933-'45.
Maar in feite, zo zegt de Gro
ningse germaniste drs. Tineke
Looijenga, gaat het om het
schrift van onze eigen voor
ouders. Volgend jaar wordt er in
Leeuwarden een internationale
wetenschappelijke conferentie
aan gewijd.
Het runenschrift is voorna
melijk gebruikt in Noordwest-
Europa (Groot-Brittannië, de
Nederlanden, Duitsland en
Scandinavië). We kennen het
schrift dankzij vele duizenden
inscripties, die bij oudheidkun
dig onderzoek zijn gevonden.
Het overgrote deel is aangetrof
fen in Scandinavië en op IJsland
en Groenland.
Veel teksten zijn in steen ge
beiteld. In onze streken, waar
voornamelijk vergankelijk ma
teriaal is gebruikt, zijn weinig
inscripties bewaard gebleven.
Veel Friese runeninscripties zijn
gevonden bij de in de vorige
eeuw ingezette commerciële
terpafgraving.
In Duitsland hield het gebruik
van de runen op met de komst
van het christendom. In Friese
streken zijn ook nog runenin
scripties bekend uit de tijd na
de komst van het christendom.
In Engeland zijn runen nog vrij
lang in gebruik gebleven en in
Scandinavië'bestaat het schrift
nog steeds.
De runeninscripties vormen
Reconstructie-tekening van een terphelling. In de Friese-Groningse terpen kunnen nog honderden runeninscripties verborgen zitten, tekening gpd
een zeer interessante bron van
informatie over een tijd waaruit
ons vaak geen of zeer weinig
schriftelijke stukken zijn overge
leverd.
Er worden vier groepen on
derscheiden. De grootste is de
Scandinavische, gevolgd door
de Angelsaksische (Engelse),
Continentale (Duitse) en de
Friese. De Friese runen lijken
het meest op de Angelsaksische,
maar vertonen ook Scandina
vische en Duitse invloeden. De
Friese inscripties (21 in totaal)
zijn hoofdzakelijk gevonden in
Friesland, Groningen en het
Duitse Oost-Friesland. Enkele
Friese inscripties zijn afkomstig
uit België en Engeland.
De teksten zijn meestal kort.
Het gaat om namen als Eda, Li,
Aepa, Skanomodu, Weladu, of
om aanduidingen zoals Aeni-
wulufu (eenzame wolf), kabu
(kam), ek unmaedit oka (ik, de
onkwetsbare Oka) en edae:boda
(oproep om de eed af te leggen).
In Wijnaldum is in 1914 een ru
neninscriptie met de naam van
een god gevonden: Inguz. Er
zijn enkele inscripties die langer
zijn.
Een wat ontroerende tekst is
die op een in Westeremden ge
vonden weefzwaardje: „adu-
gislu methgisuhildu". Het zijn
twee namen: „Adugisl met
Gisuhilda" mogelijk door een
verliefde man of vrouw ge
maakt.
Waarschijnlijk heeft het runen
schrift zich uit het Latijnse
schrift ontwikkeld en kwam het
vanuit Zuid-Europa in Dene
marken terecht. Vandaar breid
de het zich uit. De Angelsaksen
importeerden het schrift in
Groot-Brittannië. De Friezen
zouden het van de Angelsaksen
hebben overgenomen.
Het is volgens Looijenga op
merkelijk, dat er tot dusverre bij
de grootscheepse opgraving van
Dorestad (Wijk bij Duurstede)
geen enkele runentekst is ge
vonden. Dorestad was een be
langrijk centrum van de Friese
handel ip een tijd dat het ru
nenschrift volop in gebruik was.
Ook uitgebreide archeologische
onderzoekingen in het Engelse
York leverden geen runen-
vondsten op.
Er kunnen in de Fries-Gro
ningse terpen nog honderden
runeninscripties verborgen zit
ten. Ze werden in bepaalde ge
vallen in edelmetaal gebeiteld,
maar veel vaker geritst in hout
ofbeenderen.
Wetenschappers hebben
een nieuwe methode ont
wikkeld om dierlijke cellen
maanden- of zelfs jaren
lang in een reageerbuis te
laten groeien. Met deze
'onsterfelijke' cellen kun
nen nieuwe produkten
worden getest, waardoor
het gebruik van proefdie
ren kan worden terugge
drongen.
LONDEN STEVE CONNOR
THE INDEPENDENT
Volgens deskundigen zou alleen
al het aantal dieren dat bij het
testen van nieuwe medicijnen
wordt gedood met 99 procent
kunnen worden teruggebracht.
In Groot-Brittannië worden
jaarlijks ruim drie miljoen
proefdieren voornamelijk
muizen en ratten gedood
voor onderzoek, onderwijs en
het testen van de veiligheid van
cosmetische en industriële pro
dukten. Nederland neemt per
jaar ruim een miljoen proefdie
ren voor zijn rekening.
De 'onsterfelijke' cellen zijn
afkomstig van genetisch veran
derde muizen. Wetenschappers
van het Ludwig Instituut voor
Kankeronderzoek in Londen en
van het Britse Nationale Insti
tuut voor Medisch Onderzoek
hebben die muis gecreëerd met
een gen uit een apevirus dat
een voortdurende celdeling ver
oorzaakt.
Alvorens dit apevirusgen bij
de muizen in te brengen, heb
ben de onderzoekers het gen
eerst gekoppeld aan een 'gene-
Het gebruik van proefdieren zoals apen en muizen voor het uittesten
van medicijnen kan fors worden teruggedrongen.
FOTO'S AP (links) en Stichting ANTI VIVISEKTIE
tische schakelaar', waardoor het
gen pas aktief wordt wanneer
de temperatuur enkele graden
daalt. De cellen van de gene
tisch gemanipuleerde muizen
gaan pas tot celdeling over bij
een temperatuur van 33 graden
Celsius, oftewel vijf graden be
neden de lichaamstemperatuur.
Waardevol aspect van deze
nieuwe techniek is dat cellen uit
bijna ieder orgaan of weefsel
buiten het lichaam kunnen
worden gekweekt. Zo zijn on
derzoekers er voor het eerst in
geslaagd bepaalde celtypen uit
hersenen, spieren, botten, merg
en ingewanden te kweken. Pro
fessor Mark Noble, hoofd van
het cel-neurobiologisch labora
torium van het Ludwig Insti
tuut, legt uit dat wetenschap
pers nu „onderzoeken kunnen
doen die voorheen onmogelijk
