Vrijheid heeft
z'n prijs
HANS JACOBS
Ij; k zou het nu niet weer doen." Vik-
tor, een etnische Rus die op zijn
J zesde na de Tweede Wereldoorlog
met zijn ouders naar Letland kwam, is be
slist. Hand in hand heeft hij gestaan, samen
met een miljoen andere inwoners van de Bal-
tische republieken. 'De Baltische weg' heette
die 600 kilometer lange sliert mensen, die in
de zomer van 1989 van Vilnius tot Tallinn de
wereld duidelijk maakte dat er een einde
moest komen aan de knechting van de drie
kleine staatjes (elk overigens groter dan Ne
derland) aan de Oostzee.
Landen die volgens een geheime afspraak
tussen Hitler en Stalin (als onderdeel van het
beruchte Molotov-Von Ribbentrop pact) aan
het begin van de Tweede Wereldoorlog met
het geweer op de borst onder het bewind van
Moskou waren geplaatst. Geheel op eigen
verzoek, zoals de communistische macht
hebbersin het Kremlin altijd volhielden: stro
mannen in de drie staten vroegen in 1940
immers zelf om toetreding tot de Sovjetunie.
Maar de onafhankelijke geest viel ook na ja
ren van onderdrukking, stalinistische terreur,
deportaties en russificatie niet in de fles te
houden. De perestrojka van Sovjet-president
Gorbatsjov gaf het streven naar zelfstandig
heid in de Oostzee-staten nieuwe impulsen.
De mislukte coup tegen Gorbatsjov in
augustus 1991 maakte de breuk met Moskou,
waarmee Estland, Letland en Litouwen ieder
op hun eigen manier al geruime tijd speel
den, mogelijk. Sindsdien is er veel veranderd.
„Het leven is veel moeilijker geworden",
meent Viktor. En niet alleen omdat hij als
Rus in het onafhankelijke Letland, waar de
Letten nog maar net de meerderheid van de
bevolking vormen, in het economische en
politieke krachtenveld tussen wal en schip is
beland. Zijn opmerking wordt in velerlei
toonaarden herhaald, van Vilnius tot Tallinn.
De omschakeling van de centralistische en
starre Sovjet-economie naar het westerse
vrije marktmodel gaat gepaard met veel pijn,
zoals overal in het voormalige Oostblok. Er
heerst armoede en gebrek. Het verval is tast
baar. Het is met een westerse bril op niet
moeilijk een negatief beeld te schetsen van
de drie landen. Een blik in de markthal aan
het randje van de oude stad van Vilnius vol
staat.
De uitstaltafels zijn vrijwel leeg. Een paar
bosjes winterpenen, uien, aardappelen, bie
ten en komkommers: zie'daar het aanbod
aan groente. Fruit? Een paar overrijpe appels,
meer niet. Buiten de markt is het aanbod iets
groter. Bananen en grapefuits zijn in de aan
bieding, maar voor de gemiddelde Litouwer
niet te betalen. Mijn gastvrouw heeft zich er
eerder op de dag al voor verontschuldigd.
Een kilo bananen kost haar een vijfde van
haar maandloon van omgerekend negen gul
den. Toch heeft ze niet echt te klagen. Man
en zoon brengen ook geld in het laatje. Haar
gezin verdient veel meer dan het gemiddelde
inkomen van nog geen vijftig gulden per
maand. En vanuit Vilnius is het maar een
dagreis naar haar dochter in Polen, waar de
voorraadkast met een keur aan westerse pro-
dukten kan worden gevuld. Daar kan ze ook
een warm bad nemen. Om kostbare brand
stof te sparen is Vilnius sinds oktober versto
ken van warm water. Een ongemak de
thermometer bereikt in de wintermaanden
waarden ver onder het vriespunt dat al
leen met Kerstmis en Pasen even werd opge
heven.
De lege schappen in Litouwen zijn maar de
halve waarheid, want voor wie geld heeft of
kennissen op de juiste plaats, is alles te koop.
De zwarte handel bloeit als nooit tevoren.
Het passeren van de Pools-Litouwse grens
kan drie dagen in beslag nemen. Niet alleen
door het lage en lakse werktempo van de Li
touwse grenswachten, maar evengoed omdat
in de praktijk blijkt dat de meeste auto's
smokkelwaar bevatten.
Feestmaal
De schreeuwerige en opdringerige westerse
advertenties kunnen in Riga of het slaperige
industriestadje Daugavpils niet verhullen dat
er voor de gemiddelde inwoner van Letland
eveneens weinig reden is om te juichen. De
markt van Riga heeft meer te bieden dan
haar tegenhanger in Vilnius, maar het avond
eten bij een doorsneefamilie vertelt het ware
verhaal. Acht schijfjes komkommèr, een paar
aardappelen en vlees van onbekende her
komst: een feestmaal, meer staat het budget
niet toe.
„De winkels mogen vol lijken, niemand
kan het betalen. Slechts enkelen profiteren
van de nieuwe situatie", meent Viktor, die bij
zijn werkgever in de Letse hoofdstad al acht
duizend van de tienduizend werknemers
naar huis gestuurd zag worden. De werkloos
heid is hoog, in reële termen en verborgen
door produktievermindering of langdurig on
betaald verlof. Dat is in de hand gewerkt door
het abrupte loskoppelen van de leveranciers
en afnemers in de rest van de voormalige
Sovjetunie en de ineenstorting van de econo
mie in het gehele Sovjet-rijk.
De Litouwse economie dreef voor meer
dan tachtig procent op handel met de overi
ge Sovjet-republieken. Die markt is in één
keer weggevallen, zonder dat er iets voor is
teruggekomen. Rusland neemt geen produk-
ten meer af en vraagt tegelijkertijd betaling in
harde valuta voor de grondstoffen (brandstof
bijvoorbeeld) die het Litouwen levert. Daar
om ook is het warme water afgesloten. Litou
wen heeft geen geld om de benodigde olie te
betalen, en de regering durft de bevolking de
energie ook nog niet tegen kostprijs te leve
ren. Het gehele jaarinkomen van een Litou
wer zou dan opgaan aan brandstof.
Alleen Estland lijkt zich enigszins te ont
trekken aan het algehele verval, dat in de Bal
tische staten nauwelijks minder is dan in de
rest van de ex-Sovjetunie. De geldhervor-
ming is geslaagd. De koers van de kroon blijft
constant. Finland, waarop de Esten het vizier
sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog
hebben gericht Esten en Finnen spreken
verwante talen, Helsinki ligt op slechts 86 ki
lometer van Tallinn heeft de rol van han-
ZATERDAC 5 JUN11993
Estland lijkt zich als eerste te kunnen onttrekken aan het verval. De havenstad Tallinn speelt
daarbij een belangrijke rol.
Ruim vijftig jaar hebben de
Balten moeten wachten alvorens
zij hun eigen lot weer mochten
bepalen. Die lange wachttijd heeft
diepe sporen achtergelaten. Niet
alleen in het landschap en de
cultuur van Estland, Letland en
De oude Litouwse hoofdstad Kaunas heeft zijn oude karakter behouden.
mond beleden. Hetgeen de Litouwse minis
ter voor handel en industrie, Sinevicius, in
een gesprek met de Baltic Observer ook rui
terlijk erkent: „Tot nu proberen we ieder on
ze eigen tractoren, vliegtuigen, machines of
wat dan ook te maken, leder voor zich. Dat
moet veranderen." De Letse ambassadeur in
Vilnius, Albert Sarkanis, tegenover dezelfde
krant: „Samenwerken wordt bemoeilijkt door
de verschillende uitgangspunten en de ver
schillende economische modellen."
Voor de economie en het milieu van het
armlastige Litouwen is het bijvoorbeeld raad
zaam geen nieuwe olie-opslagplaats te bou
wen, maar gebruik te maken van de installa
tie in Ventpils in Letland. Geen sprake van,
aldus nationalistische stromingen in het par
lement: 'We mogen voor onze energiebe
hoefte niet afhankelijk zijn van Riga'. „We
moeten eerst met onszelf in het reine ko
men", geeft de Est Alexander als verklaring
voor de opmerkelijke gescheiden ontwikke
ling. Alvorens de grenzen op te geven, is het
eerst nodig ze vast te stellen. Voor er sprake
kan zijn van een economisch of zelfs politiek
verband, moet eerst gestalte zijn gegeven aan
de eigen identiteit.
Dat is met name van belang voor de Esten
en Letten, die door de toestroom van Slavi
sche volkeren (Russen vooral) na de annexa
tie door de Sovjetunie, het lage eigen ge
boortecijfer, de deportaties en massale emi
gratie in de oorlogsjaren, in eigen land maar
net de meerderheid vormen.
Hetgeen de Baltische staten samenbindt is
de dunne, elke dag verder ontrafelende draad
van de Sovjet-bezetting. Elke dag dat de af
zonderlijke landen hiervan afstand nemen,
wordt ook de onderlinge afstand groter. De
trein uit Vilnius denderde tot voor kort onge
hinderd naar Riga. Nu moet bij de reistijd
ruim twee uur worden opgeteld, omdat zo
wel de nieuwe Litouwse als de Letse grens
wachten de trein uitkammen. Ook de reis
van Riga naar Tallinn en van Tallinn naar
Rusland is met een paar uur verlengd.
Samenwerking bleek in de eerste periode van
onafhankelijkheid, tussen de twee wereldoor
logen, al moeilijk. Pas onder dreiging van het
nazistische Duitsland kreeg een Baltische
raad gestalte, die nu ook weer is ingesteld.
Eind april, tijdens een bijeenkomst in het Li
touwse Panevezys, was het belangrijkste
nieuws dat Engels het verfoeide Russisch
dat iedereen veel heter beheerst als voer
taal van de drie regeringsleider had vervan
gen. Het geeft aan dat de conferenties vooral
rijk zijn aan symboliek, maar niet aan daden.
De drie hebben twee jaar na de onafhanke
lijkheid de vestiging van onderlinge ambas
sades bijvoorbeeld nog steeds niet voor el
kaar. De blik is bijna exclusief op het Westen
gericht.
Ook hiervoor is echter een plausibele uit
leg. De verschillen tussen de drie landen zijn
namelijk van oudsher groter dan de overeen
komsten. In het Westen werden Estland, Let
land en Litouwen, als ze eens een keer niet
simpelweg over het hoofd werden gezien,
steeds onder één noemer gebracht. In bal
lingschap, hetzij in Siberië, hetzij in landen
als Canada en de Verenigde Staten, hebben
Esten, Letten en Litouwers ook steun i>ij el
kaar gezocht en gevonden. Dat werkte door
tijdens het touwtrekken met het Kremlin bij
het herwinnen van de onafhankelijkheid.
Wat dat betreft kunnen de dreigementen
van de Russische president Jeltsin aan het
adres van de regeringen in Riga en Tallinn
nog enig goed doen. Moskou beschuldigt de
twee landen van discriminatie, in sterkere
bewoordingen zelfs van etnische zuiveringen
van de Russische bevolking. De minderhe-
denpolitiek is de achilleshiel van alledrie de
republieken, maar de Russen overdrijven in
deze graag.
Jeltsin heeft in het voorjaar, mede met het
oog op de dit weekeinde te houden Letse
parlementsverkiezingen, de besprekingen
over de terugtrekking van de resterende Sov
jet-troepen enige tijd opgeschort. De Russen
(veertig procent van de bevolking) mogen
niet aan de stembusstrijd deelnemen. Naast
bezorgdheid over de Russen in Letland en
Estland speelt mee dat de Russische militai
ren de strategische Baltische kust, met Riga
als spil, na ruim twee eeuwen van bijna ex
clusief gebruik niet willen opgeven. Zo lang
er van de kant van Rusland enige dreiging
uitgaat naar de drie republieken, worden ze
gedwongen ook meer samen op te trekken.
Even zo goed als de taal onderling ver
schilt, zo heeft ieder volk een geheel eigen
geschiedenis en cultuur. De hoofdrolspelers
in die geschiedenis waren vaak dezelfde
Teutoonse ridders, Duitse baronnen, Russi
sche tsaren en Zweedse koningen, maar on
derling was er weinig verband of zelfs con
tact.Het katholieke Litouwen bijvoorbeeld
grijpt terug naar de dertiende en veertiende
eeuw, toen het land het machtigste rijk van
Oost-Europa vormde. Het met Polen verbon
den groothertogdom strekte zich uit van de
Oostzee tot de Zwarte zee.
De Letse stammen daarentegen wisten
hun zelfstandigheid niet te handhaven tegen
de Duitse ridders, die hun gdbied onder tiet
voorwendsel van kerstening hn diezelfde pe
riode binnenvielen. De Duitsers hebben lot
ver in deze eeuw de dienst in Riga uitge
maakt, lang nadat de kruisridders hun eigen
lijke macht in Lijfland en Koerland zöals
Letland voorheen heette hadden verlpjyn.
Het evenals Letland in meerderheid luther
se Estland is als knooppunt t ussen Rusland,
Scandinavië en Duitsland eveneens eeuwen
lang speelbal geweest van de regionale groot
machten. Pas in de vorige eeuw wist de au
tochtone bevolking de overhand te krijgen.
Het instorten van het Duitse Keizerrijk ©n de
Russische revolutie maakten het aan het ein
de van de Eerste Wereldoorlog mogelijk om
uiteindelijk ook de macht te grijpen én de
onafhankelijke republiek Esthand uit te roe
pen.
Tegelijkertijd grepen ook Finland, Letland
en Litouwen hun kans. Het is. alleen Finland
gelukt om die onafhankelijkheid zij het
met de nodige aanpassingen, ten opzichte
van de machtige Sovjetunie te behouden.
Finland geldt daarom niet voor niets nu als
ijkpunt voor de andere Oostzfe-staten, die de
inhaalrace op afzonderlijke M/ijze hebben in
gezet. Met veel vallen en ops taan.
Wat dat betreft kunnen de Baltische staten
op dit moment misschien w< jrden vergeleken
met drie tieners, die na jarcln van huiselijke
ruzies, waarin ze van hun tirannieke vader
veel klappen kregen, eindelijk op eigen be
nen staan. Ze willen nu alles zelf regelen.
Naar goede raad van familiiHeden wordt niet
geluisterd. Of zoals de Est.-ie journalist Priit
Hobemagi. die venijnig reageert op de kriti
sche opmerkingen vanuit F iet Westen op de
stand van zaken in zijn land,, het parafraseert.
Het wordt tijd dat we worden geaccepteerd
zoals we zijn. Dat we niet st eeds weer in ver
band worden gebracht met 'vader', in casn
Rusland.
De Europese familie moet niet altijd zijn
eigen maatstaven aanleggen bij de beoorde
ling van de 'drie broers'. Iln vrijheid leven,
werken en denken moet worden geleerd. De
familie moet gezien de et varingen van de
Balten uit het verleden ook begrijpen dat het
volstrekt logisch is dat de meeverhuisde stief
kinderen de Russische minderheid het i
leven nu moeilijk wordt gemaakt. Niemand j
heeft ze tenslotte gevraagd om te komen. I let I
zal zo gaat dat meestal met opstandige j
jeugd nog even duren voor de groeistui-
pen over zijn. Voor er een evenwicht is ge- j
vonden en voor cr wordt ge luisterd.
Litouwen, maar ook in de ziel en
het denken van de bevolking. Wat
is er terechtgekomen van de
hooggespannen verwachtingen
Buitenland-redacteur Hans
Jacobs reisde drie weken door de
drie Oostzee-staten en brengt de
komende weken verslaguit. Twee
jaar na het herwinnen van de
onafhankelijkheid is de euforie duidelijk
verdwenen.
delspartner Rusland overgenomen. Maar ook
in de grijze betonblokken van Tallinn worden
maaltijden overgeslagen.
„Je zult hier geen bedelaars zien, zoals in
Moskou of St. Petersburg", zegt Irina, een
jonge lerares. „Geen mensen die in vuilnis
bakken zoeken naar etensresten. Er wordt in
stilte geleden, thuis onder de dekens." De
kranten melden dat het treinverkeer is ontre
geld, omdat er weer koperen onderdelen van
de rails zijn gestolen. Inmiddels heeft ook de
telefoonmaatschappij een beloning uitge
loofd voor degenen die koperdieven aange
ven. Litouwen en Letland hebben soortgelij
ke problemen. Zelfs het woud aan gedenkte
kens en kruisen in het Litouwse 'heiligdom'
in Siauliai is niet veilig. Koper levert nu een
maal flink wat geld op: een dollar per kilo.
Het minimumloon in Litouwen is iets meer
dan 5 dollar per maand.
Volgens experts van de Wereldbank bereikt
Estland (net iets groter dan Nederland, maar
met 1,5 miljoen inwoners, van wie een derde
Rus) als eerste van de drie Oostzee-staten
binnen twee jaar weer het economische ni
veau van vóór de onafhankelijkheid. Volgens
westerse maatstaven is dat niet hoog, maar
binnen de Sovjetunie stond het dankzij door
Moskou oogluikend toegestane experimen
ten aan de top. Op dit moment is de produk-
tie nog maar zestig procent van die van 1989.
Voor dit jaar wordt voor het eerst weer een
lichte groei voorspeld.
Letland is bezig met de invoering van een
vrij verhandelbare munt, de lat, en is er de
laatste maanden aardig in geslaagd de infla
tie onder de knie te laijgen. Steeds minder
Letse roebels (het noodgeld, 200 roebel is 1
lat) zijn nodig om dollars te kopen. De rege
ring heeft echter nog geen begin gemaakt
met de privatisering en de industriële pro-
duktie is alleen al vorig jaar met meer dan
een derde gedaald. Het herstel laat nog even
op zich wachten.
De vooruitzichten voor Litouwen, de
grootste van de drie en met 3,7 miljoen inwo
ners de dichtst bevolkte, zijn veel somberder.
De laatste drie jaar is de produktie met 55
procent gedaald. Pas tegen het einde van de
ze eeuw voorzien de deskundigen een verbe
tering. Litouwen is er nog niet in geslaagd
een eigen munt (de litas) in te voeren, mede
omdat de leverancier van de nieuwe bankbil
jetten slechte waar heeft geleverd die makke
lijk na blijkt te maken..
Litouwen moet zich richten op de handel
met de Baltische buren, maar zo'n op zich
zeker gezien vanuit de al jarenlang samen
werkende Benelux-landen misschien logi
sche stap is niet erg populair in Vilnius. Of in
Riga en Tallinn. Samenwerking wordt in de
drie republieken vooralsnog vooral met de
