Michail Sergejevitsj
en het taiga-effect
m
I Ml
Stress aan het werk
np
IVflf is ie klein! Den Haag,
Amsterdam en Zaandam
liepen de afgelopen week te
hoop voor Micliail Gorbatsjov.
Staatsman in ruste, sinds de
ontbinding van de Sovjetunie,
waarvan hij tot eind 1991 de
laatste president was.
Ingehaald als een popster, alsof
zijn magische greep op de
wereldpolitiek nog niet is
verslapt. Gorbymania.
Nederland bejubelt de dappere
communist-hervormer, die ons
verloste van de angst voor het
Rode Gevaar. Verslaggever
Onno Havermans, net terug uit
Moskou, liep de hele week
achter Circus Gorby aan.
Dagboek van een groupie.
ONNO HAVERMANS
M ONDAG 23 MEI
jEt plakt een pleister in zijn nek.
Verder lijkt-ie sprekend op zijn
wassen beeltenis bij Madamme Tussaud. Net
of hij niet echt is. Aan Raisa's poederdoos ge
zeten of geschminkt voor de camera? Een
breed gezicht, iets scheefs aan de ogen. En
die wijnvlek. De kaart van Latijns-Amerika op
het speelbord van Risk. Er zijn alleen een
paar nooit ontdekte eilandjes aan toege
voegd.
Michail Sergejevitsj Gorbatsjov. De man
die de Sovjetunie omvormde van het Rijk van
het Kwaad (volgens Ronald Reagan) tot het
land van 'Help de Russen de winter door'.
Nooit meer bang voor een Rus in de keuken.
Alhoewel. De economische malaise in Rus-
i'and en de andere voormalige Sovjet-repu
blieken kan nog altijd een enorme stroom
vluchtelingen richting West-Europa op gang
brengen.
Op de eerste fotö's die ik me herinner,
droeg hij een intrigerende zwarte hoed.
Stond hem goed. Hij stak er meteen positief
mee af bij de andere Sovjetleiders, die de in
druk wekten hun pakken allemaal van het
zelfde drie-halen-één-betalen magazijn te
betrekken. Zoals zijn echtgenote Raisa Maxi-
mova lichtjaren verwijderd leek van die nor
se, vormeloze worstvrouwtjes met gebloem
de hoofddoekjes die tot dat moment het
beeld van Rusland hadden bepaald.
Hij haalde voortvarend de bezem door
Moskou, blies een warme ademtocht over
het ijs van de Koude Oorlog. De Sovjetunie
had voordien al mijn nieuwsgierigheid ge
wekt, maar Gorby gaf de Kremlin-vorserij een
extra dimensie.
En daar staat hij dan, in levende lijve, een
paar meter bij me vandaan op Schiphol.
Zonder hoed. Alsof die in de oude Sovjetunie
is achtergebleven. Raisa staat er wat bleekjes
bij. Glimlacht plichtsgetrouw naar Ria Lub
bers, die moedig probeert niet op Nancy
Reagan te lijken. Lubbers zelf is er een beer
bij. Voor ik er erg in heb, duiken ze de ge
reedstaande auto in, een zwarte BMW die ge
ruisloos wegzoeft. Niet eens gezien of ie nog
heeft gezwaaid naar het publiek op de wan
delpromenade. Nou ja. Op naar het Catshuis.
Maandag 24 mei
Erica Terpstra en rabbijn Awraham Soeten-
dorp zijn allebei in het zwart. Nogal somber
op zo'n zonnige ochtend. Ze vormen samen
het bestuur van het Groene Kruis in Neder
land, dat voorlopig de kar trekt van het Inter
national Green Cross (IGC). De organisatie
staat nog in de kinderschoenen. Drie weken
geleden in het Japanse Kyoto formeel opge
richt, maar nog zonder vastomlijnde werk
wijze en zonder bron van inkomsten.
Gorbatsjov moet het Groene Kruis aanzien
geven én hij moet de boer op voor fundrai-
fing. Dat verklaart zijn bezoek aan Neder
land. Om te beginnen opent hij vandaag het
IGC-hoofdkantoor op de Lange Vijverberg in
Den Haag. Hij krijgt er een eigen kamer, met
een heuse Rembrandt aan de muur.
Het Groene Kruis komt voort uit een
ideetje van Michail Sergejevitsj zelf. Hij lan
ceerde het plan om te komen tot een interna
tionaal milieuplatform tijdens een onderons-
je.in Moskou met leden van het Global Panel,
één wereldwijde beweging van religieuze lei
ders, politici, wetenschappers en kunste
naars. Het idee werd nader uitgewerkt op de
milieutop in Rio de Janeiro, juli vorig jaar.
Qorbatsjov kon toen het voorzitterschap van
het Groene Kruis moeilijk weigeren, zo ver
telt hij een verzameling Nederlandse parle
mentariërs in de vergaderzaal van de Eerste
Kamer aan het Binnenhof.
Hij praat zoals hij dat op de vele partijcon-
ZATERDAC 29 ME11993
D
N K W I J
Gorbatsjov in Noordwijk.
FOTO LOEK ZUYDEP.DUIN
gressen ook moet hebben gedaan: in lange,
wollige zinnen vol dooddoeners. Dat bleek
ook gisteren al, op het zonovergoten gazon
van het Catshuis, waar hij zijn eerste verkla
ring gaf. Concrete uitspraken zul je van Gor
batsjov echter zelden horen. Zijn vaste tolk
Pavel Palatsjenko vertaalt onverstoorbaar de
holle frasen. Na een minuut of tien mogen de
geachte afgevaardigden met de gewezen we
reldleider in discussie. De pers moet de zaal
uit, want de zitting is besloten.
Dinsdag 25 mei
Of Gorby een echte milieuman wordt, óf dat
hij de voortrekkersrol voor het Groene Kruis
gebruikt als opstapje voor een politieke come
back blijft vooralsnog een open vraag. Verte
genwoordigers van tien milieugroepen die de
kans kregen twee uur met hem te praten zijn
gematigd optimistisch. „Hij zegt datgene wat
wij al jaren roepen. Dat is positief', verduide
lijkt E.J. Tuininga, voorzitter van het Lande
lijk Milieu Overleg desgevraagd.
Tuininga leidde het gesprek in de speciaal
voor deze gelegenheid door NS ingerichte
'vergadertrein', die Gorbatsjov langs een
'groene route' van Den Haag via het Gooi
naar Amsterdam voerde. Onderweg legden
de milieu-activisten hem hun visies voor.
Niet dat ze denken dat het Groene Kruis de
vergelijking met het Rode Kruis ooit zal kun
nen doorstaan'. „Het kan als ondersteuning
van activiteiten wel van nut zijn. Zo'n man
heeft natuurlijk een énorme uitstraling. Als
hij zich maar niet door iedereen laat gebrui
ken."
Buiten station Amsterdam Centraal staan
intussen een paar honderd mensen te jui
chen en te klappen. „Ik wil Raisa een hand
geven", roept een jongen. Hij krijgt prompt
zijn zin als Gorbatsjova gedecideerd op hem
afstapt en hem haar hand reikt.
Op de persconferentie die het officiële ge
deelte van het bezoek afsluit, zegt Gorbatsjov
dat „iedereen in de trein voor het Groene
Kruis was". De primaire taak van die organi
satie, zegt hij, is het vergroten van het milieu-
bewaistzijn. In Nederland is'dat niet nodig,
zegt hij prijzend. Nederland vervult een voor
trekkersrol, maar andere landen zijn nog lang
niet zo ver.
Dat het Groene Kruis zal slagen, lijdt voor
Gorbatsjov geen twijfel. „Ik word er opnieuw
van beschuldigd een illusie na te jagen, maar
dat zeiden ze ook toen ik in 1985 aantrad als
secretaris-generaal, en zie wat er van die uto
pie terecht is gekomen... We moeten de we
reld beschermen, een nieuwe samenleving
opbouwen. Ik roep iedereen op mee te den
ken over oplossingen."
Tijdens de persconferentie is hij in zijn ele
ment. Dit is bekend terrein, ook al is de om
geving vreemd. Hij kijkt de zaal strak aan,
terwijl Erica Terpstra aan zijn linkerhand met
verzaligde blik zit te mijmeren. Hij luistert
scherp naar zijn tolk en onderbreekt hem
soms, wat het vermoeden versterkt dat hij
het Engels redelijk beheerst, maar Russisch
blijft spreken om een voorsprong te houden
op zijn gesprekspartner dat moet hem in
de diverse topontmoetingen met Reagan en
Bush groot voordeel hebben gebracht.
Na afloop drommen de verslaggevers sa
men rond de kleine man om hem een hand
tekening te ontfutselen. Aarzelend schuif ik
aan, notitieblokje in de aanslag. Ik voel me
net een groupie. Maar dan besluit de ster dat
het genoeg is voor vandaag. Hij wenst nu
eindelijk die rondvaart door de Amsterdamse
grachten, die op zijn nadrukkelijk verzoek in
het programma is opgenomen.
Woensdag 26 mei
Die zwierige handtekening prijkt sinds gister
avond wel in het gastenboek van het Joods
Historisch Museum. Gorbatsjov was daar op
uitnodiging van het Solidariteitscomité met
de joden in de Sovjetunie, een organisatie die
sinds het herstel van de diplomatieke banden
tussen Israël en Rusland nog slechts een slui
merend bestaan leidt. Het zijn voornamelijk
ouderen, een stuk of dertig, sommigen met
een keppeltje op, die elkaar als oude vrien
den begroeten.
Ze zijn Gorbatsjov dankbaar omdat hij de
refuseniks, de Sovjet-joden die naar Israël
wilden emigreren, hun vrijheid heeft gege
ven. Rabbijn Soetendorp biedt hem als blijk
van dank een dik prentenboek van Rem
brandt aan. „We zullen nooit vergeten wat u
voor de humanitaire zaak hebt gedaan", zegt
Soetendorp.
In kameraadschappelijke sfeer leidt me
vrouw R.C. Musaph, voorzitter van het muse
umbestuur, het echtpaar Gorbatsjov rond.
„Ze waren heel belangstellend. Zij was erg
geïnteresseerd in het zilver. To.en we uitke
ken op de dokwerker heb ik ze verteld over
de positie van de joden als minderheid in een
multiculturele samenleving. Hoe ze zich heb
ben aangepast en toch hun eigen identiteit
hebben behouden." Voor hun vertrek bena
drukt Gorbatsjov dat hij spoedig zal terugke
ren om het museum wat grondiger te bekij
ken.
Die rust ontbreekt bij dit bezoek. Gor
batsjov wordt overal als een held begroet.
Lubbers en de kamerleden ontvingen hem
volgens het protocol voor een zittend staats
hoofd en de mensen op straat juichen hem
toe als Beatrix op koninginnedag. Sommigen
weten zonder veel moeite door het provisori
sche politiecordon te breken om de gevallen
wereldleider even de hand te drukken.
'Thank youfor eveiything'.
Wat een prive-uitstapje naar de molens op
de Zaanse Schans had moeten worden, loopt
uit op het zoveelste spontane eerbetoon. Een
naburige middelbare school is leeggelopen
om Gorby toe te juichen, voordat Henk van
der Meyden toeslaat, en de hele vaderlandse
pers het nakijken geeft met een exclusief in
terview voor zijn pagina Privé. De Telegraaf-
top heeft doodleuk het befaamde restaurant
'De Hoop op de Swarte Walvis' afgehuurd
voor een bedrijfsetentje en een aparte tafel
gereserveerd voor Henk en Misja.
Donderdag 27 mei
'President Gorbatsjov heeft zijn grens bereikt.
Hij moet weg', schreef ik twee jaar geleden.
Het betrof een analyse, waarin ik probeerde
aan te tonen dat hij als communist niet ver
der meer kon met een land dat bezig was het
communisme van zich af te schudden. Een
paar maanden later, toen enkele van zijn
naaste medewerkers een staatsgreep pleeg
den, schreef ik dat het zijn eigen schuld was.
Ik voelde me gesterkt door Jelena Bonner,
de vrouw van Nobelprijs-winnaar Andrej Sa-
charov, die Gorbatsjov verweet aan de pe
restrojka te zijn begonnen zonder een con
creet doel en zonder er een basis voor te leg
gen. Het is alsof hij me vandaag in Noordwijk
persoonlijk terecht wijst.
Management of Change is het thema van
de toespraak, waarin hij de geschiedenis van
de perestrojka verhaalt. En ja hoor, hij had
het allemaal voorzien, zegt hij. Op een paar
details na. „We constateerden dat we achter
op waren geraakt bij het Westen, dat ons sys
teem bezig was te mislukken. We wilden
geen rigide, uitgewerkt plan maken, maar
open staan voor suggesties uit het volk."
Maar dan erkent hij toch dat de hervor
mingen een loopje met hem hebben geno
men. Het uiteenvallen van de Sovjetunie was
absoluut niet de bedoeling. Integendeel. Gor
batsjov pleit ook nu nog voor een nieuwe
unie.
Hij betoogt dat omzichtig niet de nomen-
clatura moest worden omgesprongen, omdat
binnen de partij de angst voor verlies van
macht groot was. Haalt Chroesjtsjov aan als
voorbeeld van iemand die het slachtoffer
werd van zijn eigen hervormingsdrang. Zijn
hervormingen werden immers niet door de
basis gedragen. Het taiga-effect noemt hij
dat. Veel beroering aan de top. maar totale
bladstilte onderin. Daarom ook waren de fa
natieke hervormers zo gevaarlijk. Politieke
cowboys noemt hij ze. Het is Gorbatsjov ten
voeten uit. De man van het compromis. Al
tijd schipperen, zelfs als je er aan onderdoor
gaat.
Zijn komst naar Noordwijk had maar een
doel: geld. De Master Course die hij op ver
zoek van het adviesbureau RBG International
en het European Information Centre verzorg
de in het exclusieve Grand Hotel Huis ter
Duin lokte een kleine driehonderd zakenlie
den, die allen bijna duizend gulden betaal
den. Het adviesbureau liet zijn gasten vorig
jaar drie keer zoveel betalen voor de Ameri
kaanse generaal Norman Schwarzkopf. Maar
die veroverde de zaal dan ook stormender
hand met zijn Lessen uit de Golfoorlog Gor-
batsjovs spreekbeurt bevat beduidend min
der vuurwerk. Hij herhaalt wat hij overal
waar hij komt roept: het referendum van 25
april was tijdverspilling, Rusland heeft drin
gend behoefte aan verkiezingen voor parle
ment én president. Of dat een terugkeer op
het politieke toneel betekent? „Dat maken de
kiezers uit."
Een goede kennis, nog maar 42 jaar oud, werd
enige tijd geleden getroffen door een ernstig
hartinfarct. In de afgelopen vijftien jaar stond
zijn leven in het teken van één enkel onderwerp:
zijn werk. Na een moeilijke start had hij in een
paar jaar een uiterst succesvol computerbedrijf
van de grond getrokken. Hoe beter het met zijn
bedrijf ging, hoe harder hij er tegenaan was ge
gaan.
I oen een jaar of wat ge-
I leden de zaken in de
JL computerbusiness be
gonnen terug te lopen, was hij
werkelijk alles gaan geven om de
schade te beperken, zoals hij het
noemde. In die periode begon
zijn echtgenote steeds vaker te
protesteren tegen het feit dat hij
altijd maar aan het werk was. Op
een gegeven moment dreigde
zelfs een scheiding. In een ge
sprek dat we onlangs hadden, liet
hij zich ontvallen: Wat is eigenlijk
de zin van het leven als het al
leen maar werken is?
Pas veel later in ons gesprek
bleek overigens hoezeer hij emo
tioneel tussen de scherven zat.
„Als ik eerlijk ben", zei hij, dan
heb ik er een grote rotzooi van
gemaakt. Mijn gezondheid is
voorlopig naar de Filistijnen, met
de zaak loopt het niet bijster en
dat wordt er niet beter op nu ik
voorlopig uitgeschakeld ben,
thuis is het ook bepaald geen
feest, en er is niemand anders
om de schuld aan te geven dan
mezelf."
Wat hij met zoveel woorden
zei, was dat-ie de afgelopen jaren
zijn tijd en energie op een veel te
onevenwichtige manier had ver
deeld over de vier belangrijkste
gebieden in een mensenleven,
namelijk: relaties/gezin, gezond
heid, werken zingeving/religie.
In het jaar voor zijn infarct had'
hij vaak niet meer dan een paar
uur per week aan vrouw en kind
besteed en dan nog speelde altijd
het werk in zijn achterhoofd
mee. Met vrienden gewoon tijd
doorbrengen, zonder zakelijke
bijbedoeling of nut, was er al he
lemaal niet meer bij. Op mijn
vraag of hij wel eens een vriend
of kennis opbelde om gewoon bij
te praten, gewoon even te infor
meren hoe het ging en wat te ou
wehoeren, keek hij mij aan alsof
ik Arabisch sprak.Als ik iemand
bel", zei hij, „dan zit er altijd een
zakelijke kant aan."
Aan zijn gezondheid werken in
actieve zin, door sporten of be
weging, was er steeds vaker bij
ingeschoten. Aan zijn gezond
heid werken in passieve zin, door
ontspanning (gewoon 'niks'
doen), mediteren, naar rustige
muziek luisteren of iets derge
lijks. daar had hij al helemaal
nooit van gehoord.
Op mijn vraag of hij tijd be
steedde aan zingevingsvragen, of
dat nou in de vorm van een reli
gie was (hij heeft net als ik een
streng-katholieke, 'seminarie-op
voeding' achter de kiezen) of van
lezen of met anderen praten over
vragen van leven en dood en der
gelijke, reageerde hij door te zeg
gen dat de zin van zijn leven al
tijd in zijn werk had gelegen: „Ik
zou ook nu nog echt niet weten
hoe ik mijn leven op een andere
manier zin zou moeten geven.
Eerlijk gezegd, ik denk vaak dat
werken het enige is dat ik echt
goed kan."
Hij zal gezien de ernst van zijn
infarct nog een behoorlijke tijd
niet kunnen werken. Het is zelfs
niet uit te sluiten dat hij voor een
deel arbeidsongeschikt zal blij-
We zijn tegenwoordig steeds
vaker geneigd om de schuld van
zaken als langdurig ziektever
zuim en arbeidsongeschiktheid
te geven aan dat merkwaardige
verschijnsel dat 'werkstress'
wordt genoemd. Het woord
werkstress drukt het geloof uit
dat klachten of problemen die
werkenden hebben en die hun
werk bemoeilijken of onmogelijk
maken, voor een belangrijk deel
en misschien wel het belangrijk
ste deel op rekening moeten
worden geschreven van het feit
dat hun werkte hoge eisen stelt.
Maar hoe correct is die opvat
ting? Op een training instress-
management die ik ooit bij
woonde, werd aan de deelne
mers gevraagd aan te geven wat
zij onder stress verstonden. Ze
kregen een vel papier voorge
legd, waarop een aantal keren
een aan te vullen zin afgedrukt
stond, die begon met de woor
den: 'Stress is...'. De oefening le
verde antivoorden op als: 'Te
vee! moeten doen in te weinig
tijd'. 'Op weg naar je werk door
het verkeer opgehouden wor
den'. 'Niet die informatie krijgen
die je nodig hebt om je werk
goed te doen'. 'Onvoldoende
steun van je baas krijgen als er
problemen zijn'. 'De angst niet
meer bij te kunnen blijven'. Niet
zeker zijn van wat op je werk of
thuis precies van je verwacht
wordt'.
Waar zit stress nou precies als
je dit soort beschrijvingen be
kijkt? In het werk zelf? In de ma
nier waarop iemand met zijn
werk omgaat? Soms zijn de eisen
die het werk stelt inderdaad zo
hoog dat de meeste mensen
daarbij klachten zouden ontwik
kelen. Denk maar eens aan de
treinmachinist die in twee maan
den tijd tot driemaal toe iemand
voor zijn trein ziet springen of de
bankemployé die in korte tijd
verschillende overvallen mee
maakt. Maar dan nog blijkt dat
de ernst van de klachten of pro
blemen die mensen ontwikkelen,
wordt beïnvloed door de wijze
waarop ze op hun werk en in
hun thuissituatie steun krijgen
bij het verwerken van die trau
matische gebeurtenissen.
Vaak is ook de houding die ie
mand ten aanzien van werk heeft
een belangrijke bron van span
ningen en problemen. Het voor
beeld van mijn kennis laat zien
dat iemand die zijn werk over
matig belangrijk maakt, de basis
kan leggen voor zijn eigen ont
wrichting en die van zijn relaties.
Veel mensen stellen zichzelf met
betrekking tot hun werk hogere
eisen dan hun werk hen inhou
delijk stelt. Ze lopen dan niet al
leen het risico dat ze te veel van
hun levenstijd aan werk beste
den, maar ook dat de sociale on
dersteuning die nodig is om het
werk goed te blijven doen gaat
afbrokkelen.
Iemand die af en toe over
werkt, kan daarvoor in zijn of
haar gezinssituatie vermoedelijk
wel op begrip en steun rekenen.
Iemand die voortdurend over
werkt, verliest op den duur dat
begrip en die steun. In plaats
daarvan ontstaan spanningen in
de thuissituatie, die op den duur
ook hun invloed op het werk
gaan krijgen. De voornaamste
oorzaak van die spanningen is
dat wie te veel werkt, zelf te wei
nig tijd over heeft om belangrijke
anderen in zijn omgeving vol
doende steun en aandacht te ge-
verr. Omdat de liefde nooit lang
van één kant kan komen, zullen
die anderen op den duur ook
hun steun gaan terugtrekken en
begint het thuisfront echt een
frontlinie te worden.
De moraal: in onze samenle
ving is je dood werken nog altijd
de enige maatschappelijk geac
cepteerde vorm van zelfmoord,
en om die te voorkomen moet je
je leven op een evenwichtige ma
nier in vieren delen,
RENE DIEKSTRA
hoogleraar klinische en
gezondheidspsychologie
