'Dat was damals, we moeten verder'
'De hereniging heeft überhaupt niet plaatsgehad'
ENDE WUT
Thomas Langhoffkomt met Das Deutsches Theater naar Nederland
Het Duitse theater is altijd een perfecte spiegel
geweest van de Zeitgeist. Dat is het na de val van
de Muur willens en wetens opnieuw, al lukt het
nog niet zo goed om op het podium de mensen
te vertellen waar ze vóór in plaats van tegen
moeten zijn in het herenigde Duitsland. Het
Holland Festival besteedt komende maand aan
dacht aan Das Deutsches Theater uit Berlijn, en
meer in het bijzonder aan theatermaker Thomas
Langhoff. Diens collega Johann Kresnik van
Theater Bremen is al een stuk verder met de
vraag wat er na de val van de Muur moet gebeu
ren: De politiek heeft gefaald.
Thomas Langhoff (boven, tweede van rechts) geeft zijn spelers aanwijzingen voor Der Zerbrochne Krug. Linksboven de prachtig gerestaureerde voorgevel van Das Deutsches Theater.
FOTO'S WOLFHARD THE HE en PR
ZATERDAG 29 ME11993
JOHN OOMKES
Boven Berlijn tillen tientallen kra
nen hun bouwlast door de wind.
De wederopbouw is in volle gang,
al komt ze vooral het voormalige westelijke
stadsdeel ten goede. Alleen die wijken aan de
oostzijde die dicht tegen de weggesloopte
Muur lagen, profiteren mee van de koop
mansgeest.
De luisterrijke negentiende-eeuwse entree
van Das Deutsches Theater aan de Schu-
mannplatz lijkt alle turbulente omwentelin
gen sinds de dagen van Bismarck niettemin
ongeschonden te hebben doorstaan. Het is
schijn, zoals alles iij het theater. Nu is het
schijn, gisteren was dat ook zo. Ter herinne
ring aan damals loopt er vanuit de beneden
hal van het theatergebouw een steile trap
omhoog naar de enige loge die de grote zaal
nog rijk is, de Führerloge.
„Goebbels, de man die de nazi-propaganda
bedacht, vond dat wel prettig", zegt Alexan
der Weigel. sinds jaar en dag een van de dra
maturgen in het gebouw. „Zo'n stukje neo-
rococo." Als we eenmaal in de 670 plaatsen
tellende grote zaal zijn aanbeland, vertelt hij
dat ze vóór de jaren dertig vele loges telde.
„Dat lijkt democratisch: alle rangen gelijk.
Goebbels wist wel beter; er mocht er nog
slechts één apart zitten.''
Das Deutsches Theater is de naam van zowel
het theater als het gezelschap dat zó belang
rijk was in de Duitse geschiedenis dat Hitier
er een eigen plek wilde hebben. Het speelde
als Friedrich Wilhelmstadtisches Theater een
grote, ideologische rol in de wedergeboorte
van de Duitse natie aan het eind van de vori
ge eeuw. De jood Max Reinhardt zwaaide er
tussen 1905 en 1932 de scepter over een ge
zelschap dat de Europese Gedachte was toe
gedaan en veel allochtone acteurs werk ver
schafte.
Das Deutsches Theater strijkt komende
maand met drie voorstellingen in Amster
dam neer in het kader van het Holland Festi
val. Twee voorstellingen Der Zerbrochne
Krug van Heinrich von Kleist en Ein Monat
auf dem Lande van Ivan Toergenjev ko
men in een regie van de intendant van het
gezelschap. Een recenter stuk van diens
hand, Der Turm van Hugo von Hofmannstal,
was kort geleden al wèl in Berlijn te zien,
maar wordt nog niet in Nederland opge
voerd.
Twee jaar
We spreken nu over Thomas Langhoff, een
van de belangrijkste theatermakers uit het
Duitse taalgebied. Langhoff heeft een voor
liefde voor Ibsen, Tsjechov en Hauptmann,
toneelschrijvers die aan het eind van de vori
ge eeuw op bedekte wijze de maatschappelij
ke situatie van hun dagen verwoordden,
maar volgens Langhoff net zo goed onze tijd
kunnen becommentariëren. Die opvatting
maakte dat Langhoff in trek was in Wenen,
Frankfurt en Salzburg. In 1991, twee jaar na
Die Wende, de val van de Muur, nam hij ech
ter de leiding van Das Deutsches Theater op
zich.
Langhoffs werkkamer biedt uizticht op de
Schumannplatz, maar ademt de sfeer van het
goedkope fineer waarmee de Oostduitsers
vroeger hun directiekamers uitrustten. Hij
raast er als een driftige doener in rond, als
een man die beseft dat hij geen tijd te verlie
zen heeft. In het herenigde Berlijn krijgen de
toptheaters van de voormalige DDR naast
DT is er nog het BE, Das Berliner Ensemble,
het huistheater van Bertolt Brecht vijf jaar
lang gesubsidieerd (23,3 miljoen DM per
jaar) de kans om hun onmisbaarheid aan te
tonen.
Nog maar vier jaar geleden had Langhoff te
maken met een politiek tot op het bot versle
ten moraal als censor, nu maakt de macht
van het geld in grote mate uit wat mogelijk is.
Thomas' prominente bariton vult het vertrek:
„Het is zo merkwaardig dat zulke verschillen
de probleemsituaties altijd op elkaar lijken.
Macht is er nu eenmaal altijd en dus ook de
natuurwet dat de kunst altijd de strijd daar
mee aangaat. Vroeger heette die macht De
Staat, nu Het Geld. Dat is heel goed. Waar
om? Omdat de kunst iets nodig heeft om zich
tegen af te zetten. De kunst kan nooit vóór de
staat of het geld zijn. Zelfs bij een zo serieus
ogend theater als het onze, is het onze opga
ve verzet op te wekken bij de mensen."
„Zonder verzet bestaat er geen kunst Mis
schien gaan de mensen door de gedachten
die ze in het theater opdoen wel wat anders
tegen de werkelijkheid aankijken waarin ze
leven. Dat is ook de reden waarom er nu in
Duitsland geen goede nieuwe theaterstukken
worden geschreven. Vooral bij die schrijvers
die onder het bewind van de DDR hadden
geleerd zich toch op een bepaalde manier uit
te drukken, zie je de terugslag. Ze slaagden er
vroeger in hun visies vaak op een heel kunst
zinnige manier aan hun publiek over te bren
gen, en dat is dus nu niet meer nodig. Schrij
vers als Heiner Muller zitten zwaar in de
moeilijkheden. Volker Braun, Kristof Heim
idem. Ze hebben sinds de val van de Muur
niks op papier gezet, omdat ze nog op zoek
zijn naar een nieuw motto. Hopelijk komen
ze er spoedig uit." Zelf heeft Langhoff geen
problemen om zijn nieuwe rol onder woor
den te brengen. „We moeten de mensen die
onze spreekbuizen waren weer tot leven
wekken. Hen reanimeren door de wijze waar
op we theater maken, méér kunnen we niet
doen. We kunnen enkel zeggen: we zijn er
nog en we wachten op jullie. We spelen de
klassieken op hoog niveau, maar we willen
ook stukken van nu op de rol nemen, maar
dat moeten dan wel stukken zijn die wat te
zeggen hebben. Jonge schrijvers krijgen van
ons ook opdrachten. Wordt het wat, dan spe
len we 't. Zo niet, egaL Heb je tenminste wat
poen. Het heeft nog niet tot succes geleid."
Repertoiretheater
Das Deutsches Theater is primair een reper
toiretheater. Net zoals een goed symfonie-or
kest kan putten uit een gemeenschappelijk
'geheugen', zo beschikt Langhoff over een
apparaat dat dankzij zo'n 350 employees en
zo'n zestig vaste acteurs voortdurend kan
kiezen uit minstens 35 stukken. Langhoff:
„We behoren tot het nationale erfgoed en ge
weten. Zeg maar net zo'n functie als de Co-
médie Franqaise in Frankrijk of het Burgthea
ter in Wenen. We willen echter niet uitgroei
en tot het theater waar klassiek toneel bij uit
stek te zien is, maar we willen op het snijvlak
van traditie en vernieuwing opereren. Naast
onze grote en kleine zaal hebben we drin
gend een experimentele zaal nodig, zonder
lijsttoneel voor mijn part. We willen geen
jonge, talentvolle mensen wegsturen."
Vlak voor Die Wende van 9 november 19.89
speelden acteurs en technici van Das Deut
sches Theater een belangrijke rol bij de eerste
openlijke demonstraties tegen het regime-
Honecker. Langhoff: „De demonstratie van 4
november is mede van beslissende betekenis
geweest bij de val van Honecker. Onze rol
was er een van activeren. Op dat moment
speelde in ons huis Hamlet/Die Hamlet-
maschine, toepasselijker kon het niet. Op de
zondag voor de manifestatie stroomde ons
huis vol. Iedereen uit het theatervak zat er.
Niemand had nog aan een demonstratie ge
dacht, totdat een advocaat, Klaus Gysi, zei:
„Maar eigenlijk zouden we al kunnen beto
gen, alleen is nog geen DDR-burger op het
idee gekomen."
„Toen hebben de acteurs dat gedaan. Het
was waanzinnig opwindend. We waren bang.
Je dacht: komen de Russische tanks op ons
af? We wisten het niet. Op de vierde novem
ber kwamen meer dan een half miljoen men
sen bij elkaar op de Alexanderplatz. Christa
Wolff en Stefan Heim hebben daar gesproken
en een oproep voor een vrij land gedaan. Ik
dacht toen: misschien krijgen we nu een echt
socialistisch land, met die twee schrijvers aan
het hoofd." Hij lacht besmuikt. „Heel even
maar, hoor. De geschiedenis heeft gewild dat
we een CDU-land werden."
Dat was dainals Nu dreunt in de voormalige
DDR de affaire-Rostock na, en de uitverkoop
van het land. Het Duitse theater laat kansen
liggen, zeg ik tegen Langhoff. „Natuurlijk. We
willen de komende tijd graag stukken over
geweld, de Duitse identiteit zo integreren dat
we een heel nieuw speelplan opzetten, waar
aan je onze reactie op dergelijke gebeurtenis
sen juist goed kunt aflezen."
Dan is er het probleem van de IM'ers, de ge
heime medewerkers van de voormalige Oost-
duitse Staatssicherheitsdienst de Stasi. Voor
aanstaande kopstukken van het voormalige
intellectuele verzet tegen de DDR-leiding zijn
in opspraak gebracht: Christa Wolff en Hei
ner Müller zijn de bekendsten onder hen. Vo
rige week werd onthuld dat Müller erbij was
gelapt, om hem uit te schakelen. Langhoff:
„Daar hebben we genoeg van, we kunnen het
niet meer horen. We moeten verder. Het is
krankzinnig als er in het Westen een beeld
ontstaat dat al onze groten tot de Stasi be
hoorden. We weten toch hoe het was? En wat
heeft het voor zin om de kleine mensen te
pakken, terwijl de groten vrij rondlopen?"
Berufsverbot
Wolfgang Langhoff, Thomas' vader èn een
van zijn voorgangers als intendant, is zelf on
der het DDR-regiem slachtoffer geworden
van een Berufsverbot. Thomas: „En hij was
een goede communist. Had in het concentra
tiekamp gezeten in de nazi-tijd, keerde vrij
willig terug naar de DDR, geloofde dat er ook
een goed socialisme kon bestaan. Maar hij
was ook de waarheid toegedaan, en daar
heeft hij moeilijkheden mee gehad. Daar
heeft een staat altijd moeilijkheden mee. Hij
is uit zijn ambt gezet, verschrikkelijk."
Langhoff peinst. „Zo is 't leven; nu zit ik in
zijn kamer. Natuurlijk weet ik dankzij hem
dat dit het mooiste theatergebouw en -gezel
schap ter wereld is. Het is alleen niet altijd
mooi om hier te zijn. Als free-lancer had ik
een vrijer leven. Nu ben ik hier trainer van de
voetbalploeg. Niemand is hier ook weg ge
gaan. Ik ben de spirit van dit team toege
daan. Wat zeg ik? Ik had geen enkel excuus
als ik nee had gezegd tegen het aanbod om
hier te werken.
JOHN OOMKES
Plakkatives Theater. Dat is de belas
tende term waarmee de Duitse
media theaterstukken beschrijven
waarin de bezoekers op 'duidelijk, onmisken
baar en unverfroren'te verstaan wordt gege
ven dat het nieuwe herenigde Duitsland nog
geen land voor een volk is.
Plakkatives Theater is nog niet tijdens het
Holland Festival te zien, maar de trend is on
miskenbaar aantoonbaar tijdens het Berliner
Theatertreffen. Het doet denken aan Neder
landse termen als 'pamfletkunst' en 'politiek
theater' uit de jaren zeventig, toen gezel
schappen als Proloog en GLTwee De Tele
graaf schrik aanjoegen.
Gek genoeg wordt er in het felste stuk
waarmee een theatermaker afrekent met de
ideale hereniging geen woord gesproken. Jo
hann Kresnik maakte voor Theater Bremen
(vroeger Tanztheater Bremen) een ronduit
alarmerende choreografie over de mythe van
de 9de november 1989. In Wendewut (De
woede over de Val van de Muur) laat hij zien
hoe het Oostduits staatscommunisme werd
gevoed door nazistische denkbeelden, en hoe
neo-nazi's ook nu op de loer liggen.
Kresnik verdeelt door middel van een
zwart gaasdoek ook de zaal in tweeën, zodat
je als bezoeker kunt zien hoe mensen in het
Rijk van Erich Honecker tot aanpassing en
opportunisme werden gedwongen. Kresniks
lichaamstaal is keihard. Nadat de Muur is ge
vallen, laat hij mensen zien die elkaar met
een beweging omhelzen en vervolgens torpe
deren. Wendewut roept in Duitsland zelfs een
nog groter protest op dan Wessis in Weimar,
het stuk dat Rolf Hochhut schreef over de
economische kracht waarmee de Westduitser
zijn collega uit het oosten overheerst.
„Dezelfde mensen die van theater het ant
woord verwachten op grote filosofische vra
gen, noemen deze voorstelling plakkativ.
Merkwaardig toch!", zegt Kresnik, een kleine
felle man. „Terwijl je weet dat het theater
daartoe niet bij machte is! Ik kan me bij zo'n
stempel niks voorstellen. Pamfletkunst? Je
kunt ook zeggen dat het fascisme plakkativ
was, het communisme, Jezus Christus."
„Ik heb dit stuk gemaakt omdat de Duit
sers werkelijk geen raad weten met de val van
de Muur. De hereniging heeft überhaupt niet
plaats gehad, en zal ook de komende tien
jaar niet plaatshebben. Dat komt omdat de
barrière tussen kapitalisme en socialisme
veertig jaar lang veel te groot was."
„Ik vind het schandalig dat westerse politi
ci uit alle macht proberen vol te houden dat
het tot een samenzijn is gekomen, omdat ze
alleen zó kunnen aantonen dat zij hun belof
ten hebben gehouden. Ze hebben nu weer de
mond vol over het grote Europa en hebben
zelf de grootste vuilnisbelt voor de deur. Hoe
langer de politici liegen, des te groter worden
hun leugens. Neem nou Herr Genscher, onze
vorige minister van Buitenlandse Zaken. Die
is enkel afgetreden omdat hij faalde in zake
Joegoslavië". Dat moet die man eens durven
toegeven! Dat je een volk zo mishandelt.
Genscher was een zwijn."
„Helaas ben ik een van de eersten die dit
thema kiezen. Het Duitse theater is als de
Duitse politiek geworden. Vooral geen groot
opzien baren, geen verzet plegen, geen revo
lutie prediken. Wij kunstenaars moeten de
vlag weer hooghouden, de vlag van anarchie
en de vlag van het socialisme. Wij moeten
zeggen: zo kan het niet langer. Als we de cul
tuur in Duitsland kapotmaken, dan hebben
we het fascisme in dit land weer terug."
De taal van Kresnik is sinds de dagen van
1968 en de destijds furore makende linkse
studentenbewegingen niet meer gehoord.
„Dat korht doordat kinderen worden omge
vormd tot managers", zegt hij. „De gevestig
de kunstenaars heffen de gebalde vuist ook
niet meer. Peter Stein en Heiner Müller zijn
opgeslokt door een vals theaterbeleid. Stein
is miljonair geworden, Müller een grote dra
maturg die niets meer te zeggen heeft. Thea
ter dat een pissoir is voor Duitsland."
Kresniks uitspraken kunnen stuk voor stuk
worden genoteerd als slogans, als pamflet
teksten. Het is waar. Zijn engagement is er
niet minder om. „Ik hoop dat de illegale
asielzoekers die nu naar Duitsland zijn geko
men, de burchten van zelfgenoegzaamheid
waarin de politici hier vertoeven in de lucht
laten springen. Dan kunnen we weer leven
en weer denken. Ik wil op het podium het
publiek op een zelfde manier in beweging
zetten."
Kresnik behoort tot de Sloveense minder
heid in Oostenrijk, al sinds jaar en dag levend
in het land waarmee hij zich het meest ver
bonden voelt. „Ik ben al twee keer door
Duitsland uitgewezen, maar ik ben een thea
terclown die men in de politiek niet ernstig
neemt. Hoe kan dat nou? De Duitse geschie
denis staat bol van het fascisme. Als het zo
verder gaat, zal het daar ook weer mee eindi
gen. Ik heb grote vrees dat de managers van
onze maatschappij hun normen verliezen.
Als dat gebeurt reis ik definitief af, naar
Australië of zo, om krokodillen te fokken. Het
ziet er voor buitenlanders slecht uit. hier.
Nee, niet voor Kresnik. Ik heb de vrijheid van
de hofnar, ik word veel gevraagd. Dat stemt
mij zeer tot nadenken."
Kresnik tekende dit tafereel op het programmaboekje van Wendewut.
