'Europa gaat miljoenen banen verliezen'
Feiten &Meningen
MAANDAG 17 ME11993
David Roche: Politici kennen de harde waarheid, maar helaas alleen op zondag
Een boterham met tevredenheid,
predikte premier Lubbers. Maar
zelfs een loonstop zal Nederland
niet behoeden voor de economische
rampspoed die zich aftekent. Duits
land, het plechtanker van Europa,
staat aan de vooravond van een die
pe recessie. Tientallen miljoenen
werklozen vormen het schrikbeeld
dat Europa staat te wachten. En dat
allemaal, omdat het Oude Conti
nent niet in staat is zijn eigen pro
blemen te herkennen, Iaat staan op
te lossen.
„Ik kan dit verhaal natuurlijk aan
een regeringsleider vertellen. Hij
zou het begrijpen. Premiers zijn
niet gek. Maar hij is er alleen op
zondag in geïnteresseerd. Op maan
dag moet hij weer aan het korte-
termijnbelang van zijn kiezers den
ken."
Een exclusief interview met David
Roche, econoom bij 's werelds
grootste effectenmakelaar Morgan
Stanley, die voorspelt dat straks ook
in Nederland de rente lager zal zijn
dan de inflatie.
LONDEN YVONNE ZONDEROP EN CEES VAN ZWEEDEN
„Staken de metaalarbeiders in het voorma
lige Oost-Duitsland? Laat ze maar staken,
het zal ze niet helpen. Het kost alleen maar
extra banen. De industrie in Duitsland is te
duur geworden, daar helpt geen moedertje
lief aan."
Hardvochtige man, die David Roche? Men
sen die er verstand van hebben, geven hoog
op van zijn capaciteiten. Als 'topstrateeg'
van Morgan Stanley moet Roche voorspel
len hoe de wereld er over een paar jaar uit
ziet. De meeste economen doen dat van
achter een bureau. Maar Roche reist letter
lijk de wereld rond. Hij bezoekt bedrijven,
spreekt mensen, op zoek naar ontwikkelin
gen die de wereld een ander aanzien zullen
geven.
Vandaag zit Roche op het Londense kan
toor. In een onaanzienlijk kamertje, tussen
ordners vol statistieken, maakt hij ons deel
genoot van zijn sombere toekomstvisie. De
recessie in Europa zal nog dieper worden.
De werkloosheidscijfers, nu al tien procent
in Europa, zullen zeker nog vijf jaar lang
blijven stijgen. En daarna? Daarna komt de
volgende rampspoed over het Oude Conti
nent. De investeringen zullen weer groeien,
maar niet langer ten goede komen aan
West-Europa.
„Kijk", zegt David Roche, en gaat met zijn
vinger over een lange reeks van cijfers. „Een
gemiddelde industrie-arbeider in Oost-
Duitsland kost nu ongeveer 17 dollar per
uur. Daarmee is hij duurder dan een arbei
der in de VS of zelfs in Groot-Brittannië. Je
moet wel gek zijn als bedrijf om nog in
Oost-Duitsland te investeren.
„Niemand doet het meer, ook de Duitsers
zelf niet. Mercedes heeft ziin investering
plannen in Oost-Duitsland ingetrokken,
Audi ook. Audi gaat naar Hongarije, Merce
des gaat naar Amerika. Veel mensen heb
ben het nog niet door. Maar de recessie in
Duitsland is structureel. Het land is te duur,
log en kan niet concurreren."
Dat geldt misschien voor Oost-Duitsland,
maar toch niet voor het Westen?
Roche: „Heel Duitsland zit in grote proble
men. Hun economie leunt veel te zwaar op
de industrie. Bijna 40 procent van de be
roepsbevolking werkt in die sector, veel
meer dan in bijvoorbeeld Frankrijk of Ne
derland. En hun industrie is te duur gewor
den. Geen fabrikant kan het zich veroorlo
ven om Volkswagens te laten maken voor
26 dollar per uur als je ze ook kunt laten
bouwen voor een dollar of een dollar zeven
tig per uur in een ander continent. Die ba
nen zullen verdwijnen. Dat is onvermijde
lijk."
Moet je die massale uittocht van banen dan
zo maar accepteren? Omdat het onvermij
delijk is?
„De eerste reactie van iedereen luidt: ver
biedt die bedrijven mensen te ontslaan.
Maar dat zal niet helpen. Als ondernemin
gen worden belemmerd in hun bedrijfsvoe
ring, verlaten ze het land. Dat doen ze in
een handomdraai."
„Duitsland kampt bovendien met een extra
probleem. Er is geen instantie die daadwer
kelijk kan ingrijpen. Tot nu toe is het land
geregeerd door de driehoek van werkgevers,
werknemers en overheid. Dat systeem is
ten dode opgeschreven. De werknemers
zullen het slachtoffer worden van de nieu
we economische omstandigheden. En je
kunt niet van vakbonden verlangen dat ze
medeverantwoordelijkheid dragen voor een
politiek die zoveel banen kost."
„De spanning in Duitsland gaat in'feite over
de afbraak van de sociale consensus. Dat
maakt het zo pijnlijk, want het betekent het
failliet van de hele manier waarop het land
tot nu toe is gerund."
Nederland wordt ook geregeerd dooreen sa
menwerkingsverband van sociale partners
en overheid. Volgens sommigen behoedt
juist die overlegeconomie ons land voor ern
stige problemen.
„Consensus hoeft niet verkeerd te zijn. Als
je er maar voor zorgt dat je als land je con
currentievermogen verbetert. Kijk maar
naar Frankrijk. Dat land doet het heel goed.
Hun economie is steeds minder gaan leu
nen op industriële produktie en meer op
dienstverlening. Onderwijl brachten ze de
inflatie omlaag en behielden ze een effi
ciënte overheidssector. De wegen in en
rondom Parijs zijn heel wat beter dan in
Londen, bijvoorbeeld. Ze hebben ook geïn
vesteerd in de TGV, de hoge-snelheidstrein.
Op dat vlak doet Frankrijk het stukken beter
dan Nederland."
Uw stelling is dat Duitsland zijn concurren
tievermogen moet opkrikken. Maar hoe
dan?
„Ze moeten alles op alles zetten om te
groeien. Dat kan alleen als ze hun arbeids
markt en hun dienstensector volledig vrijla
ten. Die twee markten zijn samen verant
woordelijk voor de gehele inflatie in Duits
land. En juist die hoge inflatie maakt dat de
rente hoog blijft, waardoor de economie
wordt afgeremd."
„De Duitse overheid moet bedrijven toe
staan om iedereen in dienst te nemen die
ze willen. Openingstijden van winkels hele
maal vrij laten. Toestaan dat een verzeke
raar zich in Polen vestigt en met stunttarie
ven de Duitse markt bewerkt."
„Als ze dat doen, is de inflatie onder contro
le. Dan kan de rente omlaag tot drie pro
cent en gaan ze weer groeien. Dan komen
er nieuwe banen bij in Duitsland. En de ou
de banen verhuizen naar Polen, of naar
Hongarije. Iedereen heeft daar baat bij.
Duitsland is toch het economische plecht
anker van Europa. Als zij hun markt open
gooien, en alle aandacht concentreren op
groei, groeit heel Europa vanzelf mee."
U kijkt erbij alsof u het zelf nauwelijks ge
looft.
„Ik ben ook bang dat het zo niet zal gaan.
Behalve een economisch probleem hebben
we ook nog een intelligentieprobleem. We
zijn niet slim genoeg om te zien waar onze
problemen werkelijk liggen. Duitsland
denkt dat het een probleem heeft met de
inflatie. Maar eigenlijk is het probleem dat
de dienstensector en de arbeidsmarkt log
en star zijn."
„Zolang ze dat niet zien, zullen de Duitsers
hun markt niet vrijgeven. Deconsensus-po-
litiek verhindert dat. Want dan zouden de
lonen in Duitsland met 25 procent omlaag
moeten. Ik ben bang dat ze blijven zitten en
zich niet verroeren. Terwijl ondertussen -
tien procent van hun banen in de industrie
verdwijnt."
„Dat is triest. Want uiteindelijk zullen de lo
nen toch wel omlaag gaan. De recessie zal
heel diep snijden. Werkloosheid wordt het
allesomvattende probleem. Ik voorzie hele
grote sociale en politieke spanningen. Dan
is er geen geld meer om Oost-Duitsland op
de been te helpen. Met alle gevolgen van
dien."
Wordt Nederland dan meegesleurd?
„Voor Nederland blijft dat niet zonder ge
volgen, natuurlijk, maar de recessie zal
minder diep ingrijpen. Niet vanwege jullie
goede economie, maar omdat veel Neder
landse bedrijven wereldwijd opereren. Niet
alleen Unilever of Ahold, maar ook kleinere
bedrijven als Stork
zijn in feite interna
tionale ondernemin
gen. Zij hebben te
maken met de we
reldeconomie en
niet met die van Ne
derland."
„Ook Frankrijk zal
zich aan Duitsland
willen ontworstelen.
Met als resultaat dat
het EMS wordt op
geblazen. Politiek is
het voor Frankrijk
onaanvaardbaar dat
de rente nog twee
jaar hoog blijft.
Frankrijk móet
groeien. Over twee
jaar zijn daar presi
dentsverkiezingen.
Chirac wil president
worden en dat zal
hem niet lukken bij
een werkloosheid
van tien procent. Hij
zal de band met de
D-Mark doorsnij
den."
„De Fransen hebben het nu nog niet door.
weest. Ik voorzie in de komende vijfjaar ze
ker vijf tot zes miljoen werklozen in Duits
land."
En in de rest van Europa?
„Toch zeker een werkloosheid van vijftien
procent."
En regeringen kunnen niets anders doen dan
lijdzaam toezien?
„Tja, wat kunnen ze doen? Ze zullen miss-
schien iets meer geld uittrekken voor werk
loosheidsuitkeringen, maar daarna zullen
ze toch weer gaan
bezuinigen. Dat
moeten ze wel, an
ders komen ze te
recht in een spiraal
van torenhoge
schulden. In veel
landen is de staats
schuld nu al veel te
hoog."
„Uiteindelijk zullen
ze de rente fors ver
lagen. Over twee
jaar zijn de rentes
in Europa nog lager
dan de inflatie,
denk ik. Ik voorzie
rentes van twee
procent of nog
minder."
Dat is het wonder
middel?
„Ja, uiteindelijk wel.
Als het niet meer
loont om geld vast
te houden, ga je het
wel uitgeven of in
vesteren. Het ge
vaar blijft natuurlijk
t vrees voor werk-
David Roche: „We zijn niet slim genoeg om
onze werkelijke problemen te zien." foto t
bestaan dat mensen
Ze denken dat Duitsland een milde recessie loosheid op hun geld blijven zitten. Als dat
doormaakt die over een half jaar wel weer
over is. Maar over een jaar zitten wij weer
hier, en dan is er nog geen begin van het
einde van de Duitse recessie. En dan slaat
in Frankrijk de blinde paniek toe. Frankrijk
i nog niet uit het EMS stappen,
dan wel. Ze zullen zich gedwongen zien om gaat het r
gebeurt, kom je in een negatieve spiraal te
recht waar je haast niet meer uitkomt. Dat
risico loopt Europa, als enige continent ter
wereld."
„Mijn betoog is, dat we met volle kracht op
rots afvaren. Maar vlak voor de botsing
i, denk ik. Dan zullen de
hun rente te verlagen, ter stimulering v
de binnenlandse vraag."
Frankrijk heeft het geluk dat het in tegen
stelling tot Duitsland geen onderontwik
keld land heeft geadopteerd.
„Dat klopt. Als Frankrijk Algerije had gean
nexeerd, was waarschijnlijk hetzelfde ge
beurd. Dat wil zeggen, als ze het net als de
Duitsers tegen onrealistische voorwaarden
hadden gedaan. Want dat is natuurlijk de
oorzaak van het probleem. Niet dat ze
Oost-Duitsland erbij namen, maar dat ze
zondigden tegen de wetten van de arbeids
markt. Dat ze zeiden: we geven jullie dezelf
de welvaart, ongeacht jullie arbeidsproduk-
tiviteit en we zullen jullie lonen optrekken
tot ons eigen niveau. Dat is zelfmoord ge-
overheden de rente verlagen tot onder het
niveau van de inflatie."
„Het idee daarachter is, dat de 85 procent
van de mensen die hun baan straks behou
den, een redelijk inkomen blijven verdie
nen. Zij zullen dat geld uitgeven als het niet
langer loont om te sparen. En daar kikkert
de economie dan van op."
In Nederland gingen in het verleden in tij-
Als het op visionair denken aankomt,
kent David Roche in de financiële we
reld zijn gelijke niet. Duizenden pen
sioenfondsen en verzekeraars baseren
zich wereldwijd op zijn voorspellin
gen. Hij verdiept zich niet in specifie
ke beursfondsen. Zijn baan bestaat er
uit dat hij voorspelt hoe de wereld en
daarmee de economie zich zullen ont
wikkelen. Daartoe reist hij de hele we
reld rond. Slechts een dag per week zit
hij in Londen op kantoor.
Vanwege zijn opvallende en nader
hand vaak correct gebleken visies
heeft Roche in beleggingskringen wel
haast de status van goeroe bereikt.
Drie jaar geleden voorspelde hij al dat
het EMS aan spanningen ten onder
zou gaan. Ook voorzag hij dat fabri
kanten van 'luxe' merken gedwongen
zouden worden de prijzen van hun
produkten te verlagen.
Roche, een Franstalige Belg, woont in
Kortrijk, heeft fietsen als hobby en
gaat per motor naar zijn werk bij
Morgan Stanley in de Londense Dock
lands.
„Een gemiddelde industrie-arbeider in Oost-Duitsland kost nu ongeveer 17 dollar per uur. Daarmee is hij duurder dan een arbeider in de VS of zelfs in Groot-Brittannië. Je moet wel gek zijn om nog
in Oost-Duitsland te investeren." foto bert verhoeff
den
Met
dat geld werden dan de extra werkloosheids
uitkeringen betaald.
„Dat zal nu niet meer gebeuren, denk ik. Ze
zullen de uitkeringen nog verder verlagen.
Het is duidelijk dat de werklozen straks het
gelag betalen. De sociale kosten van deze
recessie zullen enorm zijn."
Eerder voorspelde u dat de consumenten
zich overal ter wereld anders zouden gaan
gedragen. Niet de fabrikant, maar de klant
zou voortaan uitmaken hoeveel een produkt
kost.
„Dat die theorie klopt, is inmiddels wel
aangetoond. Kijk maar naar Mercedes. Die
heeft zojuist besloten om goedkopere au
to's te gaan maken. En kijk maar naar Philip
Morris. Die is in de VS gedwongen de prijs
van Marlboro te verlagen. Allebei waren ze
te duur geprijsd en moesten ze een stap te
rug doen."
„In Nederland heeft het nooit zo sterk ge
speeld. Maar in de Angelsaksische landen,
in Zweden en Japan was het in de jaren
tachtig echt in de mode om kostuums van
Givenchy te dragen en Mercedes te rijden.
Opzichtige consumptie was een deugd. En
als je het niet kon betalen, geen probleem,
want je kon het lenen. Iedereen stak zich in
de schulden."
„Dat is veranderd. De normen en waarden
zijn veranderd. AIDS heeft er toe geleid dat
het gezin weer hoog in aanzien staat. Kin
deren krijgen is erg in de mode, en schei
den doe je niet meer."
„Let wel, het is de elite v
goedverdienende jonge mensen die e
genwoordig zo over denkt. Die mensen zijn
niet aardiger, ze zijn niet geloviger, maar ze
leven anders. Ze zijn bang om hun baan te
verliezen en om zich in de schulden te ste
ken."
„Ze gaan ook weer hulp van hun regeringen
verwachten. Maar die regeringen geven niet
thuis. Geen geld, zeggen die. Regel zelf
maar iets voor je pensioen, voor je ziekte
kosten of voor je arbeidsongeschiktheid.
Dat maakt de angst er niet minder op."
Gaan die angstige consumenten dan nog wel
het geld uitgeven dat nodig is om de econo
mie te stimuleren?
„De vraag van de consument verandert. In
plaats van een flashy Mercedes koop je een
Toyota. De elite is op de prijzen gaan letten
voor het eerst in hun leven. Ze kopen al
leen nog maar produkten die ze de moeite
waard vinden en die ze zich kunnen veroor
loven."
„Ik zie die omslag overal. Neem Spanje.
Drie jaar geleden kon je daar in een nacht
club dingen zien die je in geen enkel ander
Europees land kon zien. Moet je er nu ééns
komen: de nachtclubs zijn leeg. Het feest is
voorbij. De Spaanse werküoosheid ligt nu
rond de twintig procent. Dat scheelt."
„Bedrijven die willen overleven, zullen zich
moeten aanpassen. Ze moeten goede pro
dukten leveren tegen een lage prijs. Dat is
ook een reden waarom ondernemingen we
reldwijd uitwijken naar lage-lonenlanden.
Japan wijkt uit naar Malaysia. De VS naar
Mexico en straks waarschijnlijk naar Brazi
lië. Europa, als het slim is, naar Polen en
Hongarije."
„Bedrijven die hun winst halen uit hoogge
prijsde produkten zijn ten dode opgeschre
ven. De 'winners'zijn de ondernemingen
die de kosten verlagen, en daarmee hun
winst op peil houden. Overal zie je bedrij
ven bezuinigen en in de kosten snijden,
vooral in de kosten van personeel."
Waar moeten al die ontslagen fabrieksarbei
ders straks hun brood verdienen. In de
dienstverlen ing?
„Ik weet het niet. Eigenlijk ben ik heel som
ber gestemd over de werkgelegenheid in de
dienstverlening. Want waarom zouden die
bedrijven niet, net als de industrie, hun heil
gaan zoeken in de lage-lonenlanden'? Er is
geen sector in West-Europa die in zo'n
hoog tempo banen afstoot als het bank- en
verzekeringswezen."
„Ik kan jullie het eenvoudige antwoord ge
ven. De economische theorie leert ons, dat
mensen eerst werkzaam zijn in de land
bouw, vervolgens in de industrie en dan, als
de de economie zich ten hoogste heeft ont
wikkeld, in de dienstverlening. Maar stel je
nu eens voor dat je als verzekeringsconcern
in Polen gaat zitten en het simpele admini
stratieve werk daar goedkoop laat verrich
ten. En dat je vervolgens alle gegevens via
computerlijnen naar het hoofdkantoor
doorseint. Er is geen douane die dat kan te
genhouden. Voor auto's uitde Republiek
Tsjechië of staal uit Polen kan de EG nog
importbeperkingen opleggen. Maar tegen
telefoonlijnen kan niemand iets onderne
men."
Gaan de oude economische leerstukken niet
meer op?
„Ik vrees het. Ik sluit niet uit dat dienstver
lenende bedrijven misschien nog wel snel
ler naar lage-lonenlanden verhuizen dan de
industrie. En dat is tamelijk deprimerend."
„Onlangs was ik op bezoek bij een verzeke
ringsbedrijf dat 60 procent van zijn perso
neel naar Bombay heeft verplaatst. Althans,
ze hebben niet hun personeel maar hun
computers verplaatst. De hele afdeling die
de claims van klanten afhandelt, zit nu in
Bombay en ze communiceren met het
hoofdkantoor via de sateliet."
En waarom niet? Meer dan de helft van het
werk op zo'n kantoor is domweg standaard
formulieren invoeren in de computer. Dat
kan in India net zo goed als in Groot-Brit
tannië, alleen wel stukken goedkoper."
De enige oplossing is dus dat de lonen in Eu
ropa omlaaggaan, niet alleen in de indu
strie, maar ook in de dienstverlening?
„De lonen moeten heel snel omlaag. En
met een enorme klap."
Ze kunnen in Polen of Hongarije wel goed
koop auto's in elkaar zetten. Maar voor het
ontwerp moet je toch in het westen zijn. Is
dat misschien onze redding, dat wij op hoog
niveau technische diensten blijven verrich
ten?
„Dat is moeilijk te voorspellen. Boeing zegt
dat de beste technici op het gebied van
vliegtuigbouw in Rusland zitten. Lotus
zweert bij ontwerpers in India en Pakistan.
Ik ben er nog niet zo van overtuigd dat wij
in Europa de beste technici hebben."
„Het klinkt zo geruststellend. Al die ontsla
gen fabrieksarbeiders uit Darmstadt kun
nen straks fijn achter de computers plaats
nemen en de Volkswagens gaan ontwerpen
die dan in Polen worden gemaakt. Maar
misschien gaat het straks wel omgekeerd.
Misschien dat de Polen die Volkswagens
wel gaan ontwerpen."
„Dat hoeft niet bedreigend te zijn. Zolang
we de problemen maar onderkennen en
bereid zijn om bedrijfstakken af te stoten
naar lage-lonenlanden. Europa heeft ge
noeg mogelijkheden om te groeien. Maar
dan moeten we onze kansen wel grijpen.
We moeten de lonen verlagen. Maar vooral
moeten we onze economieën liberaliseren
en ons concentreren op nieuwe groei."
