ZATERDAGS
BIJVOEGSEL
Moorden
in de naam
van God
ZATERDAG 1 ME11993 T
Veel Katwijkers praten nog altijd niet over misdaden op de Gekke Logger
ANNETVAN AARSEN
Het recente incident rond David
Koresh en zijn sekte in de VS
vertoont volgens Verrips over
eenkomsten met de bekendste en veel be
schreven gevallen van godsdienstwaanzin in
Nederland. In Waco in Texas pleegden de lei
der en zijn volgelingen massaal zelfmoord en
vermoordden ze bovendien afgezanten uit de
'duivelse' buitenwereld. Het had veel weg
van de uitbarsting van godsdienstwaanzin op
de KW 171 'Noordzee V' in 1915, waarbij
midden op zee drie bemanningsleden wer
den vermoord.
Ook Verrips heeft zich met deze geschiede
nis bezig gehouden. Het frappante ervan is,
dat na het verstrijken van de jaren de Kat-
wijkse gemeenschap de gelederen sloot. Er
bestaan zelfs aanwijzingen dat een deel van
de Katwijkse bevolking gelooft, of zichzelf
voorhoudt, dat de verhalen rond de zoge
naamde 'Gekke Logger' nooit werkelijk zijn
gebeurd.
Vlak na de gebeurtenissen op de KW 171
'Noordzee V' was dat nog allemaal anders en
heerste de openheid. De schrijver-arts Johan
W. Schotman kon zomaar de patiëntendos
siers inzien van twee bemanningsleden, die
Werden opgenomen in de Oegstgeestse in
richting Endegeest. Later verwerkte hij het
materiaal in het episch dichtwerk Hellevaart
en de proza-versie ervan, De Blinde Vaart.
Kranten ook het Leidsch Dagblad pu
bliceerden verhalen waarin verdachten en
omgekomenen met naam en toenaam wer
den vermeld en waarin zelfs de betrokkenen
en hun familieleden werden geïnterviewd.
Overspannen
Het eerste bericht in het Leidsch Dagblad
verscheen op 15 september 1915, direct na
dat de KW 171 was opgepikt door een Noors
koopvaardijschip en naar het Engelse Grims
by was gesleept. Onduidelijkheid bestond
nog over de herkomst van het schip. In dit ar
tikel was sprake van een Groningse kof-tjalk.
'De geheele bemanning verkeerde in een
overspannen toestand. Het schijnt, dat ze in
een aanval van delirium hun schip onttakeld
hebben; de reeling werd weggekapt en over
boord geworpen, de luiken werden open gezet
en het geheele dek werd om zoo te zeggen
schoongeveegd. Drie leden van de bemanning
werden vermist. De Nederlandse consul, die
aangaande het gebeurde werd ingelicht, zegt
dat het drietal overleden is aan de wonden bij
een vechtpartij opgedaan. Geen van de
mannen is nog geheel tot bezinning terugge
keerd. De oorzaak van hun toestand is, naar
het nader heet, godsdienstwaanzin, die bij één
man begon en zich daarna aan de anderen
mededeelde.
Dansen
In het Leidsch Dagblad van 23 september
stond een interview met één van de twee
dertienjarigen aan boord, die vanuit Enge
land apart van de anderen naar Rotterdam
waren gevaren.
„We waren met dertien man van uit Kat
wijk zee ingestoken, toen Vlieland op een Zon
dagavond zeide dat hij de H. Geest in zich
voelde, hij was een uur dood geweest en had
toen den H. Geest gezien. Gedurende een vier
tal dagen is toen Arie Vlieland aan 't vertellen
geweest over God en allerlei zaken die in den
Bijbel staan. Zoo langzamerhand voelden we
allemaal zoo iets raars in ons opkomen. Een
zekere Klaas Kuyt is op een zekeren avond wel
een uur lang aan het dansen geweest en heeft
zich allerzonderlingst gedragen. Vlieland zei,
dat Kuyt van den duivel bezeten was, maar
Kuyt lachte d'r mee en gaf niets om de zede-
preken van Vlieland. Tegen den morgen heeft
de bemanning zich woedend op Klaas Kuyt,
die op het achterdek stond, geworpen en hem
overboord gegooid. Den avond van dien dag is
Piet van Duyn naar beneden gegaan en wilde
m'n vader te lijf. Hij greep hem bij de keel en
wilde hem worgen, doch m'n vader duwde
hem in een hoek waar hij hard ging zitten
schreeuwen en zich als een gek aanstelde, Hij
werd toen door de bemanning onder een bank
getrapt omdat hij ook van den duivel bezeten
was. Men is toen schoppen en stokken gaan
halen en daarmee ging men hem te lijf Een
ijzeren schop werd dubbel geslagen op z'n her
sens en een houten schop brak middendoor,
zoo hard sloegen ze; maar dood was hij nog
niet, toen nam Jacob Jonker een bijl en sloeg
Moorden in de naam van God tijdens
uitbarstingen van godsdienstwaanzin
zijn niet uniek. Ze zijn zelfs volstrekt
verklaarbaar, als je bekijkt hoe het geloof
in elkaar zit. Dat zegt antropoloog Jojada
Veirips, verbonden aan de Universiteit
van Amsterdam. Hij stelt dat er in alle
gevallen een patroon in de waanzin is te
ontdekken en dat ernstige incidenten zich
zullen blijven voordoen zolang het
christelijk geloof bestaat. Zijn boodschap
dat het zinvol is gevallen van
godsdienstwaanzin te bestuderen
wordt echter niet graag gehoord. Zo
waarderen veel Katwijkers het
bijvoorbeeld bepaald niet, als mensen het
verhaal van de Gekke Logger ter sprake
brengen.
hem zijn hoofd middendoor. Jonker is daarop
naar boven gegaan en wierp de schipper van
het vooronder af. Daarop is de heele beman
ning naar boven gesneld en het bleek daar,
dat Jonker ook al van den duivel bezeten was.
Jonker stak er den draak mee en onder den
uitroep „jullie zijn allemaal gek. Geloven jul
lie daar nog aan" ging hij naar beneden en
sloot zich in z'n kooi op. De bemanning heeft
hem claar spoedig uitgehaald en met dissels
werd hem de schedel ingeslagen.
Kracht
Over Vlieland, die dacht dat hij Christus was,
zegt Verrips: „Hij was bepaald geen slap jon
getje. Hij kon behoorlijk wat kracht ontwik
kelen. Ik kan me zo voorstellen dat de andere
bemanningsleden behoorlijk respect voor de
ze man hadden. Degenen die aan zijn ver
haal twijfelden gingen er aan." Vlieland liet
bovendien een aantal 'wonderen' zien. Zo
bevestigde hij bijvoorbeeld zijn 'bovenmen
selijke kracht' door de bijbel zo schuin op
een tafel te plaatsen, dat „het boek stellig
moet zijn omgevallen "..Arie zei dat de sterk
ste man het boek niet zou kunnen omgooien
en de schipper bleek daar niet toe in staat, zo
getuigden bemanningsleden achteraf.
Ook de twee psychiaters Jacobus Frede-
rik Plet en Jan Willem Deknatel, die in 1915
op verzoek van de rechter-commissaris een
onderzoek deden naar de 'geestvermogens'
van de bemanningsleden komen tot de
conclusie dat Vlieland bepaald indruk moet
hebben gemaakt. Zij hebben het over een
„groote zwaargebouwde man, wiens krachti
ge stem en uitpuilende ogen wel alleszins ge
schikt waren om de omgeving te impone
ren". Over de verhoren waaraan de beman
ning werd onderworpen: „Als van een klas
siek koor, zoo waren hun getuigenissen en
gebaren als antwoorden op onze vragen ge
heel en al hetzelfde. Groote wonderen had
den ze gezien; niemand kan zich zoiets voor
stellen als zij beleefd hadden; vreeselijk had
den de duivels er uit gezien, geheel vertrok
ken van gelaatstrekken, afschuwelijke gelui
den uitstotend. Zij hadden niet in de schuld
willen vallen voor God, die door Arie Vlieland
tot hen sprak."
Klassiek
De uitbarsting van godsdienstwaanzin aan
boord van de Noordzee en de daarop volgen
de duivelsmoorden zijn volgens Verrips een
klassiek verschijnsel. „Dergelijke gevallen
doen zich in de hele geschiedenis van het
Calvinisme voor", zegt Verrips, die het zelfs
heeft over A3//-vinisme.
.Anders dan in het katholicisme waar
sprake is van exorcisme of duiveluitdrijving
heeft men in het protestantisme weinig
om zich mee te verdedigen als iemand wordt
gezien als de representatie van de duivel. Er
is alleen een bijbelse tekst waarin staat dat de
duivel verpletterd moet worden. De mensen,
die zich te buiten gaan aan een dui-
velsmoord, beroepen zich op deze passage.
Ze zijn dan ook verbijsterd als hen na het ge
beurde gezegd wordt dat wat ze gedaan heb
ben verkeerd is."
Religie is benadrukt de antropoloog
een belangrijk hulpmiddel voor mensen om
zich te oriënteren. Maar de geloofsgemeen
schap wendt het liefst het hoofd af, als men
sen door het geloof zo gedesoriënteerd raken,
dat het tot een criminele uitbarsting komt.
Verrips: „Toch is het nuttig om je in dit soort
zaken te verdiepen. Gevallen van crimineel
gedrag door godsdienstwaanzin zullen zich
namelijk eindeloos blijven herhalen. We heb
ben het recent nog in geuren en kleuren op
televisie gezien. Waco in Texas. Zoals het er
nu naar uitziet, lijkt het erop dat een aantal
slachtoffers al dood was voordat de brand
uitbrak. Ze zouden zijn doodgeschoten. In dit
geval niet omdat ze duivels waren; maar eer
der om ze te laten overgaan naar het konink
rijk."
Zelfmoord
Net als in Waco zou je van de volgelingen
van Vlieland op de Katwijkse logger kunnen
zeggen dat ze bezig waren zelfmoord te ple
gen. Zij onttakelden nadat zij zich van de
duivels hadden ontdaan het schip, waar
door het stuurloos werd. Het was ook niet
meer nodig een koers te varen, want de log
ger zou volgens de bemanning op weg zijn
naar het nieuwe Jeruzalem. In hun ogen was
de wereld reeds ten onder gegaan. Dat was
overigens ook de boodschap die de mannen
van de KW 171 probeerden over te brengen
aan de KW 151, die vlak na de eerste moord
werd geënterd. De schipper van deze witte
logger 'De Hoop' heeft eerst geprobeerd de
mannen tot rede te brengen, maar heeft
toen dat niet lukte het schip gekeerd.
„Als je je er in gaat verdiepen blijkt er een
systeem in te zitten. Al lijken de mensen voor
de buitenstaander volkomen de kluts kwijt,
toch zit er in hun handelen een interne logi
ca. Het één vloeit voort uit het ander", zegt
Verrips. En dan komt hij tot een opmerkelijke
conclusie. „Mijn these is, dat dit soort geval
len van godsdienstwaanzin veelal te maken
hebben met seksuele deviaties en frustraties,
die tot enorme problemen leiden."
Volgens de antropoloog komen mensen in
extreme situaties in problemen omdat ze aan
de ene kant verlangens onderdrukken het
geloof staat immers alleen seks binnen het
huwelijk toe terwijl aan de andere kant de
verlangens wel worden botgevierd. Daarmee
ziet de desbetreffende persoon zichzelf als
puur slecht, een situatie waar niet mee te le
ven valt. Vervolgens gebeurt er in de visie van
Verrips iets vreemds. De 'zondaar' ontwikkelt
een soort tweede persoonlijkheid, die goed
en zuiver is. „Op een gegeven moment ga jij
een stapje hoger en wordt de medemens in
jouwvisieeen Untermensch", aldus Verrips.
Wat betreft Vlieland die dacht dat hij
Christus was en de logger moest zuiveren van
de duivel zijn er volgens de antropoloog
inderdaad indicaties dat hij worstelde met
zijn seksuele impulsen. „Schotman verwees
daar bijvoorbeeld naar in zijn boeken. Echt
concrete bewijzen zijn er overigens niet,
maar ik vind het een uiterst aannemelijke
verklaring, zeker als je ook kijkt naar andere
gevallen waar de seksuele impulsen sterk
meespeelden."
'Enorme studie'
De théorie van Verrips dat de gebeurtenis
sen aan boord van de logger voortvloeiden
uit seksuele frustraties wordt overigens
niet door iedereen voor waar aangenomen.
Katwijker Joop Burgerhout, die van de Gekke
Logger een „enorme studie" heeft gemaakt,
er enkele jaren geleden voorzichtig over pu
bliceerde in Frontaal en er nog een scriptie
over wil schrijven: „Die verklaring is ontzet
tend speculatief. Niets wijst er op dat derge
lijke problemen werkelijk gespeeld hebben
en bijvoorbeeld professor Nagel, die zich ook
met dit geval bezig hield, kwam tot andere
conclusies. Hij verwijst naar het complex van
de afwezige vader. Dat klinkt aannemelijk.
Als jongen zagen de betrokkenen hun vaders
weinig. Pa zat immers op zee. Dus hebben ze
altijd het gevoel gehad een sturende hand te
missen. En als er dan iemand komt als Vlie
land, die zich ontwikkelde als een echte lei
der, dan heeft die natuurlijk veel invloed."
Volgens Burgerhout moeten er meerdere
factoren zijn geweest die tot de uiteindelijke
waanzin hebben geleid. „De bemanningsle
den kregen tegelijkertijd hallucinaties, ze
hoorden bazuingeschal en zagen beelden
van de stad Jeruzalem. Ik denk dat de betrok
kenen ook zijn blijven steken in een 'magi
sche' wereld, zoals je bij kinderen ziet, die
denken dat ze superman zijn. Dat zie je veel
in strenge geloofsgemeenschappen, mensen
die zichzelf of anderen vergelijken met bij
voorbeeld Jacob de aartsvader, Johannes (ge
voelig en trouw) of Petrus (driftig). Maar er
zijn meer vage aanwijzingen. Ik denk dat het
in ieder geval heel belangrijk is om vast te
stellen dat het niet direct 'moord' was maar
'ziekte'."
Gevoelig
Hoewel de wetenschap de gebeurtenissen
rond de Gekke Logger aJ vele malen heeft ge
probeerd te verklaren, reageert de Katwijkse
gemeenschap anno 1993 nog steeds zeer ge
voelig. Verhalenverteller Jan Swagerman, die
vijf jaar in Katwijk verbleef als cultureel wer
ker, schrijft in zijn boek 'Vertellingen rondom
de Oude Rijnmond': „Ondanks het feit dat
het verhaal destijds uitvoerig in allerlei kran
ten heeft gestaan, is men er in het dorp
merkwaardig terughoudend over of men ont
kent het ten enenmale. Sommigen noemen
het zelfs een legende, een legende zoals die
van de Vliegende Hollander.
Joop Burgerhout: „Veel mensen zwijgen
erover omdat praten 'de duivel in huis zou
halen'. Dat merk je echt heel sterk. Overigens
schijnt het vlak nadat de berichten Neder
land bereikten in 1915, een gekkenhuis te
zijn geweest in Katwijk. Mensen durfden de
straat niet meer op, zagen overal spoken. Ze
moeten gedacht hebben dat het hen ook kon
overkomen, net als het de bemanning van de
KW 171 overkwam."
Het vreemde is dat op het moment zelfs
instanties officiële rapporten over de KW 171
en zijn bemanning liever niet meer prijsge
ven. Verrips moest bijvoorbeeld uitermate
veel moeite doen om toegang te krijgen tot
de patiëntenrapporten in Endegeest, terwijl
Schotman en wetenschappers vóór Verrips
ze zonder moeite in handen kregen.
Het enige rapport in het Katwijkse archief
stamt uit 1944. Het werd geschreven door de
toenmalige directeur Varkevisser van de Vis
serijschool, die alle betrokkenen bij de Log
germoorden interviewde op verzoek van jus
titie. Justitie wilde dit rapport namelijk ge
bruiken bij de behandeling van een soortge
lijk geval van godsdienstwaanzin dat zich in
1944 afspeelde in Weverwijk bij Meerkerk
Op last van de burgemeester werd Varkevis
sers schrijven onlangs ondergebracht in het
niet publieke deel van het Katwijks archief.
„Uit privacy-overwegingen", zegt een
woordvoerster van de gemeente. „Het heeft
jaren in de bovenste la van de gemeentese
cretaris gelegen en was supergeheim", zegt
Joop Burgerhout, die het rapport zelf on
danks herhaalde verzoeken ook nooit heeft in
mogen zien.
Smet
De ontkenning en het niet willen praten, zijn
in de ogen van Verrips een raar verschijnsel
Het kan volgens hem niet uitsluitend te ma
ken hebben met het feit dat er nog vele nabe
staanden van de betrokkenen zijn. ..So what,
nabestaanden", zegt hij. „Er zijn zo veel meer
mensen, die uit geslachten komen waar mis
dadigers in zaten. Deze mensen verzwijgen
of verdringen dat ook niet
Een verklaring is volgens hem eerder dat
de Katwijkse orthodoxe gemeenschap niet
geconfronteerd wil worden met de 'smet op
het blazoen', die de gebeurtenis op de KW
171 in wezen is. „Mensen die zeggen dat het
allemaal niet gebeurd is, kunnen waarschijn
lijk deze smet niet aan en komen daarom tot
ontkenning. Men wil niet geconfronteerd
worden met de extremen van het geloof. Ex
tremen waarvan men misschien zelf voelt dat
ze in hun geest ook leven. Waarom moet je
een stuk geschiedenis verdringen? juist' om
jezelf te beschermen
Paranoia
Arie Vlieland en de andere bemanningsleden
de twee jongens uitgezonderd, die van
rechtsvervolging werden uitgesloten - keet
den na ongeveer een jaar in inrichtingen te
hebben vertoefd, terug naar Katwijk. Vlieland
vertrok direct 'naar Voorschoten om een
maand later te verhuizen naar Wassenaar
Daar is hij in de jaren zestig overleden. Vlie
land, die volgens de psychiaters leed aan een
mengvorm van manisch depressieve psycho
se en paranoia, moet het achteraf zwaar heb
ben gehad met zijn verleden, loop Burger
hout: „Het verhaal gaat dat hij nu en dan
compleet doordraaide. Dan greep hij zich
vast aan een boom. uitroepend 'ach ik, arme
zondaar'."
De KW 171 werd vanuit Grimsby terug
naar Nederland gesleept, maar geen Katwi)
ker wilde er nog op varen In maart 1916 ging
het schip voor een Ilmuidense reder varen
onder de naam I|M 251 'Centrum'. Nog geen
twee jaar later liep de logger op een mijn en
zonk, waarbij de acht bemanningsleden om
het leven kwamen.