ZATERDAGS BIJVOEGSEL Moorden in de naam van God ZATERDAG 1 ME11993 T Veel Katwijkers praten nog altijd niet over misdaden op de Gekke Logger ANNETVAN AARSEN Het recente incident rond David Koresh en zijn sekte in de VS vertoont volgens Verrips over eenkomsten met de bekendste en veel be schreven gevallen van godsdienstwaanzin in Nederland. In Waco in Texas pleegden de lei der en zijn volgelingen massaal zelfmoord en vermoordden ze bovendien afgezanten uit de 'duivelse' buitenwereld. Het had veel weg van de uitbarsting van godsdienstwaanzin op de KW 171 'Noordzee V' in 1915, waarbij midden op zee drie bemanningsleden wer den vermoord. Ook Verrips heeft zich met deze geschiede nis bezig gehouden. Het frappante ervan is, dat na het verstrijken van de jaren de Kat- wijkse gemeenschap de gelederen sloot. Er bestaan zelfs aanwijzingen dat een deel van de Katwijkse bevolking gelooft, of zichzelf voorhoudt, dat de verhalen rond de zoge naamde 'Gekke Logger' nooit werkelijk zijn gebeurd. Vlak na de gebeurtenissen op de KW 171 'Noordzee V' was dat nog allemaal anders en heerste de openheid. De schrijver-arts Johan W. Schotman kon zomaar de patiëntendos siers inzien van twee bemanningsleden, die Werden opgenomen in de Oegstgeestse in richting Endegeest. Later verwerkte hij het materiaal in het episch dichtwerk Hellevaart en de proza-versie ervan, De Blinde Vaart. Kranten ook het Leidsch Dagblad pu bliceerden verhalen waarin verdachten en omgekomenen met naam en toenaam wer den vermeld en waarin zelfs de betrokkenen en hun familieleden werden geïnterviewd. Overspannen Het eerste bericht in het Leidsch Dagblad verscheen op 15 september 1915, direct na dat de KW 171 was opgepikt door een Noors koopvaardijschip en naar het Engelse Grims by was gesleept. Onduidelijkheid bestond nog over de herkomst van het schip. In dit ar tikel was sprake van een Groningse kof-tjalk. 'De geheele bemanning verkeerde in een overspannen toestand. Het schijnt, dat ze in een aanval van delirium hun schip onttakeld hebben; de reeling werd weggekapt en over boord geworpen, de luiken werden open gezet en het geheele dek werd om zoo te zeggen schoongeveegd. Drie leden van de bemanning werden vermist. De Nederlandse consul, die aangaande het gebeurde werd ingelicht, zegt dat het drietal overleden is aan de wonden bij een vechtpartij opgedaan. Geen van de mannen is nog geheel tot bezinning terugge keerd. De oorzaak van hun toestand is, naar het nader heet, godsdienstwaanzin, die bij één man begon en zich daarna aan de anderen mededeelde. Dansen In het Leidsch Dagblad van 23 september stond een interview met één van de twee dertienjarigen aan boord, die vanuit Enge land apart van de anderen naar Rotterdam waren gevaren. „We waren met dertien man van uit Kat wijk zee ingestoken, toen Vlieland op een Zon dagavond zeide dat hij de H. Geest in zich voelde, hij was een uur dood geweest en had toen den H. Geest gezien. Gedurende een vier tal dagen is toen Arie Vlieland aan 't vertellen geweest over God en allerlei zaken die in den Bijbel staan. Zoo langzamerhand voelden we allemaal zoo iets raars in ons opkomen. Een zekere Klaas Kuyt is op een zekeren avond wel een uur lang aan het dansen geweest en heeft zich allerzonderlingst gedragen. Vlieland zei, dat Kuyt van den duivel bezeten was, maar Kuyt lachte d'r mee en gaf niets om de zede- preken van Vlieland. Tegen den morgen heeft de bemanning zich woedend op Klaas Kuyt, die op het achterdek stond, geworpen en hem overboord gegooid. Den avond van dien dag is Piet van Duyn naar beneden gegaan en wilde m'n vader te lijf. Hij greep hem bij de keel en wilde hem worgen, doch m'n vader duwde hem in een hoek waar hij hard ging zitten schreeuwen en zich als een gek aanstelde, Hij werd toen door de bemanning onder een bank getrapt omdat hij ook van den duivel bezeten was. Men is toen schoppen en stokken gaan halen en daarmee ging men hem te lijf Een ijzeren schop werd dubbel geslagen op z'n her sens en een houten schop brak middendoor, zoo hard sloegen ze; maar dood was hij nog niet, toen nam Jacob Jonker een bijl en sloeg Moorden in de naam van God tijdens uitbarstingen van godsdienstwaanzin zijn niet uniek. Ze zijn zelfs volstrekt verklaarbaar, als je bekijkt hoe het geloof in elkaar zit. Dat zegt antropoloog Jojada Veirips, verbonden aan de Universiteit van Amsterdam. Hij stelt dat er in alle gevallen een patroon in de waanzin is te ontdekken en dat ernstige incidenten zich zullen blijven voordoen zolang het christelijk geloof bestaat. Zijn boodschap dat het zinvol is gevallen van godsdienstwaanzin te bestuderen wordt echter niet graag gehoord. Zo waarderen veel Katwijkers het bijvoorbeeld bepaald niet, als mensen het verhaal van de Gekke Logger ter sprake brengen. hem zijn hoofd middendoor. Jonker is daarop naar boven gegaan en wierp de schipper van het vooronder af. Daarop is de heele beman ning naar boven gesneld en het bleek daar, dat Jonker ook al van den duivel bezeten was. Jonker stak er den draak mee en onder den uitroep „jullie zijn allemaal gek. Geloven jul lie daar nog aan" ging hij naar beneden en sloot zich in z'n kooi op. De bemanning heeft hem claar spoedig uitgehaald en met dissels werd hem de schedel ingeslagen. Kracht Over Vlieland, die dacht dat hij Christus was, zegt Verrips: „Hij was bepaald geen slap jon getje. Hij kon behoorlijk wat kracht ontwik kelen. Ik kan me zo voorstellen dat de andere bemanningsleden behoorlijk respect voor de ze man hadden. Degenen die aan zijn ver haal twijfelden gingen er aan." Vlieland liet bovendien een aantal 'wonderen' zien. Zo bevestigde hij bijvoorbeeld zijn 'bovenmen selijke kracht' door de bijbel zo schuin op een tafel te plaatsen, dat „het boek stellig moet zijn omgevallen "..Arie zei dat de sterk ste man het boek niet zou kunnen omgooien en de schipper bleek daar niet toe in staat, zo getuigden bemanningsleden achteraf. Ook de twee psychiaters Jacobus Frede- rik Plet en Jan Willem Deknatel, die in 1915 op verzoek van de rechter-commissaris een onderzoek deden naar de 'geestvermogens' van de bemanningsleden komen tot de conclusie dat Vlieland bepaald indruk moet hebben gemaakt. Zij hebben het over een „groote zwaargebouwde man, wiens krachti ge stem en uitpuilende ogen wel alleszins ge schikt waren om de omgeving te impone ren". Over de verhoren waaraan de beman ning werd onderworpen: „Als van een klas siek koor, zoo waren hun getuigenissen en gebaren als antwoorden op onze vragen ge heel en al hetzelfde. Groote wonderen had den ze gezien; niemand kan zich zoiets voor stellen als zij beleefd hadden; vreeselijk had den de duivels er uit gezien, geheel vertrok ken van gelaatstrekken, afschuwelijke gelui den uitstotend. Zij hadden niet in de schuld willen vallen voor God, die door Arie Vlieland tot hen sprak." Klassiek De uitbarsting van godsdienstwaanzin aan boord van de Noordzee en de daarop volgen de duivelsmoorden zijn volgens Verrips een klassiek verschijnsel. „Dergelijke gevallen doen zich in de hele geschiedenis van het Calvinisme voor", zegt Verrips, die het zelfs heeft over A3//-vinisme. .Anders dan in het katholicisme waar sprake is van exorcisme of duiveluitdrijving heeft men in het protestantisme weinig om zich mee te verdedigen als iemand wordt gezien als de representatie van de duivel. Er is alleen een bijbelse tekst waarin staat dat de duivel verpletterd moet worden. De mensen, die zich te buiten gaan aan een dui- velsmoord, beroepen zich op deze passage. Ze zijn dan ook verbijsterd als hen na het ge beurde gezegd wordt dat wat ze gedaan heb ben verkeerd is." Religie is benadrukt de antropoloog een belangrijk hulpmiddel voor mensen om zich te oriënteren. Maar de geloofsgemeen schap wendt het liefst het hoofd af, als men sen door het geloof zo gedesoriënteerd raken, dat het tot een criminele uitbarsting komt. Verrips: „Toch is het nuttig om je in dit soort zaken te verdiepen. Gevallen van crimineel gedrag door godsdienstwaanzin zullen zich namelijk eindeloos blijven herhalen. We heb ben het recent nog in geuren en kleuren op televisie gezien. Waco in Texas. Zoals het er nu naar uitziet, lijkt het erop dat een aantal slachtoffers al dood was voordat de brand uitbrak. Ze zouden zijn doodgeschoten. In dit geval niet omdat ze duivels waren; maar eer der om ze te laten overgaan naar het konink rijk." Zelfmoord Net als in Waco zou je van de volgelingen van Vlieland op de Katwijkse logger kunnen zeggen dat ze bezig waren zelfmoord te ple gen. Zij onttakelden nadat zij zich van de duivels hadden ontdaan het schip, waar door het stuurloos werd. Het was ook niet meer nodig een koers te varen, want de log ger zou volgens de bemanning op weg zijn naar het nieuwe Jeruzalem. In hun ogen was de wereld reeds ten onder gegaan. Dat was overigens ook de boodschap die de mannen van de KW 171 probeerden over te brengen aan de KW 151, die vlak na de eerste moord werd geënterd. De schipper van deze witte logger 'De Hoop' heeft eerst geprobeerd de mannen tot rede te brengen, maar heeft toen dat niet lukte het schip gekeerd. „Als je je er in gaat verdiepen blijkt er een systeem in te zitten. Al lijken de mensen voor de buitenstaander volkomen de kluts kwijt, toch zit er in hun handelen een interne logi ca. Het één vloeit voort uit het ander", zegt Verrips. En dan komt hij tot een opmerkelijke conclusie. „Mijn these is, dat dit soort geval len van godsdienstwaanzin veelal te maken hebben met seksuele deviaties en frustraties, die tot enorme problemen leiden." Volgens de antropoloog komen mensen in extreme situaties in problemen omdat ze aan de ene kant verlangens onderdrukken het geloof staat immers alleen seks binnen het huwelijk toe terwijl aan de andere kant de verlangens wel worden botgevierd. Daarmee ziet de desbetreffende persoon zichzelf als puur slecht, een situatie waar niet mee te le ven valt. Vervolgens gebeurt er in de visie van Verrips iets vreemds. De 'zondaar' ontwikkelt een soort tweede persoonlijkheid, die goed en zuiver is. „Op een gegeven moment ga jij een stapje hoger en wordt de medemens in jouwvisieeen Untermensch", aldus Verrips. Wat betreft Vlieland die dacht dat hij Christus was en de logger moest zuiveren van de duivel zijn er volgens de antropoloog inderdaad indicaties dat hij worstelde met zijn seksuele impulsen. „Schotman verwees daar bijvoorbeeld naar in zijn boeken. Echt concrete bewijzen zijn er overigens niet, maar ik vind het een uiterst aannemelijke verklaring, zeker als je ook kijkt naar andere gevallen waar de seksuele impulsen sterk meespeelden." 'Enorme studie' De théorie van Verrips dat de gebeurtenis sen aan boord van de logger voortvloeiden uit seksuele frustraties wordt overigens niet door iedereen voor waar aangenomen. Katwijker Joop Burgerhout, die van de Gekke Logger een „enorme studie" heeft gemaakt, er enkele jaren geleden voorzichtig over pu bliceerde in Frontaal en er nog een scriptie over wil schrijven: „Die verklaring is ontzet tend speculatief. Niets wijst er op dat derge lijke problemen werkelijk gespeeld hebben en bijvoorbeeld professor Nagel, die zich ook met dit geval bezig hield, kwam tot andere conclusies. Hij verwijst naar het complex van de afwezige vader. Dat klinkt aannemelijk. Als jongen zagen de betrokkenen hun vaders weinig. Pa zat immers op zee. Dus hebben ze altijd het gevoel gehad een sturende hand te missen. En als er dan iemand komt als Vlie land, die zich ontwikkelde als een echte lei der, dan heeft die natuurlijk veel invloed." Volgens Burgerhout moeten er meerdere factoren zijn geweest die tot de uiteindelijke waanzin hebben geleid. „De bemanningsle den kregen tegelijkertijd hallucinaties, ze hoorden bazuingeschal en zagen beelden van de stad Jeruzalem. Ik denk dat de betrok kenen ook zijn blijven steken in een 'magi sche' wereld, zoals je bij kinderen ziet, die denken dat ze superman zijn. Dat zie je veel in strenge geloofsgemeenschappen, mensen die zichzelf of anderen vergelijken met bij voorbeeld Jacob de aartsvader, Johannes (ge voelig en trouw) of Petrus (driftig). Maar er zijn meer vage aanwijzingen. Ik denk dat het in ieder geval heel belangrijk is om vast te stellen dat het niet direct 'moord' was maar 'ziekte'." Gevoelig Hoewel de wetenschap de gebeurtenissen rond de Gekke Logger aJ vele malen heeft ge probeerd te verklaren, reageert de Katwijkse gemeenschap anno 1993 nog steeds zeer ge voelig. Verhalenverteller Jan Swagerman, die vijf jaar in Katwijk verbleef als cultureel wer ker, schrijft in zijn boek 'Vertellingen rondom de Oude Rijnmond': „Ondanks het feit dat het verhaal destijds uitvoerig in allerlei kran ten heeft gestaan, is men er in het dorp merkwaardig terughoudend over of men ont kent het ten enenmale. Sommigen noemen het zelfs een legende, een legende zoals die van de Vliegende Hollander. Joop Burgerhout: „Veel mensen zwijgen erover omdat praten 'de duivel in huis zou halen'. Dat merk je echt heel sterk. Overigens schijnt het vlak nadat de berichten Neder land bereikten in 1915, een gekkenhuis te zijn geweest in Katwijk. Mensen durfden de straat niet meer op, zagen overal spoken. Ze moeten gedacht hebben dat het hen ook kon overkomen, net als het de bemanning van de KW 171 overkwam." Het vreemde is dat op het moment zelfs instanties officiële rapporten over de KW 171 en zijn bemanning liever niet meer prijsge ven. Verrips moest bijvoorbeeld uitermate veel moeite doen om toegang te krijgen tot de patiëntenrapporten in Endegeest, terwijl Schotman en wetenschappers vóór Verrips ze zonder moeite in handen kregen. Het enige rapport in het Katwijkse archief stamt uit 1944. Het werd geschreven door de toenmalige directeur Varkevisser van de Vis serijschool, die alle betrokkenen bij de Log germoorden interviewde op verzoek van jus titie. Justitie wilde dit rapport namelijk ge bruiken bij de behandeling van een soortge lijk geval van godsdienstwaanzin dat zich in 1944 afspeelde in Weverwijk bij Meerkerk Op last van de burgemeester werd Varkevis sers schrijven onlangs ondergebracht in het niet publieke deel van het Katwijks archief. „Uit privacy-overwegingen", zegt een woordvoerster van de gemeente. „Het heeft jaren in de bovenste la van de gemeentese cretaris gelegen en was supergeheim", zegt Joop Burgerhout, die het rapport zelf on danks herhaalde verzoeken ook nooit heeft in mogen zien. Smet De ontkenning en het niet willen praten, zijn in de ogen van Verrips een raar verschijnsel Het kan volgens hem niet uitsluitend te ma ken hebben met het feit dat er nog vele nabe staanden van de betrokkenen zijn. ..So what, nabestaanden", zegt hij. „Er zijn zo veel meer mensen, die uit geslachten komen waar mis dadigers in zaten. Deze mensen verzwijgen of verdringen dat ook niet Een verklaring is volgens hem eerder dat de Katwijkse orthodoxe gemeenschap niet geconfronteerd wil worden met de 'smet op het blazoen', die de gebeurtenis op de KW 171 in wezen is. „Mensen die zeggen dat het allemaal niet gebeurd is, kunnen waarschijn lijk deze smet niet aan en komen daarom tot ontkenning. Men wil niet geconfronteerd worden met de extremen van het geloof. Ex tremen waarvan men misschien zelf voelt dat ze in hun geest ook leven. Waarom moet je een stuk geschiedenis verdringen? juist' om jezelf te beschermen Paranoia Arie Vlieland en de andere bemanningsleden de twee jongens uitgezonderd, die van rechtsvervolging werden uitgesloten - keet den na ongeveer een jaar in inrichtingen te hebben vertoefd, terug naar Katwijk. Vlieland vertrok direct 'naar Voorschoten om een maand later te verhuizen naar Wassenaar Daar is hij in de jaren zestig overleden. Vlie land, die volgens de psychiaters leed aan een mengvorm van manisch depressieve psycho se en paranoia, moet het achteraf zwaar heb ben gehad met zijn verleden, loop Burger hout: „Het verhaal gaat dat hij nu en dan compleet doordraaide. Dan greep hij zich vast aan een boom. uitroepend 'ach ik, arme zondaar'." De KW 171 werd vanuit Grimsby terug naar Nederland gesleept, maar geen Katwi) ker wilde er nog op varen In maart 1916 ging het schip voor een Ilmuidense reder varen onder de naam I|M 251 'Centrum'. Nog geen twee jaar later liep de logger op een mijn en zonk, waarbij de acht bemanningsleden om het leven kwamen.

Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken

Leidsch Dagblad | 1993 | | pagina 25