Antibioticum geen wondermiddel
Wetenschap
Braillescherm voor
blinden komt eraan
Grond vanuit de lucht
bijgemest met stikstof
Planten zonder stuifmeel
weten zich te handhaven
Sleutelen aan toekomstauto
Bewijzen voor extreme klimaatschommelingen
WOENSDAG 28 APRIL 1993
10
delft bram van leeuwen
TNO is bezig met de ontwikke
ling van een beeldscherm voor
blinden. Het gaat om een
scherm dat het beeld in reliëf
weergeeft. Het raster wordt ge
vormd door kleine puntjes die
stuk voor stuk in een bepaalde
positie worden gestuurd. Daar
door ontstaat een soort braille-
beeld.
Al in 1989 begon het Produkt-
centrum van TNO met een on
derzoek naar de mogelijkheden
om een beeldscherm met reliëf
te maken. Vorig jaar werd het
eerste werkende proefmodel ge
realiseerd. Er is speciale softwa
re ontwikkeld die de informatie
van een computerscherm ver
taalt naar een reliëfscherm.
Het zal overigens nog geruime
tijd duren alvorens zo'n appa
raat in de handel komt, omdat
nog tal van praktische proble
men moeten worden opgelost.
nische mest gebruikt en laat
men velden af en toe bfaak lig
gen. Britse bodemchemici gelo
ven dat de landbouwgronden
die volgens deze organische
methode worden bewerkt uitge
put zouden raken als er niet
voortdurend ongemerkt vanuit
de lucht werd 'bijgemest'.
De integrale bemesting van het
land door stikstofhoudend re
genwater heeft ook ingrijpende
gevolgen voor de natuurlijke
flora. In de afgelopen dertig jaar
zijn gevoelige, zeldzame plan
ten die op voedselarme gron
den groeien op grote schaal aan
overbemesting ten onder ge
gaan. In Groot-Brittannië is 70
procent van de heide verdwe
nen, omdat overbemeste heide
door veel dieren als een lekker
nij wordt beschouwd. Bodem
ecologen waarschuwen dat de
plantenverscheidenheid in Eu
ropa drastisch zal afnemen als
de ongewenste bemesting uit
de lucht niet wordt aangepakt.
Wetenschappers hebben bere
kend dat er op een Britse akker
per jaar een hoeveelheid stik-
stofbemesting neerdaalt die
vergelijkbaar is met 8.000 koeie-
vlaaien per hectare. In de afge
lopen 150 jaar is de hoeveelheid
stikstof in regenwater verdrie
voudigd door de luchtvervuiling
van auto's, energiecentrales, vee
en chemische meststoffen die
door de wind kunnen worden
meegevoerd.
In stedelijke gebieden of in re
gio's met intensieve veehoude
rij is de hoeveelheid stikstof in
de atmosfeer nog veel groter,
waardoor er jaarlijks 80 tot 90
kilo stikstof per hectare uit de
lucht komt vallen ongeveer
de helft van de hoeveelheid
kunstmest die in de intensieve
landbouw wordt toegepast.
In de organische landbouw
wordt bewust afgezien van in
tensieve chemische bemesting.
In plaats hiervan wordt orga-
groningen henk hellema
Van sommige plantesoorten ko
men naast de normale twee
slachtige exemplaren, met in de
bloem zowel stuifmeel als een
stamper, ook planten voor die
het alleen met een stamper
moeten doen. Een foutje van de
natuur, waardoor deze 'gehan
dicapte' soortgenoten snel door
natuurlijke selectie uit de popu
latie verdwijnen? In elk geval is
daar bij de hertshoornweegbree
geen sprake van, zegt drs. Hans-
Peter Koelewijn in zijn proef
schrift, waarop hij vorige week
in Utrecht promoveerde.
Bij de hertshoomweegbree, die
vooral aan onze kust is te vin
den, kan het aandeel van stuif-
meelloze planten oplopen tot
30 procent. Dat deze planten
niet ten onder gaan, komt om
dat zij ook enkele voordeeltjes
ten opzichte van hun twee
slachtige soortgenoten hebben.
Planten zonder stuifmeel leve
ren namelijk, zo is gebleken,
wat meer zaden, die gemiddeld
ook meer voedsel bevatten. Bo
vendien lijden tweeslachtige
planten door zelfbestuiving
enigszins aan inteelt. En daar
hebben de mannelijk-steriele
planten geen last van.
Oorzaak van oogziekte ontdekt
Rotterdam anptiënt een zwarte vlek op dat ge
deelte van de krant waar hij
naar kijkt en kan hij alleen de
grote koppen lezen. Slechts in
enkele gevallen bood behande
ling met laserstralen uitkomst.
Het onderzoek is verricht op
mensen die na hun dood hun li
chaam aan de medische weten
schap hadden gelaten. Van der
Schaft vond dat een bepaalde
stof, BLD, steeds vaker en meer
voorkwam naarmate de patiënt
ouder was geworden. Deze stof
bestaat vooral uit bindweefsel
en blijkt voornamelijk op te tre
den als het aantal kleine bloed
vaten in de gele vlek vermin
dert.
Bij vermindering van het aantal
kleine bloedvaatjes in de gele
vlek van het oog ontstaat een
stof die zeer waarschijnlijk de
vooral bij ouderen vaak voorko
mende oogziekte seniele macu
la degeneratie veroorzaakt. Dat
heeft Th. van der Schaft met
microscopisch onderzoek aan
getoond. Hij promoveerde
daarop vorige week aan de
Erasmus Universiteit Rotter
dam.
De gele vlek in het oog is het
deel van het netvlies waarmee
we scherp zien. Bij de ziekte valt
het centrale gedeelte van het
gezichtsveld uit. Zo ziet een pa-
Op de Hannover Messe die deze
week wordt gehouden, infor
meert TNO de bezoekers onder
meer over de stand van zaken
bij de ontwikkeling van de 'in
telligente auto'. Deze 'auto van
de toekomst' moet straks zijn
voorzien van een navigatiesys
teem dat de automobilist helpt
foutloos de gewenste bestem
ming te bereiken. Een anti-
botsvoorziening moet voorko
men dat er te dicht achter voor
liggers wordt gereden en een
'slim' gaspedaal zorgt voor het
opvolgen van de snelheidsvoor
schriften. Ten slotte wordt er
ook nog gewerkt aan een gea
vanceerd stuurwiel dat ervoor
zorgt dat de auto niet uit zijn
baan raakt.
Teleurstelling
Het resultaat van het
Engels-Franse on
derzoek Concorde
dat het middel AZT (zidovudi
ne) het leven van AIDS-lijders
verlengt, maar niet helpt voor
komen dat met het HlV-virus
geïnfecteerden AIDS krijgen, is
een teleurstelling maar geen
verrassing. Ook niet dat AZT -
producent Wellcome het onder
zoek kritiseert.
DeAlDS-remmer AZT werd
voor het eerst in de VS toege
diend aan mensen, bij wie zich
nog geen symptomen van AIDS
openbaarden. Dat gebeurde bij
verpleegkundigen, die zich per
ongeluk hadden geprikt aan in
jectienaalden bij de behande
ling van patiënten en daardoor
mogelijk waren besmet. Er lag
geen onderzoek naar de effecti
viteit van een AZT-behandeling
aan ten grondslag. Het diende
ter geruststelling van de ver
pleegkundigen. Het ging om het
psychologische effect.
Maar toen deze praktijk bekend
werd, moest al snel worden toe
gegeven aan de druk van (actie
groepen van) seropositieven.
Sinds 1989 is op grotere schaal
begonnen met symptoomloze
seropositieven met (lage doses)
van het giftige AZT te behande
len, hoewel het HlV-virus er re
sistentie tegen kan ontwikkelen.
Aangenomen wordt dat het met
name het ontstaan van AIDS-
dementie voorkomt.
Maar experimenten waarbij een
groep AZT krijgt en een verge
lijkbare groep een nepmiddel,
werden nooit voltooid. Toch is
dit zogeheten dubbelblinde,
placebo-gecontroleerde onder
zoek de enige methode om de
werkzaamheid van een middel
aan te tonen. Evenwel: degenen
die in zo'n experiment AZT kre
gen, blijken er steeds zo veel
baat bij te hebben in vergelij
king met de controlegroep, dat
het onethisch werd gevonden
de leden van de controlegroep
AZT te onthouden.
Het onderzoek Concorde volgde
deze methode wel bij 1.749 pa
tiënten en gedurende drie jaar.
Maar ook niet ongeschonden.
Men stuitte op hetzelfde ethi
sche probleem. Daarom kregen
niet alleen allen bij wie zich
AIDS-symptomen ontwikkelden
ogenblikkelijk AZT, maar later
ook degenen uit de controle
groep van het moment af dat
hun natuurlijk afweersysteem
instortte. Dat is methodisch niet
helemaal correct, maar dankzij
het grote aantal deelnemers aan
dit onderzoek blijft het resultaat
statistisch overeind.
Het onderzoek bevestigt kortom
dat symptoomloze seropositie
ven op korte termijn voordeel
hebben van een AZT-behande
ling. Maar uit het onderzoek
blijkt ook dat dat effect kort en
tijdelijk is. Uiteindelijk is er
geen noemenswaardig verschil
aantoonbaar tussen seropositie
ven, die kort na hun besmetting
met AZT zijn behandeld, en
AIDS-lijders, die pas AZT kregen
nadat de symptomen van AIDS
zich openbaarden.
Nogmaals: dat is teleurstellend,
met name voor de symptoom
loze seropositieven wier gruwe
lijke angsten bij ieder griepje
niet kunnen worden onder
schat. Mede door AZT-produ-
cent Wellcome is bij hen hoop
gewekt, die nu de bodem wordt
ingeslagen. Dat zij en hun orga
nisaties toch blijven aandringen
op vroegtijdige behandeling
met AZT is begrijpelijk. Tenslot
te blijft een tijdelijk voordeel
beter dan niets.
Maar niet vergeten mag worden
dat behandeling met AZT alleen
mogelijk is in de rijke landen en
daar ook nog niet voor ieder
een. Behandeling met AZT in de
landen waar AIDS de meeste
slachtoffers maakt, is onmoge
lijk. Niet alleen door de hoge
prijs maar de behandeling moet
ook worden begeleid met regel
matig onderzoek naar het aan
tal T-cellen in het bloed. En dat
is in die landen, waar zelfs een
voudige pijnstillers ontbreken,
uitgesloten.
kees wiese
Ziekteverwekkers steeds vaker resistent
Antibiotica zijn allang niet
meer de wondermiddelen
tegen ziekteverwekkers die
ze lange tijd leken. Nieuwe
soorten komen op de
markt, maar micro-orga
nismen slagen er telkens
weer in een resistentie te
gen hun bestrijders te ont
wikkelen. Ziekten die over
wonnen leken, zoals TBC,
worden daardoor weer le
vensbedreigend. Voor an
dere ziekten, zoals lepra en
de geslachtsziekte gonor
roe, is het oppassen gebla
zen.
rotterdam annemiek veelenturf
In de VS en Afrika zijn mensen
gestorven aan TBC, veroorzaakt
door een resistente bacterie.
Ook in Nederland zijn inmid
dels enkele besmettingen met
deze tuberkelbacterie geconsta
teerd. De sterfte onder de geïn
fecteerden is hoog.
De reden waarom micro-or
ganismen erin slagen een resis
tentie te ontwikkelen, ligt
hoofdzakelijk bij de mens.
„Omdat antibiotica niet goed
worden voorgeschreven", zegt
C. Engelhard, arts infectieziek
ten bij de GGD in Rotterdam.
„Resistentie ontstaat wanneer je
antibiotica onregelmatig of on
voldoende slikt. De patiënt kan
daaraan dood gaan, maar voor
dat het zover is kan hij andere
mensen met de resistent gewor
den bacterie infecteren. En zo
gaat het beestje van mens tot
mens, van stad tot stad, van
land tot land."
Nederland is geen eiland. Met
het toenemend reizigersverkeer
nemen vakantiegangers van
overal ter wereld bacteriën mee.
Ook resistente. Al lange tijd
vecht ons land tegen de onge
wenste immigratie van de Me-
thicilline Resistente Staphylo
coccus Aureus (MRSA), die be
rucht is vanwege de ziekenhuis
infecties die hij veroorzaakt.
In Rotterdam ging onlangs
een afdeling van het ziekenhuis
Dijkzigt dicht vanwege een be
smetting met MRSA. Ook de
slachtoffers van de vliegramp in
Faro bleken het organisme bij
zich te hebben. Hoewel de bac
terie hevige infecties kan ver
oorzaken, is een MRSA-besmet-
ting op zich niet levensbedrei
gend. Het probleem is dat nog
maar één middel, dat duur is en
Leprapatiënten in Vietnam doen oefeningen om hun ledematen weer soepel te krijgen. archieffoto anp
bovendien alleen via een infuus
kan worden toegediend, het
beestje kan doden.
Om te voorkomen dat hij ook
tegen dit antibioticum resistent
wordt, doen medici er in Neder
land alles aan om besmette pa
tiënten geïsoleerd te verplegen.
Ambulancepersoneel draagt
handschoenen, mondkapjes,
mutsen en schorten wanneer zij
personen, die met open won
den in een buitenlands zieken
huis hebben gelegen, ons land
binnenbrengen. Ziekenauto,
apparatuur en lichamen moe
ten worden ontsmet.
Wie de resultaten van een re
cent Europees onderzoek naar
infecties op intensive care-afde-
lingen ziet, raakt somber ge
stemd. In Griekenland is ruim
driekwart van dit soort bacte
riën inmiddels resistent, zo ook
in Frankrijk. Italië scoort nog
hoger.
De bestrijding van lepra staat
eveneens onder druk door resis
tentie van de veroorzaker.
„Vanaf de jaren veertig is tegen
lepra het middel DDS gebruikt,
waartegen zo'n 20 jaar later re
sistentie optrad", zegt Engel
hard. „Daarna kregen we
rifampicine, een heel duur ge
neesmiddel, waarvoor de lepra
bacterie nu sporadisch resisten
tie vertoont."
De Wereld Gezondheids Or
ganisatie heeft, om erger te
voorkomen, strenge richtlijnen
uitgevaardigd voor het gebruik
van rifampicine. „De patiënt
moet de tabletten innemen in
bijzijn van de gezondheidswer
ker. Die moet desnoods onder
de tong kijken om te controle
ren of het middel ook inderdaad
is doorgeslikt." De maatregel
lijkt betuttelend, maar is, gezien
de ervaringen van Engelhard,
niet overdreven. „Dit antibioti
cum is heel gewild, want het
helpt ook tegen geslachtsziek
ten."
Ook bij de aanpak de ge
slachtsziekte gonorroe speelt re
sistentie een rol. „Vroeger hoef
de je de gonococ, de bacterie
die gonorroe veroorzaakt, maar
naast penicilline te leggen en hij
was al dood", zegt Engelhard.
„Maar die tijden zijn voorbij."
Bij malaria is het resistentie
probleem heel groot. Reizigers
die naar hartje Afrika, Zuid-
Amerika en Zuid-Oost Azië af
reizen, hebben vaak niet meer
genoeg aan de anti-malariamid
delen die zij meekrijgen. Daar
bij hoort absoluut het advies
's avonds een lange broek, kle
ding met lange mouwen en ge
sloten schoenen te dragen en
's nachts te slapen onder mus
kietengaas. Middelen als chlo-
roquine en proquanil blijken in
veel gevallen niet meer werk
zaam.
Om resistentie zoveel moge
lijk tegen te gaan, gebruiken
medici het nieuwe geneesmid
del halofantrine, dat in 1991 op
de markt kwam, zo min moge
lijk. Niemand krijgt het als
'voorbehoedmiddel' mee. Pas
als er echt sprake is van een
malaria-infectie wordt het ge
bruikt.
Engelhard verwacht niet veel
van nieuwe antibiotica in de
strijd tegen resistentie. „De
hoop op een wondermiddel is
geen pijler waarop je beleid
kunt bouwen. Het is een enor
me prestatie een nieuw antibio
ticum te ontwikkelen. Het on
derzoek kost bovendien heel
veel geld."
Als het gaat om bijvoorbeeld
TBC, doen we er beter aan een
goede bestrijding in stand te
houden, vindt hij. De aandacht
moet daarbij vooral uitgaan
naar de risicogroepen, de dak
en thuislozen, psychiatrische
patiënten en alcoholisten en
iedereen die door zijn levensstijl
weinig geneigd is de instructie
'kuur afmaken'- op het medi
cijndoosje op te volgen. Het
vergt nogal wat discipline om
die kuur af te maken. Wie de
ziekte heeft, moet zeker negen
maanden lang tabletten slikken.
De bacterie is een niet te on
derschatten tegenstander. En
gelhard: „De oorzaak van het
ontstaan van resistentie kunnen
we niet wegnemen. We krijgen
steeds duurdere antibiotica, die
voor steeds minder mensen be
schikbaar komen. De rest gaat
dood. Uiteindelijk zullen de mi
cro-organismen ons ruim over
leven."
Het eind van de jongste ijstijd ging gepaard met twee heftige temperatuurschommelingen, waardoor ijskap
pen en gletsjers in recordtempo afsmolten. foto cpd
Het staat nu vrijwel vast dat de
temperatuur in enkele jaren in
grijpend kan schommelen. On
derzoekers leiden dat af uit
diepteboringen in de ijskap van
Groenland. Zij vonden in het ijs
sporen die duidelijk wezen op
een plotseling optredende serie
temperatuurwisselingen die
zich binnen enkele tientallen ja
ren voltrok en zich over vrijwel
het gehele Noordelijke Halfrond
uitbreidde.
Nu de boringen vorderen
grotere diepten zijn bereikt en
de ijsmonsters zijn aan nóg
nauwkeuriger isotopen-analy
ses onderworpen blijkt dat
globale schommelingen tot ze
ven graden in drie jaar zijn op
getreden. Dit maakte een team
van elf Amerikaanse klimatolo-
gen en geofysici bekend in het
blad Naturevan april.
In een boorgat is nu een diep
te bereikt van 2.300 meter. Dat
betekent dat bijna 80 procent
van de ijslaag, die ongeveer drie
kilometer dik is, is doorboord.
In de monsters telt men de
'jaarlagen' aan ijs, die duidelijk
herkenbaar zijn aan de onder
linge verschillen in onder meer
stofconcentraties.
Er werd een rekenmodel ont
wikkeld om uit samenstelling
en dikte van de ijslagen de tota
le hoeveelheden sneeuwval per
jaar af te leiden. Studie van de
(zuurstof-)isotopenverhouding
brengt de onderzoekers op het
spoor van temperatuurfluctua-
ties. Tevens heeft men de
ouderdom van de lagen, en dus
van de daarin verborgen klima
tologische wijzigingen, precie
zer kunnen ijken aan de hand
van sporen thorium, uranium
en koolstof-14 in oude koralen.
Het C-14 isotoop fungeert daar
bij als 'kalender'.
Op een diepte van 1678 me
ter, waar zich samengeperst ijs
bevindt afkomstig van sneeuw
die ongeveer 11.700 jaar gele
den moet zijn gevallen, stuitten
de onderzoekers op plotselinge
veranderingen in de dikte van
de 'jaarlagen', in stofconcentra
ties en in de isotopenconfigura-
tie.
De verschillen wijzen er on
dubbelzinnig op dat het klimaat
van Groenland aan het eind van
de jongste ijstijd twee plotselin
ge omslagen vertoonde. Elke
omslag, met temperatuurverho-
gingen van zeven graden, vol
trok zich in drie tot vijf jaar. Dat
is extreem kórt; té kort om met
de huidige, bekende kli
maatscenario's afdoende te
kunnen worden verklaard.
Die scenario's zijn: oceaan
stromingen en de invloed daar
van op de bovenliggende lucht
lagen; veranderingen van het
kooldioxidegehalte van de
dampkring en plotselinge wijzi
gingen in het atmosferische cir
culatiepatroon.
Het onderzoeksteam toonde
en passant ook aan dat de on
gewoon korte klimaatschom
melingen ruim 1.000 jaar eerder
optraden dan uit eerdere boor-
monsters was gebleken. "Het
brengt ons bij de vraag of het
einde van de jongste ijstijd niet
meer dan een millennium eer
der werd ingeluid dan we tot
dusverre dachten", zegt Richard
Alley, teamleider van de Groen-
landploeg en verbonden aan de
universiteit van Pennsylvania.
Het is zonder meer een heel
vreemd en tot dusverre onver
klaarbaar verschijnsel. Gedu
rende duizenden jaren is het
klimaatpatroon betrekkelijk sta
biel en dan ineens, onvoorspel
baar, treedt een aantal sterke
temperatuurschommelingen
op.
Nu zitten de klimaatweten
schappers met de nodige bran
dende vragen: wat ter wereld is
in staat om binnen enkele jaren
een globale temperatuurver-
schuiving van zeven graden te
weeg te brengen? Waarom ge
beurt het? En vooral: kan het
weer gebeuren? Dat laatste is
actueel gezien de mondiale be
zorgdheid over de vele miljoe
nen tonnen aan broeikasgassen
die de mens jaarlijks in de tro
posfeer dumpt.
