Loekjanov speelt de
vermoorde onschuld
Pavlov: 'Gorbatsjov heeft hoog
gespeeld en alles verloren'
Proces putschisten begint morgen
Feiten &Meningen
Morgen verschijnen de twaalf hoofdrolspelers
van de mislukte staatsgreep ln augustus 1991
voor het Militair Collegium van het Russische
Hooggerechtshof. De coup die overwinnaar
Boris Jeltsin het wapen gaf om de Sovjetunie
én het leiderschap van Nobelprijswinnaar
Gorbatsjov te breken.
Alle twaalf worden beschuldigd van hoogver
raad, waarop volgens de Russische wet maxi
maal de doodstraf staat. Een aantal 'putschis
ten' wordt daarnaast beschuldigd van machts
misbruik, machtsgreep en militaire misdaden.
Het militaire collegium is ingeschakeld omdat,
zegt een woordvoerder, een aantal verdachten
militair is en volgens de Russische wet niet
door een burgerrechter kan worden berecht,
terwijl een militaire rechter wel burgers mag
vonnissen.
Het proces is omstreden, niet in het minst
door het gedrag van openbare aanklager/on
derzoeksrechter Stepankov, die vorig jaar een
boek over de staatsgreep schreef, dat vol staat
met getuigenissen van mensen die ook nog
voor de rechter hun zegje komen doen.
Dat het proces de waarheid over de mysterieu
ze staatsgreep boven water haalt, is onwaar
schijnlijk. Daarvoor is het te politiek beladen.
Bovendien heeft een aantal cruciale figuren,
volgens de officiële lezing zelfmoord ge
pleegd: Sovjet-minister van binnenlandse za
ken Poego, opperbevelhebber van het Rode
Leger Achromejev en verschillende partijfunc
tionarissen belast met de partijfinanciën.
Geruchtmakend zal het proces zeker worden.
Ex-president Gorbatsjov zal als getuige optre
den en mogelijk wordt ook Jeltsin opgeroepen.
De verdachten zullen er alles aan doen om te
bewijzen dat zij in het belang van de verdwe
nen staat handelden. GPD-correspondent
Hans Geleijnse praatte met twee hoofdrolspe
lers: ex-parlementsvoorzitter Anatoli Loekja-
nov en oud-premier Valentin Pavlov.
Bij het afscheid is het allemaal pais en vree. Anatoli
Ivanovitsj Loekjanov loopt naar z'n overvolle boekenkast.
„Hier, een prachtige Russische bundel van Nederlandse
dichters. Marsman, Roland Holst, zelfs in vertaling kun je
zien dat dit grootheden zijn."
Op de barricaden voor Rusland en Jeltsin, enkele dagen na de mislukte augustus-coup.
De 62-jarige Loekjanov, de
laatste voorzitter van het overle
den Sovjet-parlement en voor
velen 'het brein achter de coup',
is een merkwaardige mix van
sluwe communistische beton-
kop en zachtaardige volkspoëet.
Tweeëneenhalf uur lang kiest
Loekjanov als een rechtgeaarde,
wantrouwige bolsjewiek voor de
confrontatie met de interviewer,
in zijn opvatting een 'lakei van
de westerse propaganda-ma
chine'.
Dan is hij plotseling de dichter
A. Osjenjev, zoals zijn pseudo
niem luidt. Hij toont met de
trots van de oprechte verzame
laar zijn schatkamer: zeldzame
bandopnamen van beroemde
Russische dichters en boeken
en gedichten van dissidenten
uit de Goelag. „Als kunstenaar
wilde ik van alles op de hoogte
zijn. U vindt dat vreemd voor
een communist? Och, of je par
tijfunctionaris bent of dissident,
wat maakt het uit? We zijn alle
maal helden en slachtoffers te
gelijk van datzelfde Rusland
filosofeert hij.
Met hetzelfde gemak speelt
Loekjanov de vermoorde on
schuld. Hij is één van de hoofd
personen in het coupproces,
maar houdt vol dat hij niks met
de samenzwering van doen
had. Hij maakte geen deel uit
van het coupcomité, heeft ner
gens zijn handtekening onder
gezet, sterker nog, hij heeft z'n
makkers (want kameraden wa
ren het) al op de avond van 18
augustus gewaarschuwd dat ze
bezig waren met een ongrond
wettig avontuur. En hij was
druk doende om het Sovjet-par
lement bijeen te roepen tenein
de het Comité voor de Nood
toestand tot de orde te roepen.
„Ik waarschuwde hen, toen ik
op de 18de vanuit m'n vakan
tie-adres naar het Kremlin
kwam, dat het uitroepen van de
noodtoestand in Moskou tegen
de grondwet was. Ik voorspelde
hen wat er zou kunnen gebeu
ren: bloedvergieten, maatrege
len tegen de partij, meer acties
van nationalisten tegen de
Unie."
Maar Anatoli Ivanovitsj, ik heb
met de comité-leden Pavlov en
Janajev gesproken. Beidén her
inneren zich niets van deze
waarschuwing.
Loekjanov, bits: „Dat laat ik aan
hun geweten over."
Anatoli Ivanovitsj Loekjanov,
geboren op 7 mei 1930 in
Smolensk. Rechtenstudie.
Vanaf 1956 juridisch adviseur
van Sovjet-regering en parle
ment. Partijcarriere vanaf
1976, werkzaam in het appa
raat van het centraal comité,
vanaf '85 in topfuncties, in
clusief kandidaat lid van Po
litburo. In 1988 naar het par-
lementspresidium als vice-
voorzitter achter Gorbatsjov.
Op de 19de gaf vice-president
Janajev een persconferentie. Hij
zei dat Gorbatsjov ziek was en
het comité tijdelijk zijn functies
overnam. U allen wist dat Gor
batsjov niet ziek was. Waarom
heeft u namens het parle-
mentspresidium niet meteen al
op de 19de afstand genomen
van het comité?
Boos: „De toon van onze con
versatie bevalt me niet. Ik vertel
u alleen wat ik wil. Er zijn veel
dingen die ik niemand zal ver
tellen voor het proces is begon
nen. Janajev zei dat de presi
dent ziek was en er snel een ge
neeskundige verklaring zou ko
men. U vertelt me dat iedereen
wist dat Gorbatsjov niet ziek
was. Dat is een absolute leu-
Janajev zelf vertelde me dat het
comité wist dat de president niet
ziek was.
„Ik weet niet wat Janajev u ver
telde. Op 13 augustus sprak ik
Gorbatsjov nog. Ik wist dat hij
last had van radikoeliet (rug
klachten, een van de meest po
pulaire diagnoses in Rusland;
HG). Bovendien ging er de 17de
een delegatie van Gorbatsjovs
naaste adviseurs naar zijn va
kantieverblijf Foros op de Krim.
Zij verklaarden na terugkeer in
Moskou dat de president niet in
staat was zijn functies uit te oe
fenen. Ik heb nog steeds twijfels
of die informatie niet met Gor
batsjov was gecoördineerd. Ik
wilde zelf zo snel mogelijk naar
Foros afreizen om met hem te
praten, want op zich wil het feit
dat de president ziek is niet zeg
gen dat hij niet in staat is te re
geren. Daarvoor was een medi
sche verklaring nodig. Dat heb
ik het comité ook gezegd en
daar blijf ik bij."
Die delegatie wilde Gorbatsjov
naar Moskou krijgen en zijn
goedkeuring voor het uitroepen
van de noodtoestand.
„Gorbatsjov werd over alles ge
ïnformeerd door hen, maar ging
niet akkoord. Dat zeggen ze, ik
was er niet bij. Hij kende de sa
menstelling van het comité,
wist wat ze wilden, het uitroe
pen van de noodtoestand in be
paalde regio's. Dit waren Gor
batsjovs vertrouwelingen, zijn
chef-staf, de vice-voorzitter van
de veiligheidsraad, de tweede
man van de partij. Westerse po
litici en democraten noemen
dat een samenzwering. Maar
ring waar de naaste medewer
kers van de man die ten val
moet worden gebracht hem vol
ledig inlichten over hun bedoe
lingen."
Maar Gorbatsjov ging niet ak
koord. Dus is er sprake van een
machtsgreep.
„Kom nou, de Amerikaanse am
bassadeur Matlock was de eer
ste die met het woord putsch
kwam. Coup? Alle structuren
bleven in tact, het president
schap, het parlement, de juridi
sche macht. Nee, het v
i de Grondwet te redden, het
uiteenvallen van de Sovjetunie
te voorkomen. Waarom zouden
we de macht willen grijpen? We
waren op posities dat we die
macht al hadden."
Na Gorbatsjovs terugkeer in
Moskou, bij de parlementszit-
ting had u het zelf over een
putsch. Was het misschien van
wege de slechte organisatie dat u
uw handtekening niet zette?
„Nee. Ik was vertegenwoordiger
van het parlement. Dit was een
buitengewoon comité van de
uitvoerende macht. Een aantal
van hun acties was niet geheel
volgens de wet, hoewel er geen
sprake was van grondwetschen
dingen waaraan Jeltsin zich
schuldig maakte, bijvoorbeeld
door naderhand alles van de
Unie tot Russisch eigendom te
verklaren. Dat was de echte
coup. En een tweede reden is,
dat net parlement nog niet bij
een was geweest, het moest
eerst van reces terugkeren. Ik
was parlementsvoorzitter en ik
ben veel te voorzichtig om iets
persoonlijk te gaan steunen.
Vergeet bovendien niet, dat ik
met Jeltsin onderhandelde. In
zijn decreet waarin hij het co
mité ongrondwettig verklaart,
staat vermeld dat Loekjanov
zich 'in essentie' van de putsch
distantieerde."
U zegt dat het comité alle recht
had om de Unie te redden. U be
weert dat het zich zelfs kon be
roepen op artikelen uit de Russi
sche strafwet, die de regering het
recht geven de Grondwet opzij te
Yalentin Pavlov doet graag za
ken. De voormalige Sovjet-pre
mier doet daar niet moeilijk
over. „Een interview? Prima.
Dat kost u 250 dollar per acade
misch uur", waarschuwt hij al
aan de telefoon. Een heel ande
re man dan mede-aangeklaagde
Loekjanov, die dit soort 'gevoe
lige kwesties' door dochter Jele-
na laat regelen. Pavlov, prototy
pe van de levensgenieter, kan er
niet mee zitten. Het academi
sche uur worden er drie en de
tafel vol zoete versnaperingen,
westerse koffie en thee blijkt bij
de prijs inbegrepen.
Waarom dollars? Als minister
van financiën wilde u ooit de
roebel beschermen tegen dol
larinvasies?
Pavlov, pretoogjes: „Ja, maar
morgen is de roebel nog minder
waard dan vandaag."
U meldde zich al op de 19de au
gustus ziek. Was dat een politie
ke ziekte, omdat u al doorhad
dat Gorbatsjov niet zou meespe
len?
„Ik moet nog voorkomen. Laat
me het zo zeggen: ik ken maar
weinig mensen met chronische
hoge bloeddruk die achttienuri-
ge werkdagen aankunnen."
Of teveel drank?
„Ach, dat zijn oppervlakkige be
weringen. Op de avond van de
18de hadden we voor elf tot
twintig man een fles whisky en
Valentin Sergejevitsj Pavlov,
geboren 26 september 1937.
Afgestudeerd econoom. Van
af 1959 verschillende functies
bij Sovjet-ministeries van
economie en financiën. Van
1979 tot 1986 topfuncties bij
Gosplan, de almachtige
staatsplanningsorganisatie.
In 1986 vice-minister van fi
nancien, in 1989 minister fi
nancien en in 1991 premier
en lid van de Veiligheidsraad
van de Sovjetunie.
een fles cognac bij de koffie. Dat
beeld van dronkenschap wordt
in stand gehouden door de
openbare aanklager, die wil
voorkomen dat wordt ingegaan
op onze motieven."
Werd u dan misschien ziek om
dat parlementsvoorzitter Loek
janov u op de 18de en 19de
waarschuwde dat het comité be
zig was de Grondwet te schen
den en er burgeroorlog zou vol
gen?
„Ik geef geen commentaar op
dingen die ik niet heb gehoord.
Maar u vergeet een interessant
juridisch punt. In ons befaamde
decreet wordt niet de noodtoe
stand afgekondigd, maar de
mogelijkheid ervan aangekon
digd. En niet in heel de Unie,
maar in sommige hotspots,
zoals de Baltische landen, de
Kaukasus. Moskou was een uit
zondering, omdat dit het cen
trum van het land was en be
schermd moest worden. Het is
waar dat we eerst een ontwerp
decreet hadden dat verder ging,
maar met hulp van Loekjanov
kwamen we op deze variant
uit."
Maar u was toch al veel langer
met die noodtoestand bezig? De
Unie-regeringen Gorbatsjov
vochten een hevige strijd uit met
Boris Jeltsin, Gorbatsjov onder
handelde over een nieuwe Unie,
terwijl de economie in puin
draaide.
„U moet dit ook niet zien als
een plotselinge gebeurtenis. Al
in april werd de noodtoestand
voorbereid. Op verzoek van
Gorbatsjov werden werkgroe
pen ingesteld die besluiten over
een economische noodtoestand
moesten voorbereiden.
Maar u had toch wel door dat
Gorbatsjov niet zou tekenen in
augustus?
„We kenden Gorbatsjov. We
wisten dat hij de verantwoorde
lijkheid op een ander zou schui
ven. Simpel voorbeeld: bij de
demonstraties op 28 maart dat
jaar in Moskou kondigde ik de
noodtoestand voor de stad af.
Het decreet was door mij gete
kend, maar wel op bevel van
Gorbatsjov. Daarom dachten
we: of hij tekent, of hij schuift
het door aan iemand anders,
zoals gewoonlijk."
Waarom zou hij? U deed een
goed aanbod: we ruimen de
rommel op. en als we slagen,
gaat het parlement akkoord en
DINSDAG 13 APRIL 1993
Anatoli Loekjanov, een poëet in de
schuiven in gevallen van 'extre
me noodzaak'. Het is geen ge
heim dat het comité wilde voor
komen dat op de 20ste het nieu
we Unie-verdrag zou worden
ondertekend, dat de Sovjetunie
zou omvormen tot een confede
ratie van onafhankelijke staten.
Als het allemaal zo ernstig was,
waarom ging iedereen dan met
vakantie, Gorbatsjov, uzelf.
„Ik heb hem de 13de gebeld,
omdat ik toen pas informatie
kreeg over een geheime ont
moeting tussen Jeltsin, Gor
batsjov en Nazarbajev (de presi
dent van Kazachstan; HG) op 29
juli, waarin het concept-Unie
verdrag zoals het parlement dat
kende totaal werd gewijzigd. Ik
heb Gorbatsjov gevraagd eerder
naar Moskou terug te keren dan
de 19de 's avonds, zoals zijn be
doeling was. Hij was het er niet
mee eens. Ik heb een verklaring
opgesteld en me tegen dat nieu
we concept uitgesproken. Ik
wilde daarover met Gorbatsjov
spreken. Want ik zou het nieu
we verdag niet kunnen onderte
ken, omdat het indruiste tegen
de parlementsbesluiten hier
over. En tegen de uitslag van
het Unie-referendum, waarin
een meerderheid van de bevol
king zich voor een Sovjet-fede
ratie had uitgesproken. En wat
Gorbatsjov betreft: vraag het
hem zelf. Hoewel de toestand
olitiek. foto» tass
ernstig was, wilde hij niet terug
keren. Hoewel Hij een eed aan
de Grondwet had gezworen,
bleef hij met vakantie, terwijl er
een vliegtuig voor hem klaar
stond."
Gorbatsjov beweerde altijd niet
op de hoogte te zijn van drama
tische beslissingen in zijn directe
omgeving. De putsch, maar ook
de bloedbaden van het Sovjet-le
ger in Tbilisi, Bakoe, Vilnius. U
was zijn vriend, heeft u hem dit
nooit verweten?
.Alweer zo'n mythe van de
pers. Ja, ik ken Gorbatsjov sinds
1950, toen we naar dezelfde
universiteit gingen. Zijn gedrag
verbaast me niets. Goede be
kenden waren we, maar goede
vrienden nooit. Onze families
zijn ook nooit bij elkaar op be
zoek geweest. De relatie met
hem begon te verslechteren in
1990, juist omdat hij altijd per
soonlijkeverantwoordelijkheid
ontliep. Hij keerde zich tegen de
partij, tegen de grondwet. Maar
ik heb geen zin om Gorbatsjov
nu hevig aan te vallen. Dat is al
leen maar in het voordeel van
Jeltsin, die ziet dat graag. Wacht
maar tot het proces, dat zal nog
verrassingen genoeg opleve-
is Gorbatsjov de overwinnaar.
Lukt het niet, dan blijft de presi
dent buiten schot.
„Dat wilden we, ja. Hij zou ma
noeuvreerruimte houden. Het
ging niet om zoiets eenvoudigs
als de communisten die de tota
le macht wilden. De strijd ging
tussen het Kremlin als centrum
van de Unie en de republieken.
We wilden Gorbatsjov redden,
niet als persoon, maar als een
symbool, als de president van
een land dat niet ten onder
mocht gaan."
Dan had u toch simpelweg Jelt
sin kunnen arresteren, de com
municatiemiddelen ondercon
trole kunnen brengen, orde op
zaken stellen?
„U vergelijkt de redding van het
land met terugkeer naar het to
talitarisme van de jaren dertig.
Je begint met de arrestatie van
een republiekspresident en ver
der Zeker, het was niet moei
lijk Jeltsin te arresteren en veel
van z'n medestanders. Maar
waar is het einde? Dit was ook
de logica niet. We wilden de te
genstanders van de Unie uit
schakelen door het Unie-parle
ment op 26 augustus te laten
bevestigen dat de Unie-wetten
boven republikeinse gingen.
Dat hadden we nodig. Dan was
er een legale rioodtoestand ge
ïntroduceerd. Als dat was ge
beurd, verzeker ik u dat we het
verenigde banksysteem weer
hadden opgezet, een einde aan
etnische conflicten gemaakt
Valentin Pavlov: „Ons decreet gaf alleen de mogelijkheid van de noodtoestand aan."
Oorlog met de republieken, be
doelt u.
„O ja? Neem Georgië. Hun lei
der Gamsachoerdia zat de 19de
al om 8 uur 's morgens bij de
regionale legercommandant om
te vragen hoe de acties het bes
te konden worden gecoördi
neerd. Met Kravtsjoek (de par
tijleider en huidige president
van Oekraïne; HG) ging het niet
anders. Ook Oekraïne zou geen
confrontatie hebben gezocht."
Was u niet allemaal doodziek
van Gorbatsjov, die alsmaar
geen beslissingen nam en voort
durend met Jeltsin bleef onder
handelen Hij was de potentiële
vijand, de man die het Rijk steen
voorsteen afbrak.
Welnee. Een vijand zouden we
heel anders hebben behandeld.
Gorbatsjov is ook niet de man
die welbewust het socialistische
rijk heeft afgebroken. Zelfs als
hij dat zelf zou zeggen, zou ik
evolueerde met de ontwikkelin
gen mee. Hij bleek iemand die
vooral van zichzelf hield. En van
de macht. Macht werkt versla
vend. In die zin was Gorbatsjov
een junkie. Hij heeft hoog ge
speeld en alles verloren.
